Мастацтва як з’ява эстэтычная

 

Хоць пытанне сутнасці мастацтва, яго спецыфікі і застаецца па сён­няш­ні дзень адкрытым, аднак у тэарэтычным асэнсаванні гэтай скла­да­най і шматаспектнай з’явы, поглядах на яе ёсць і бяс­спрэч­ныя моман­ты — свайго роду аксіёмы.

Па-першае, мастацтва мае творчы характар. Творчасць — гэта іні­цы­ятыўная адухоўленая дзейнасць людзей дзеля захавання, пе­ра­да­чы і ўзба­гачэння напрацаваных народамі і чалавецтвам у цэлым каш­тоў­на­сцей. Свет творчасці даволі багаты і шматпланавы. Твор­чы пачатак (у боль­шай ці меншай ступені) прысутнічае ледзь ва ўсіх фор­мах дзейнасці лю­дзей, уключаючы і самыя звычайныя — аж да паў­сядзённых зносін, пры­ватных роздумаў, перажыванняў і г. д. Але найбольш поўна творчыя ім­пульсы і здольнасці людзей рэа­лі­зу­­юцца ў сацыяльна важных сферах дзей­насці: навуковай, вы­твор­ча-тэх­нічнай, дзяржаўна-палітычнай, фі­ла­соф­скай і, вядома ж, мас­тац­кай. Нездарма мастацтва імянуюць мас­тац­кай твор­час­цю.

Па-другое, мастацтва адносіцца да эстэтычных з’яў, г. зн. вы­клі­кае та­кія эмоцыі і перажыванні, якія ў першую чаргу ўздзей­ні­чаюць на па­чуц­ці чалавека, а ўжо потым асэнсоўваюцца ім ра­зу­мо­ва. Сфера эс­тэ­тыч­на­га надзвычай шырокая. Эстэтычнае пры­сут­ні­чае ў прыродзе, асабовых і гра­мадскіх адносінах, але не выступае пры гэтым у якасці галоўнага і вы­­зна­чаль­нага. У мастацтве ж эстэтычнае выходзіць на першы план, ста­но­­віцца дамінуючым, набывае сваю сапраўдную паўнату і глыбіню.

Сувязь мастацтва са сферай эстэтычнага праяўляецца, па-пер­шае, у тым, што прадметам узнаўлення ў мастацкіх творах ста­но­віц­ца жыц­цё ў яго эстэтычных якасцях і ўласцівасцях (менавіта як па­зна­нае, асэн­са­ва­нае, узноўленае і ацэненае праз прызму зграбнасці, су­­лад­на­сці, су­раз­мер­на­сці, гарманічнасці). Па-другое, сам матэрыял мас­­тац­кіх вобразаў (гук у му­зычным творы, трохмерныя візуальна ўспры­­мальныя формы ў скульп­туры, словы з іх фанетычным аб­ліч­чам у літаратуры і г. д.) мае па­чуц­цёвы характар і апелюе перш за ўсё менавіта да эстэтычнага ўспры­ман­ня. Мастацкія творы, што не ўспры­­маюцца як эстэтычныя каш­тоў­на­сці, не выконваюць важ­ней­шую і галоўнейшую з ускладзеных на іх фун­кцый.

Літаратура

Бесклубенко С.Д. Природа искусства.— М., 1982.

Буров А.И. Эстетическая сущность искусства.— М., 1956.

Волков И.Ф. Теория литературы.— М., 1995.

Волкова Е.В. Произведение искусства – предмет эсте­тического анализа.— М., 1976.

Гуляев Н.А. Теория литературы.— М., 1985.

История эстетической мысли: В 6 т.— М., 1985–1989.— Т. 1–6.

Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства.— 2-е выд., дапрац. і дап.— Мн., 1982.

Марксистско-ленинская эстетика.— М., 1983.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Поспелов Г.Н. Искусство и эстетика.— М., 1984.

Теория литературы: Учебное по­со­бие для студентов филологических факультетов высших учеб­ных заведений: В 2 т. / Под. ред. Н.Д. Тамарченко.— Т. 1: Тамарченко Н.Д., Тю­па В.И., Бройт­ман С.Н. Теория художественного дискурса. Теоретическая поэтика.— М., 2004.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Мастацкі вобраз

 

У мастацтва як з’явы складанай і шматстайнай многа спе­цы­фіч­ных рыс. Аднак, відаць, самай спецыфічнай рысай мастац­тва з’яў­­ляецца яго воб­разная прырода.

Па паходжанню слова «вобраз» старажытнагрэчаскае (эй­дас) і ў пе­ра­кладзе з гэтай мовы абазначае «аблічча», «выгляд».

Вобразамі аперыруе не толькі мастацтва. Іх часам выкары­стоў­ваюць у дапаможных мэтах і некат. інш. галіны пазнання і са­цы­яльнай свя­до­ма­сці (філасофія, навука, рэлігія, мі­фа­ло­гія, псі­ха­ло­гія). Аднак дадзеныя воб­разы, якія імянуюцца на­ву­кова-ілюст­ра­цый­нымі альбо фак­та­гра­фіч­нымі, розняцца з уласна мас­­тацкімі. Яны хоць і перадаюць кан­крэт­ныя ўяўленні, г. зн. ад­лю­ст­раванне ча­лавечай свядомасцю адзінкавых з’яў (прадметаў, фак­таў, падзей) у іх пачуццёва ўспрымальным абліччы, але не згу­шчаюць іх, не кан­цэн­труюць істотныя для аўтара бакі жыцця ў імя іх ацэньваючага асэн­савання.

Адной з важнейшых рыс мастацкага вобраза з’яўляецца максі­маль­ная ёмістасць закладзенага ў ім зместу. Мастацкая свядомасць, спа­лу­ча­ю­чы пачуццёвы і разумова-інтуітыўны пады­ходы, схоплівае рэ­чаіснасць поў­на, цэласна, а не фрагментарна.

Далей, мастацкі вобраз нясе ў сабе абагульненне, г. зн. мае ты­­по­вае зна­чэнне. Калі ў самой рэчаіснасці суадносіны агульнага і адзін­­кавага мо­гуць быць рознымі (у прыватнасці, адзінкавае мо­жа за­цямняць агуль­нае), дык вобразы мастацтва заўсёды з’яў­ля­юц­ца кан­цэнтраваным ува­саб­леннем агульнага, істотнага ў інды­ві­ду­аль­ным.

Тыповасць — вельмі важная адзнака і якасць мастацкага воб­ра­за. Ра­зам з тым разумець яго трэба правільна, бо паняцце «тып» («ты­повае») вы­карыстоўваецца ў дачыненні да мастацтва ў двух ас­ноў­ных значэннях.

Па-першае, вучоныя і мастакі, адштурхоўваючыся ад пер­ша­па­чат­ко­ва­га сэнсу гэтага слова («тып» у літаральным перакладзе са ста­ра­жыт­на­грэ­часкай мовы абазначае «ўзор», «адбітак»), падра­зу­мя­ваюць пад ты­па­мі прадметы стандартныя, пазбаўленыя ін­ды­ві­ду­альнай шмат­пла­