Стадыяльнасць літаратурнага развіцця.

Асноўныя стадыі-этапы

ў гісторыі функцыянавання

Сусветнага прыгожага пісьменства

У літаратуразнаўстве ўжо даволі даўно стала своеасаблівай ак­сі­ёмай сцвяр­джэнне, што сусветная літаратура валодае стадыяль­на­сцю ў сваім раз­віцці. Стадыі сусветнага літаратурнага працэсу звы­чай­на суадносяцца з ас­ноўнымі этапамі сацыяльна-гістарычнага і куль­турнага развіцця ча­ла­­вецтва. У сувязі з гэтым вылучаюцца лі­та­ра­туры старажытныя, ся­рэд­не­вяковыя і літаратуры Новага часу. Апош­нія маюць уласныя этапы: Ад­ра­джэнне, барока, класіцызм, Ас­ветніцтва з яго сентыменталісцкім ад­га­лі­наваннем, рамантызм і, урэш­це, рэалізм, з якім з канца ХІХ ст. суіснуе і да­волі паспяхова кан­курыруе мадэрнізм.

Прыведзеная намі вышэй традыцыйная схема сусветнага лі­та­ра­тур­на­га працэсу з’яўляецца, на думку В. Халізева, недас­каналай, бо «з’ары­ен­тавана ў асноўным на заходнееўрапейскі культурна-гіс­та­рычны во­пыт» [231], хварэе на «еўропацэнтрызм». Па гэтай прычыне ён прапаноўвае ўзяць на ўзбраенне новую канцэпцыю расійскіх ву­чо­ных, выкладзеную ў ка­лек­тыў­ным артыкуле «Катэ­горыі паэтыкі ў зме­не літаратурных эпох», які зме­шча­ны ў кнізе «Исто­ри­ческая поэ­ти­ка. Литературные эпохи и типы ху­до­жест­венного сознания.— М., 1994». Дадзеная канцэпцыя дапаўняе, а мес­ца­мі і пераглядае звык­лыя ўяўленні аб стадыях літаратурнага раз­віц­ця. «У ёй у боль­шай меры, чым раней, улічваюцца, па-першае, спе­цы­фі­ка сла­вес­на­­га мастацтва і, па-другое, вопыт нееўрапейскіх рэгіёнаў і кра­ін» [232].

Згодна з калектыўнай канцэпцыяй расійскіх вучоных, у су­свет­­ным лі­таратурным працэсе вылучаюцца тры стадыі.

Першая стадыя — гэта архаічны перыяд, на працягу якога па­на­вала фальк­лорная традыцыя. На дадзеным этапе міфапаэтычная мас­тацкая свя­домасць пераважае над усім. Акрамя таго, названы этап ха­рак­та­ры­зу­ец­ца адсутнасцю рэфлексіі (разважанняў) над слоў­ным мастацтвам, а па гэ­тай прычыне ў ім няма ні літаратурнай кры­тыкі, ні тэарэтычных шту­дый, ні мастацка-творчых праграм. Усё гэта якраз і з’яўляецца на другой ста­дыі, пачатак якой паклала лі­таратурнае жыццё Старажытнай Грэцыі ся­рэдзіны І тысячагоддзя да н. э. Дадзены этап у сусветнай літаратуры пра­цягваўся аж да ся­рэ­дзіны ХVІІІ cт. Ён адзначаны найперш перавагай тра­дыцыя­на­ліз­му мастацкай свядомасці, а таксама «паэтыкі стылю і жан­ру»: пісь­мен­нікі арыентаваліся, як правіла, на зараней выпра­ца­ва­ныя, га­то­выя формы мовы ў адпаведнасці з нормамі рыторыкі і былі прак­­тыч­на поўнасцю залежнымі ад жанравых канонаў. У рамках другой ста­­дыі, у сваю чаргу, вылучаюцца два этапы, мяжой паміж якімі з’яў­ля­ец­ца Адраджэнне (зазначым, што гаворка тут ідзе пераважна аб еў­ра­пей­скай мастацкай культуры). На другім з гэтых этапаў, які прый­шоў на зме­ну сярэднявеччу, літаратурная свядомасць робіць крок ад безаса­бо­ва­га пачатку да асабовага (хоць яшчэ і ў рамках тра­дыцыяналізму); лі­та­ра­ту­ра ў пераважнай сваёй масе становіцца свец­кай.

І, нарэшце, на трэцяй стадыі, якая пачалася з эпохі Асвет­ніц­тва, на аван­сцэну выходзіць індывідуальна-творчая свядомасць. З гэ­тага часу ў лі­таратуры дамінуе «паэтыка аўтара», а не жанру і сты­лю. На да­дзе­ным этапе літаратура, як ніколі раней, збліжаецца з не­пасрэдным і канк­рэт­ным быццём чалавека, пранікаецца яго тур­бо­тамі, думкамі, па­чуц­ця­мі. Наступае эпоха індывідуальна-аўтар­скіх стыляў; літаратурны працэс у сва­ім развіцці абумоў­ліваецца ў пер­шую чаргу пісьменнікамі, а так­са­ма акаляючай іх рэчаіснасцю.

Літаратура

Аверинцев С.С., Андреев М.Л., Гаспаров М.Л., Гринцер П.А., Михайлов А.В. Катего­рии поэ­тики в смене литератур­ных эпох // Историческая поэтика. Литературные эпохи и ти­пы худо­жественного сознания.— М., 1994.

Борев Ю. Историческое членение (периодизация) художественного процесса // Тео­рия литературы. Том IV. Литературный процесс.— М., 2001.

Борев Ю. Глава VIII. Особенности литературы ХХ века // Теория литературы. Том IV. Литературный процесс.— М., 2001.

Виппер Ю.Б. Вступительные замечания // История всемирной литературы: В 8 т.— М., 1983.— Т. 1.

Иванова Е. Структурная перестройка литературного процесса в переходную эпоху // Теория литературы. Том IV. Литературный процесс.— М., 2001.

Конрад Н.И. Запад и Восток: Статьи.— М., 1972.

Конрад Н.И. Место первого тома в «Истории всемирной литературы» // История все­мир­ной литературы: В 8 т.— М., 1983.— Т. 1.

Неупокоева И.Г. История всемирной литературы. Проблемы системного и сравни­тель­ного анализа.— М., 1976.

Поспелов Г.Н. Проблемы исторического развития литературы.— М., 1972.

Рагойша В. Літаратурны працэс; Метад літаратурны // Рагойша В. Тэорыя літарату­ры ў тэр­мінах: Дапаможнік.— Мн., 2001.

Теория литературы: Учебное по­со­бие для студентов филологических факультетов выс­ших учебных заведений: В 2 т. / Под. ред. Н.Д. Тамарченко.— Т. 2: Бройтман С.Н. Исто­ри­чес­кая поэтика.— М., 2004.

Типология и взаимосвязи литератур Древнего мира.— М., 1971.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

6. асноўныя СТАДЫІ-этапы

Літаратурнага працэсу на Беларусі,

НайБольш характэрныя асаблівасці

Яго працякання

Як адзначае П. Дзюбайла, «літаратурны працэс на Беларусі склад­ваў­ся спецыфічна <...>. Ужо ў ХVІ–ХVІІ стст. беларуская літа­ра­тура да­сяг­нула значнага ўзроўню, хоць да сярэдзіны ХІХ ст. га­ва­рыць пра лі­та­ра­турны працэс можна толькі ўмоўна, бо ён быў вель­мі разрэджаны, пе­ра­рывісты ў сувязі з невялікай колькасцю літара­тур­ных фактаў і з’яў» [233]. І толь­кі ў 2-й палове ХІХ ст. нацыя­нальны лі­таратурны працэс набыў вы­раз­ныя рысы ў сувязі з прыходам у лі­та­ратуру В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Лу­чы­ны, А. Гу­ры­новіча і некат. інш. пісьменнікаў. З гэ­тага часу, а яшчэ больш заў­ва­жальна — з пачатку ХХ ст. — пачалося па­скоранае развіццё бе­ла­рус­кай літаратуры. «Сцяжэнне, накладванне з’яў аднаго лі­та­ра­тур­на­га плана, аднаго метаду на іншыя, перамешванне роз­ных тэн­дэн­цый характэрны для гэтага перыяду» [234]. Даволі свое­асаб­лі­ва, на­прык­лад, спалучаліся рысы рэалізму, рамантызму (неара­ман­тыз­му), сім­валізму ў творчасці Я. Купалы, Цёткі, М. Багдановіча, М. Га­рэц­ка­­га, Л. Родзевіча, З. Бядулі і інш. аўтараў. Цікава і ў многім па­ка­заль­на, што набраны тэмп у развіцці беларускага прыгожага пісь­мен­ства крыху сці­шылі, але не перапынілі зусім Першая сусветная і Гра­мадзянская вой­ны. У 1920-я гг. літаратурны рух на Беларусі (і ў пер­шую чаргу ў са­вец­кай яе частцы) наогул набыў незвычайны раз­мах. Актыўную (хоць і не заў­сёды адназначна станоўчую) ролю ады­гралі ў літаратурным жыцці 1920-х гг. літаратурныя аб’яднанні «Ма­ладняк», «Узвышша», «Полымя». У кан­цы 1920-х гг. пачаўся спад у літаратурным развіцці на Беларусі, вы­зва­ны станаўленнем куль­ту асобы і пачаткам барацьбы з «нацдэмамі». На­ступнае дзе­ся­ці­годдзе ў літаратурным жыцці Савецкай Беларусі мож­на ўмоўна на­зваць «глухім». Хоць, зазначым, развіццё літаратуры поў­на­сцю не спы­нілася. Проста яна стала іншага гатунку. Вядомы айчынны тэк­с­то­лаг і гісторык літаратуразнаўства М. Мушынскі на падставе цэ­ла­га шэ­рагу фактаў указвае на ледзь-ледзь заўважальнае ажыўленне ў на­цыя­нальным літаратурным працэсе, і ў першую чаргу ў лі­та­ра­тур­на-кры­тыч­ным яго складніку, у самым канцы 1930-х — пачатку 1940-х гг. [235] (да­рэ­чы, штосьці падобнае, зноў жа згодна з М. Му­шын­скім, адбылося ў пер­шыя пасляваенныя гады [236]). Адной з цікавых асаб­лівасцей развіцця пры­гожага пісьменства на Беларусі ў 1920–1930-х гг. з’яўлялася па­ра­лель­нае існаванне не тое, каб надта ўжо і ад­розных, аднак усё-такі і не зу­сім падобных адна на другую лі­та­ра­тур — беларускай савецкай і за­ход­небеларускай. Вядома, шляхі іх вель­мі часта перакрыжоўваліся, ад­нак развіваліся яны ўсё-такі ад­нос­на самастойна.

У другой палове 1950-х гг. у сувязі з «хрушчоўскай адлігай» лі­та­ра­тур­­­ны працэс пачаў набіраць хуткасць, становячыся пры гэ­тым больш шмат­­гранным, глыбокім і ўсеабдымным. Дзякуючы твор­чым на­ма­ган­ням В. Бы­кава, І. Мележа, І. Шамякіна, І. Навуменкі, У. Ка­рат­кевіча, М. Танка, А. Ку­ляшова, А. Макаёнка, П. Панчанкі і цэ­лага шэрагу інш. пісь­меннікаў, бе­ларуская літаратура выйшла на ўсе­саюзны, еўрапейскі, а мес­цамі і на су­с­вет­ны ўзровень. Істотна па­шырыліся яе тэматычныя га­ры­зонты, не­па­раў­наль­на выраслі і ўзба­гаціліся жанравая і стылёвая па­літ­ры.

Адназначна можна сцвярджаць, што ў канцы 1980-х гг. у су­вя­зі з вя­до­мымі падзеямі ў нашай былой агульнай краіне СССР па­кры­се пачалі ад­бывацца даволі істотныя змены і ў асаблівасцях пра­ця­кання на­цыя­наль­нага літаратурнага працэсу.

Літаратура

Арочка М.М., Дзюбайла П.К., Лаўшук С.С. На парозе 90-х. Літаратурны агляд.—Мн., 1993.

Асаблівасці развіцця літаратурнага працэсу ў Беларусі на сучасным этапе: Ма­тэ­рыя­­лы рэспубліканскай навукова-тэарэтычнай канферэнцыі.— Мн., 1979.

Васючэнка П.В. Драматургія і час.— Мн., 1991.

Васючэнка П.В. Сучасная беларуская драматургія.— Мн., 2000.

Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры: У 2 т.— Мн., 1968–1969.— Т. 1–2.

Гісторыя беларускай літаратуры ХХ ст.: У 4 т.— Мн., 1999–2003.— Т. 1–4.

Гніламёдаў У.В. Ад даўніны да сучаснасці.— Мн., 2001.

Дзюбайла П.К. Літаратурны працэс // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Бе­ла­русі: У 5 т.— Мн., 1986.— Т. 3.

Ідэйна-тэарэтычныя пытанні сучаснага літаратурнага працэсу.— Мн., 1987.

Каваленка В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасць.— Мн., 1975.

Каваленка В.А. З пазіцый сучаснасці (агульны працэс літаратурнага развіцця).— Мн., 1982.

Каваленка В.А., Мушынскі М.І., Яскевіч А.С. Шляхі развіцця беларускай савецкай про­зы: Агульны рух і галоўныя тэндэнцыі.— Мн., 1972.

Лаўшук С.С. Сучасная беларуская драматургія.— Мн., 1977.

Лаўшук С.С. Станаўленне беларускай савецкай драматургіі (20-я – пач. 30-х гг.).— Мн., 1984.

Лаўшук С.С. Кандрат Крапіва і беларуская драматургія.— Мн., 1986.

Мушынскі М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства (20–30-я гады).— Мн., 1975.

Мушынскі М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства (40-я – першая палова 60-х га­доў).— Мн., 1985.

Рагойша В.П. Кантакты.— Мн., 1982.

Рагойша В. Літаратурны працэс // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапа­можнік.— Мн., 2001.

Семяновіч А.А. Беларуская драматургія (дакастрычніцкі перыяд).— Мн., 1961.

Семяновіч А.А. Ад вытокаў да сталасці: Беларуская драматургія 1917–1945 гг.— Мн., 1978.

Хромчанка К. Беларуская мастацкая проза (канец ХІХ – пачатак ХХ ст.).— Мн., 1979.

Ярош М.Р., Бечык В.Л. Беларуская савецкая лірыка.— Мн., 1979.

ВЯДУЧыя напрамкі і плыні

ў еўрапейскай і сусветнай літаратуры

ХVІ–ХХ стст.

 

Барока

Барока (ад італ. barocco, літаральна незвычайны, дзіўны; ёсць і ін­шыя этымалагічныя версіі-трактоўкі дадзенага слова-тэрміна) — адзін з вя­дучых стыляў у еўрапейскім мастацтве, які развіваўся над­звы­чай не­раў­намерна і несінхронна з сярэдзіны ХVІ ст. (Іспанія, Іта­лія) да 80-х гг. ХVІІІ ст. (Венгрыя, славянскія краіны). Барока ахапі­ла ўсе віды мас­тац­тва, наклала адбітак на асаблівасці навуковай і фі­ла­софскай думкі, на роз­ныя бакі культурнага жыцця і побыту. Нао­гул, можна з поўнай пад­ста­вай (і на гэта ўказвае большасць да­след­чы­каў дадзенага метаду і сты­лю) весці гаворку аб барочным све­та­по­глядзе і светаадчуванні.

Барока ўключыла ў сябе розныя ідэйныя плыні і мастацкія тэн­дэн­цыі. Яго шырока выкарыстоўвалі і прадстаўнікі Контр­рэ­фар­ма­цыі, і пра­тэс­танты, і праваслаўнае духавенства, і, вядома ж, два­ран­ская арыс­та­кра­тыя, а таксама сярэднія і бяднейшыя слаі тага­час­на­га насельніцтва.

Барока як мастацкі стыль вылучае дынаміка, афектнасць, па­тэ­ты­ка, тэат­ральнасць, ілюзіанізм, сутыкненне фантастыкі і рэ­аль­на­сці. Яго так­са­ма характарызуюць імкненне да антытэз, гіпербал, скла­даных метафар і на­­огул да ўсяго незвычайнага, нечуванага, на­ват сенсацыйнага. У тво­рах барочных аўтараў таксама шмат сха­лас­ты­кі, малазразумелых сі­ла­гіз­маў і г. д. Свет паўстае перад мастакамі ба­рока як хаатычны, пазбаўлены ўстой­лівасці; ён знаходзіцца ў ста­не пастаянных змен, якія нічога до­б­ра­га з сабой не нясуць. Тэма ілю­зорнасці шчасця, хісткасці жыццёвых каш­тоў­насцей, поўнай ула­ды над светам року і выпадку — адна з цэн­т­раль­ных тэм ба­роч­ных аўтараў. Позняе Адраджэнне з крызісам гу­ма­ніс­тыч­най ідэа­ло­гіі наклала, такім чынам, на борока свой выразны адбітак.

Літаратура барока прадстаўлена ў Іспаніі паэзіяй Гангоры-і-Ар­гатэ (г. зв. гангарызм), трагедыямі Кальдэрона, драмамі Тыр­са дэ Маліна, са­ты­­рай Кеведа-і-Вільегаса (у тым ліку і яго хіт­рун­скім раманам); у Іта­ліі — паэ­зіяй Т. Таса і Дж. Марына (г. зв. ма­ры­нізм); у Германіі — тра­ге­ды­ямі А. Гры­фіуса і Д. Лаэнштэйна, лі­ры­кай П. Флемінга і Ф. Шпе, ра­ма­нам Гры­мельсхаўзена; у Францыі — паэ­зіяй і прозай Т. д’Абінье, ра­ма­намі, бай­­камі і вершамі М. дэ Скю­дэры (г. зв. прэцыёзная лі­та­ра­ту­ра), ра­ма­на­мі Ш. Са­рэ­ля; у Англіі — трагі­камедыямі Ф. Бамонта і Дж. Флет­чара. Як ужо ад­­значалася ў самым пачатку пытання, барока ад­бі­лася і ў сла­вян­скіх лі­­таратурах, у прыватнасці, у творчасці Я. Мор­ш­ты­на, С. Твар­доў­ска­га (Поль­шча), А. Міхны (Чэхія), І. Гундуліча (Хар­ва­тыя), І. Ве­ліч­коў­скага, К. Са­ковіча (Украіна), С. Полацкага (Беларусь і Ра­­сія).

Дарэчы, барока знайшло таксама і сваіх тэарэтыкаў. Най­больш ары­гі­нальнымі сярод іх з’яўляюцца іспанец Б. Грасіян (трак­тат «Штодзённы ара­кул ці Мастацтва Асцярожнасці», 1647) і італь­я­нец Э. Тэзаўра («Пад­зор­ная труба Арыстоцеля», 1655).

К сярэдзіне ХVІІІ ст. барока ў яго арыстакратычна-пры­двор­ным ва­ры­янце трансфармуецца ў стыль ракако (фр. rococo — ма­лень­кія ка­мень­чыкі, ракавінкі), асноўная прыкмета якога — ге­да­нізм. У літаратуры ра­како, што імкнулася да камернасці, ін­тым­на­сці, атрымала развіццё ана­крэонтыка, галантная лірыка, розныя ві­ды «лёгкай паэзіі» (пасланні, экс­промты, элегіі).

Як зазначае адзін з самых дасведчаных даследчыкаў бе­ла­рус­ка­га лі­та­ратурнага барока А. Мальдзіс, «у беларускай літаратуры і шмат­моўнай лі­таратуры Беларусі барока найбольш выразна вы­я­ві­ла­ся ў пераходны пе­рыяд, асабліва ў другой палове ХVІІ — першай трэ­ці ХVІІІ стст. Бе­ла­рус­кае барока цесна звязана з ідэямі Контр­рэ­фар­мацыі, што асабліва ад­чу­ваецца ў містычнасці ідэалу і ры­та­рыч­най зададзенасці, але як мас­тац­кае светаўспрыманне значна шырэй за іх. Эстэтыка борока была крокам на­­перад у мастацкім развіцці Бе­ларусі. Тут сінтэзаваліся сярэдневяковыя і рэ­несансавыя тра­ды­цыі, упершыню скрыжоўваліся шляхі развіцця пісь­мовай лі­та­ра­ту­ры і фальклору» [237]. Барока на Беларусі прадстаўлялі та­кія аўтары, як С. По­лацкі, Д. Рудніцкі, М. Сарбеўскі (тэарэтык барока і на­о­гул пры­гожага пісьменства на Беларусі). Акрамя таго, яно выявілася да­­во­лі выпукла ў школьнай драме (у тым ліку і ў інтэр­медыях, якія по­бач з падобнымі творамі народнага тэатра стаяць ля вытокаў бе­ла­рус­кай на­цыянальнай прафесійнай драматургіі), ананім­най па­ра­дый­на-са­ты­рыч­най і гумарыстычнай паэзіі («Птушыны баль», «Ліст да Абу­ховіча», «Ка­за­не руске» і інш.), песенна-інтымнай лірыцы.

Літаратура

Барока ў беларускай культуры і мастацтве.— 2-е выд.— Мн., 2001.

Барокко в славянских культурах.— М., 1982.

Борев Ю. Маньеризм: подданный в мире беззаботности и вычурной красоты; Барокко: гуманный скептик-гедонист в неустойчивом мире; Рококо: праздная личность, почитающая коро­ля и беззаботно живущая среди изящных вещей // Теория литературы. Том IV. Литера­тур­ный процесс.— М., 2001.

Гуляев Н.А. Литературные направления и методы в русской и зарубежной ли­те­ра­туре ХVІІ–ХІХ веков. Книга для учителя.— М., 1983.

Лихачёв Д.С. Развитие русской литературы Х–ХVІІ веков: Эпохи и стили.— Л., 1973.

Мальдзіс А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый.— Мн., 1980.

Мальдзіс А.І. Барока ў літаратуры // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.— Мн., 1984.— Т. 1.

Мельнікаў А.А. Станаўленне напрамку барока ў беларускай літаратуры // Беларуская літаратура.— 1983.— №11.

Михайлов А.В. Жанр эмблемы в литературе барокко. Внутренняя устроенность: сло­во и образ // Теория литературы. Том III. Роды и жанры (основные проблемы в исто­ри­чес­ком осве­щении).— М., 2003.

Морозов А. Судьбы русского классицизма // Русская литература.— 1974.— №1.

Морозов А. Извечная константа или исторический стиль // Русская литература.— 1979.— №3.

Морозов А.А. Барокко // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Ко­жевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Овчаренко О. Маньеризм // Теория литературы. Том IV. Литературный процесс.— М., 2001.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Рагойша В. Літаратурны працэс; Метад літаратурны // Рагойша В. Тэорыя літа­ра­ту­ры ў тэр­мінах: Дапаможнік.— Мн., 2001.

Ренессанс. Барокко. Классицизм.— М., 1966.

XVII век в мировом литературном развитии.— М., 1969.

Сазонова Л.И. Поэзия русского барокко.— М., 1991.

Славянское барокко.— М., 1979.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Барокко // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новей­ший ли­тературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.— Мозырь, 2003.

Класіцызм

Кла­сіцызмам (ад лац. classicus — узорны) называецца метад, на­прамак і стыль еўрапейскай мастацкай культуры другой паловы ХVІІ — па­чатку ХІХ стст.

Сутнасць класіцызму выявілася ў кананізацыі антычнай кла­сі­кі, ары­ентацыі на яе як на дасканалы ўзор для наследавання, у нар­ма­­тыў­на­сці эстэтычных крытэрыяў, ідэалізацыі і абстрактнасці воб­раз­­нага аба­гуль­нення (тыпізацыі) без усебаковага выяўлення пры гэ­тым не­паў­тор­на-асабовага (індывідуалізацыі). Класіцызм харак­та­ры­­зуецца універ­саль­на­сцю, бо ахапіў усе віды мастацтва, а таксама эс­тэтыку і крытыку. Для яго характэрна таксама пэўнае стылявое адзін­ства.

Як мастацкі метад класіцызм грунтаваўся ў многім на тра­ды­цыях Ад­раджэння (крыху забягаючы наперад, заўважым што ў кла­сі­цызме так­сама было вельмі шмат момантаў, якія ішлі ўразрэз з ад­ра­джэнскай дак­трынай), сінтэзуючы пры гэтым таксама ў пэўнай сту­пені і некаторыя да­сягненні барока.

Паэтыка класіцызму пачала складвацца ў эпоху позняга Ад­ра­джэн­ня ў Італіі (працы Л. Кастэльвестра і Ю. Скалігера). Аднак у яка­сці цэ­лас­най мастацкай сістэмы класіцызм выступіў толькі ў ХVІІ ст. у Фран­цыі ў перыяд умацавання і росквіту ў дадзенай краі­не абсалютызму. Пер­шым буйным тэарэтыкам французскага кла­сі­цыз­му стаў Ф. дэ Малерб, ад­нак закончанае сістэмнае выражэнне да­дзе­ны метад і стыль атрымаў у вер­шаваным трактаце Н. Буало «Паэ­тычнае майстэрства» (1674).

Працягваючы некаторыя традыцыі Адраджэння (пакланенне ан­тыч­ным пісьменнікам, вера ў розум, ідэал гармоніі і меры), кла­сі­цызм разам з тым з’яўляўся своеасаблівай антытэзай Рэнесансу. Гэ­та выяўлялася ў тым, што за знешняй гармоніяй у класіцызме ха­ва­ец­ца ўнутраная ан­ты­на­мічнасць светаадчування. Дадзеная ака­ліч­насць крыху родніць кла­сі­цызм з барока, хоць гэтыя метады ў ас­но­ве сваёй надзвычай розныя. Ро­да­вае і індывідуальнае, грамадскае і аса­бістае, розум і пачуццё, цы­ві­лі­за­цыя і прырода ў мастацтве Рэ­не­сан­су выступалі (праўда, у асноўным у тэн­дэнцыі) як адзінае гар­ма­ніч­нае цэлае. У класіцызме ж яны рэзка па­ля­ры­зуюцца. У аснове эс­тэ­тыкі класіцызму ляжаць прынцыпы ра­цыя­на­ліз­му, якія ад­па­вя­даюць філасофскім ідэям картэзіянства. Яны сцвяр­джаюць погляд на мастацкі твор як на поўнасцю штучнае ўтварэнне, ар­га­нізаванае ро­зумам і логікай, без якіх бы там ні было прымешак ін­ту­і­цыі, пад­свя­домага і г. д.

Эстэтыка класіцызму ўсталёўвае строгую іерархію жанраў, якія па­дзя­­ляюцца на два супрацьлеглыя полюсы: «высокія» і «ніз­кія». Сфера «вы­­сокіх» жанраў, да якіх адносяцца трагедыя, эпапея і ода (пісаліся да­дзе­­ныя жанры толькі вершам),— дзяржаўнае жыццё, важ­ныя гіс­та­рыч­ныя падзеі, міфалогія; героі твораў — манархі, пал­ка­водцы, вядомыя мі­фа­­лагічныя асобы, рэлігійныя падзвіжнікі. «Ніз­кія» жанры (камедыя, са­ты­­ра, байка) адлюстроўваюць прыват­нае паўсядзённае жыццё сярэдніх па свайму грамадскаму стано­ві­шчу і матэрыяльнай забяспечанасці лю­дзей. Часам у персанажную сфе­ру «нізкіх» жанраў пранікаюць і прад­стаў­­нікі вясковага і га­рад­ско­га плебсу. Прамежкавае месца адведзена «ся­­рэднім» жанрам — эле­гіі, ідыліі, пасланню, санету, песні. Кожны жанр у класіцызме мае строгія межы і яскрава выражаныя фармальныя прык­меты. Не да­пускалася спалучэння ў творах узвышанага і нізкага, тра­гічнага і ка­мічнага, гераічнага і звычайнага: што дазволена сатыры, тое не па­вінна быць у трагедыі; што з’яўляецца прыдатным для камедыі, тое ні ў якім разе не павінна выкарыстоўвацца ў эпапеі; і г. д. Вядучым жан­рам класіцызму стала трагедыя, звернутая да ад­люст­­равання важ­ней­шых грамадскіх і маральна-этычных праблем ве­ку. Грамадскія кан­ф­лік­ты паўстаюць у ёй адлюстраванымі ў ду­шах герояў, якія пастаўлены пе­рад неабходнасцю выбару паміж дзяр­­жаўным доўгам і асабістымі пам­к­нен­нямі. Самымі вядомымі фран­цузскімі трагікамі класіцыстычнага ча­су з’яўляюцца П. Кар­нэль і Ж. Расін. У класіцыстычную французскую ка­медыю найбольшы ўклад унёс Ж.Б. Мальер, у байку — Ж. Лафантэн, са­тыру — Н. Буало, ма­ра­­лістычную прозу — Ф. Ларашфуко.

Рацыяналістычны падыход вызначаў у класіцыстаў адносіны да па­э­тыч­най формы: кожны твор павінен быць строга пра­ду­ма­ным, кам­па­зі­цыя пабудавана лагічна, з суразмернасцю кожнай част­кі, стыль ха­рак­та­ры­завацца празрыстасцю, мова — лаканічнасцю і да­кладнасцю.

Асабліва строгія патрабаванні прад’яўляліся да драматычных жан­раў, перш за ўсё да трагедыі, якая павінна была складацца з пяці ак­таў. Ка­медыі маглі быць і трохактовымі (у ХVІІІ ст. пачынае з’яў­ляцца ўсё больш і больш аднаактовых літаратурных камедый; да гэ­та­га часу малыя фор­мы драмы развіваліся пераважна ў рэчышчы на­роднага тэатра), але ні ў якім разе чатырох- ці двухактовымі. Вель­мі строга сачылі тэарэтыкі кла­сіцызму за выкананнем прын­цы­пу трох адзінстваў — месца, дзеяння і ча­су, сфармуляваных яшчэ ў трак­татах Дж. Трысіна і Ю. Скалігера, якія ў сваю чаргу абапіраліся на «Паэтыку» Арыстоцеля. Згодна правілу адзін­ства месца, усё дзе­ян­не павінна адбывацца ў адным месцы — па­ла­цы, доме ці нават па­коі. Адзінства часу патрабавала, каб дзеянне п’есы аба­вязкова ўклад­валася ў сутачны адрэзак. Нарэшце, адзінства дзеяння вы­­му­ша­ла, каб падзеі, адлюстраваныя ў п’есе, мелі свой пачатак, раз­віц­цё і заканчэнне. Акрамя таго, у творы не павінна быць ніякіх «ліш­ніх» эпі­зодаў і дзеючых асоб — усяго таго, што не звязана з ас­ноў­ным дзе­ян­нем.

Пік у развіцці французскага класіцызму прыпадае на 60–80-я гг. ХVІІ ст. Затым ён крыху занепадае, а з пачаткам эпохі Асветніцтва зноў ад­раджаецца і існуе больш-менш стабільна да Вялікай фран­цуз­скай бур­жу­азнай рэвалюцыі, а таксама ў час яе. Асаблівы ўклад у французскі ас­вет­ніцкі класіцызм унеслі Вальтэр і М.Ж. Шэнье. Поў­насцю зніклі кла­сі­цыс­тычныя рысы з літаратуры Францыі толь­кі к 30-м гг. ХІХ ст.

Пад уплывам французскай літаратуры класіцызм развіваецца і ў ін­шых краінах Еўропы: у Англіі (А. Поп, Дж. Адысан), Італіі (В. Альф’е­ры, часткова У. Фаскола), Германіі (І. Готшэд, і асабліва прад­стаўнікі вей­марскага класіцызму ў асобах І.В. Гётэ і Ф. Шы­ле­ра), Расіі (А. Кан­це­мір, В. Традзякоўскі, М. Ламаносаў, А. Су­ма­ро­каў).

«На Беларусі, у Польшчы і Літве,— пішуць У. Конан і А. Маль­­дзіс,— тэндэнцыі класіцызму прыкметны з ХVІІ ст. як у тэо­­рыі (курсы паэ­тыкі і рыторыкі), так і ў мастацкай практыцы (пе­ра­важ­на ў ар­хі­тэк­ту­ры і сілабічнай паэзіі)» [238]. У якасці прыкладу ву­чо­ныя прыводзяць дзей­насць М. Сарбеўскага (тэорыя) і С. Полацкага (паэ­­зія, прычым у спа­лу­чэн­ні з барочнымі элементамі). Больш жа па­­сля­доўна, на думку гэтых жа дас­ледчыкаў, класіцызм у бе­ла­рус­­кай лі­таратуры і шматмоўнай лі­та­ра­ту­ры Беларусі выявіўся ў 2-й пал. ХVІІ — пач. ХІХ стст. у творчасці А. На­рушэвіча, А. Ням­­цэвіча, Ф. Багамольца, Т. Глінскай, І. Сакольскага, І. Га­­ля­неўскага, М. Карыцкага, М. Цяцерскага, К. Марашэўскага, І. Юрэ­ві­ча, а такса­ма ў ананімнай бурлескнай паэзіі («Таго дня вель­мі слаў­на­га», «Стары Восіп барадаты», «Уваскрасенне Хрыс­това» і інш.). Эс­тэ­ты­ка класіцызму наклала пэўны адбітак на твор­часць некаторых пісьмен­ні­каў ХІХ ст. (Я. Чачота, Я. Бар­шчэў­ска­га, В. Дуніна-Марцінкевіча).

У літаратуразнаўстве ў дачыненні да шэрагу рэчаў еўра­пей­скай лі­та­ра­туры ХІХ–ХХ стст. ужываецца тэрмін «неакласіцызм». Як ад­зна­ча­ец­ца ў ЛЭС, «літаратурныя з’явы, якія адносяцца да неа­кла­­сіцызму, пра­цяг­ваючы ў чымсьці традыцыі класіцызму, узніклі, ад­нак, пасля змены яго другімі накірункамі (не раней пач. ХІХ ст.) і ў роз­ных гістарычных умо­вах і нацыянальных літаратурах набылі роз­нае ідэйна-мастацкае зна­чэн­не. Неакласіцызм знаходзяць у «лёг­кай паэзіі», у вершах А. Майкава і М.Ф. Шчарбіны, у «парнас­цаў», у паэ­зіі і драматургіі рускіх сімвалістаў (І.Ф. Анен­скі, В.Я. Бру­саў, Вяч. Іваноў), у сучаснай французскай дра­ма­тур­гіі (Ж. Ануй, Ж.П. Сартр, Ж. Жыраду») [239].

Літаратура

Бахмутский В.Я. Классицизм // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Борев Ю. Классицизм: человек долга в абсолютистском государстве // Теория ли­те­ра­­туры. Том IV. Литературный процесс.— М., 2001.

Виппер Ю.Б. Формирование классицизма во французской поэзии начала ХVІІ в.— М., 1967.

Гуляев Н.А. Литературные направления и методы в русской и зарубежной ли­те­ра­туре ХVІІ–ХІХ веков. Книга для учителя.— М., 1983.

Коваленская Н.Н. Русский классицизм.— М., 1964.

Конан У.М., Мальдзіс А.І. Класіцызм у літаратуры // Энцыклапедыя літаратуры і мас­тац­тва Беларусі: У 5 т.— Мн., 1986.— Т. 3.

Конон В.М. От Ренессанса к классицизму.— Мн., 1978.

Литературные манифесты западноевропейских классицистов.— М., 1980.

Мальдзіс А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый.— Мн., 1980.

Обломиевский Д.Д. Французский классицизм.— М., 1968.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Пульхритудова Е.М. Неоклассицизм // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Рагойша В. Літаратурны працэс; Метад літаратурны // Рагойша В. Тэорыя літара­туры ў тэрмінах: Дапаможнік.— Мн., 2001.

Ренессанс. Барокко. Классицизм.— М., 1966.

Русская литература ХVІІІ в. Эпоха классицизма. Сб-к ст.— М.–Л., 1964.

Русский и западноевропейский классицизм. Проза.— М., 1982.

XVII век в мировом литературном развитии.— М., 1969.

Смирнов А.А. Литературная теория русского классицизма.— М., 1981.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Классицизм // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новей­ший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.— Мозырь, 2003.

 

Сентыменталізм

 

Як ужо адзначалася ў пытанні, прысвечаным разгляду пафасу, тэа­рэ­тыкамі літаратуры вылучаецца сентыментальны пафас, які мо­жа ха­рак­тарызаваць твор любой эпохі, і сентыменталізм як лі­та­ратурна-мас­тацкі метад і стыль, на аснове якога ў канкрэтны час (сярэдзіна — дру­гая палова ХVІІІ ст.) утварыўся ў Еўропе адпа­вед­ны літаратурны на­пра­мак.

Сентыменталізмам (ад франц. sentiment — пачуццё, англ. sen­ti­men­tal — пачуццёвы) называецца напрамак у еўрапейскай лі­та­ра­туры дру­гой паловы ХVІІІ ст., узнікшы ў выніку крызісу ас­вет­ніц­кага рацыя­на­ліз­му. Тэрмін «сентыментальны» ў дачыненні да лі­та­ратуры пачаў вы­ка­ры­стоў­­вацца яшчэ з канца 1740-х гг., аднак кан­чаткова замацаваўся пасля вы­хаду рамана англійскага пісь­мен­ні­ка Л. Стэрна «Сентыментальнае па­да­рожжа па Францыі і Італіі» (1768). Менавіта ў Англіі, у яе літаратуры, сен­тыменталізм якраз і ат­рымаў сваё найбольш закончанае сістэмнае вы­ра­жэнне.

Хоць сентыменталізм і быў спараджэннем крызісу асветніцкай ідэа­ло­гіі, яго прадстаўнікі, зазначым, не поўнасцю парываюць з традыцыямі Ас­­ветніцтва. «Надаючы асаблівае значэнне пачуццю, жыццю сэрца, апе­лі­руючы да этычных асноў чалавечага быцця, сентыменталісты не ад­маў­лялі значэнне розуму, ведаў для ўдасканалення чалавека. Па­чуццё ў сен­тыменталісцкім вытлумачэнні не ірацыянальнае. Бу­ду­­чы падобным да розуму, яно ёсць натуральная праява чалавечай пры­роды. Як і розум, у сентыменталістаў несапсаванае, непасрэднае па­чуццё супраць­па­стаў­ле­на забабонам сацыяльным, саслоўным, рэ­лі­гійным. Сувязь сенты­мен­та­лізму з філасофіяй Асветніцтва ска­за­ла­ся і ў вастрыні маральна-этыч­най праблематыкі твораў, у ідэі па­за­саслоўнай каштоўнасці асобы» [240].

Сентыместалісты надавалі асаблівую ўвагу адлюстраванню жыцця ні­­жэй­шых слаёў грамадства і даволі высока ставілі іх лепшыя ма­раль­ныя і духоўныя каштоўнасці, не сапсаваныя гарадской цывілізацыяй. Жыц­­цё на ўлонні прыроды, удалечыні ад гарадскога тлуму і са­пса­ва­ных но­раваў было своеасаблівым ідэалам для пісьменнікаў гэтага накірунку.

Найбольш раннім выяўленнем сентыменталізму ў літаратуры лі­чыц­ца пейзажная лірыка англійскага паэта Дж. Томпсана, аўтара збор­ніка «По­ры года» (1726–1730), які стаў этапным у фарміраванні ўся­го на­прам­ку. Еўрапейскую вядомасць атрымала «Элегія, напі­са­ная на вяс­ко­вых могілках» (1751) Т. Грэя. Акрамя гэтых двух паэ­таў англійскую сен­ты­менталісцкую літаратуру найбольш моцна і яр­ка прадстаўлялі такія аў­тары, як Э. Юнг, О. Голдсміт, У. Каўпер, а так­сама ўжо ўпамянуты на­мі вышэй Л. Стэрн.

Французскі сентыменталізм звязаны галоўным чынам з дзей­на­сцю Ж.Ж. Русо, яго аднадумцаў і паслядоўнікаў (Д. Дзідро, А. Прэ­во, П. Ма­ры­во і інш.). Найбольшую вядомасць атрымаў ра­ман Русо «Юлія, ці Но­вая Элаіза» (1761), у якім распавядаецца аб ка­ханні шляхцянкі Юліі і яе нас­таўніка Сен-Прэ, чалавека ра­зум­на­га, але беднага.

У Германіі ідэі еўрапейскага сентыменталізму знайшлі сваё ад­­лю­ст­ра­ванне ў творчасці «шцюрмераў» — прадстаўнікоў літара­тур­нага аб’яд­нан­ня «Бура і націск» (ням. «Sturm und Drang»). Най­больш моцна сен­ты­мен­талісцкія прынцыпы пісьма ўвасобіліся ў твор­часці Г. Бюргера, І. Гер­дэра, І.В. Гётэ, Ф. Шылера.

Рускі сентыменталізм развівалі такія пісьменнікі, як Ф. Эмін, М. Хе­рас­каў, В. Лукін, М. Мураўёў і інш. Асабліва шырокую папу­ляр­насць у ася­роддзі рускага чытача набыла аповесць М. Карамзіна «Бед­ная Ліза» (1791). Акрамя таго, М. Карамзін выступіў у ролі тэа­рэ­тыка сен­ты­мен­та­ліз­му (артыкул «Што патрэбна аўтару?», 1793).

Сентыменталізм па прычыне слабой развітасці беларускай лі­та­ра­ту­ры ХVІІІ ст. не аформіўся ў ёй у самастоўную плынь. Ра­зам з тым ён знай­шоў выяўленне на Беларусі ў творчасці польскіх сен­тыменталістаў Ф. Князь­ніна, Ф. Карпінскага, І. Быкоўскага, Т. Глін­­­скай, а таксама поль­ска-беларускіх літаратараў ХІХ ст., і ў пер­шую чаргу ў Я. Чачота (вершы «Да мілых мужычкоў», «Плакала бя­роза ды гаварыла…», «На прыезд Ада­ма Міцкевіча» і інш.), В. Ду­ніна-Марцінкевіча («Сялянка», «Гапон», «Ве­чарніцы», «Ку­па­ла», «Шчароўскія дажынкі» і інш.). Рысы сенты­мен­та­лізму даволі вы­разна бачны і ў паэме «Мачыха» Адэлі з Устроні. «Леп­шыя яка­сці сентыменталізму (гуманізм, цікавасць да чалавека і яго ду­шэў­­на­га свету) атрымалі далейшае развіццё ў беларускай літаратуры кан­­ца ХІХ, і асабліва пачатку ХХ ст. (раннія паэмы Я. Купалы, тво­ры З. Бя­дулі, У. Галубка і інш.)» [241].

Літаратура

Багдановіч І. Янка Купала і рамантызм.— Мн., 1989.

Борев Ю. Сентиментализм: впечатлительный человек, умиляющийся добродетели и ужасающийся злу // Теория литературы. Том IV. Литературный процесс.— М., 2001.

Волков И.Ф. Теория литературы.— М., 1995.

Гуляев Н.А. Литературные направления и методы в русской и зарубежной лите­ра­туре ХVІІ–ХІХ веков. Книга для учителя.— М., 1983.

Кочеткова Н.Д. Литература русского сентиментализма: Эстетические и художест­вен­­ные искания.— СПб, 1994.

Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства.— 2-е выд., дапрац. і дап.— Мн., 1982.

Лецка К.І. Сентыменталізм // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.— Мн., 1987.— Т. 4.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Поспелов Г.Н. Теория литературы.— М., 1978.

Рагойша В. Метад літаратурны // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапа­можнік.— Мн., 2001.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Сентиментализм // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Но­вей­­ший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.— Мозырь, 2003.

Тураев С. Сентиментализм // Словарь литературоведческих терминов / Редакторы-со­ста­вители Л.И. Тимофеев и С.В. Тураев.— М., 1974.

Харитонов В.А. Сентиментализм // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Рамантызм

 

Рамантызм — адзін з буйнейшых накірункаў сусветнай лі­та­­ра­­туры Но­вага часу, які найбольш моцна выявіўся ў прыгожым пісь­­мен­стве Еў­ро­пы і Паўночнай Амерыкі ў канцы ХVІІІ — першай трэ­ці ХІХ стст. Ра­ман­тызм як літаратурна-мастацкі напрамак трэба размяжоўваць з ра­ман­ты­кай, пад якой падразумяваецца пазачасавы, не пры­вя­за­ны да нейкай кан­к­­рэтнай эпохі пафас літаратурна-мастацкага твора, свое­асаблівы тып ідэй­на-эмацыянальных адносін да жыцця, у аснове яко­га ля­жыць глы­бо­ка асабістае, напружана-страснае імкненне да ўзвы­ша­на­га ідэалу, не­за­да­во­ленасць існуючым становішчам і прага іншага, леп­­шага і пры­га­жэй­ша­га, жыцця.

Рамантызм стаў вышэйшай кропкай, апагеем ан­ты­ас­вет­ніц­ка­га ру­ху, які пракаціўся практычна па ўсіх краінах Еўропы (яго ас­ноў­най са­цы­яль­на-ідэалагічнай перадумовай лічыцца расчараванне ў вы­ніках Вя­лі­кай французскай буржуазнай рэвалюцыі і развіцця цы­вілізацыі наогул). Не­прыняцце новага, надзвычай прагматычнага і мер­кантыль­нага ладу жыц­ця, пратэст супраць пошласці, пра­за­іч­на­сці, безду­хоўнасці і эга­іс­тыч­насці адносін, якія паступова ўста­лёў­ва­ліся ў гра­мадстве, мелі месца ўжо ў творах сентыменталізму і пе­рад­раман­тызму (пад ім пад­ра­зу­мя­ва­ец­ца ком­п­лекс своеасаблівых ідэйна-стылёвых тэндэнцый у еўрапейскай лі­таратуры другой па­ловы ХVІІІ — пачатку ХІХ стст., выяўлены най­перш ў творчасці Т. Чацертона, Дж. Макферсана («Песні Асіяна»), у га­тыч­ным рамане Х. Уолпала, А. Радкліф). Але ў рамантызме ўсё гэта на­бы­ло асаблівую васт­ры­ню. Ня­вер’е ў сацыяльны, пра­мыс­ло­вы, па­лі­тыч­ны і навуковы праг­рэс, які прынёс новыя кантрасты і ан­та­га­ніз­мы замест абя­­ца­на­га асветнікамі «царства розуму» і ўсеагульнага даб­ра­быту, пас­ту­по­­ва разраслося ў рамантыкаў да «касмічнага песімізму».

Рамантыкі адкрылі незвычайную складанасць, глыбіню і ан­ты­­на­міч­насць духоўнага свету чалавека, унутраную бясконцасць ча­лаве­чай ін­ды­ві­дуальнасці. Чалавек для іх — малы сусвет, мік­ра­кос­мас. Напружаная ці­кавасць да моцных і яркіх пачуццяў, да тай­ных рухаў душы, да «нач­но­га» яе боку, імкненне да інтуітыўнага і пад­свядо­мага — надзвычай іс­тот­ныя рысы і якасці рамантычнага све­таадчу­вання. Гэтаксама для ра­ман­ты­каў была вельмі важнай аба­ро­на волі, свабоды, незалежнасці і са­ма­каш­тоўнасці асобы, па­вы­ша­ная ўвага да адзінкавага, непаўторнага ў ча­ла­веку.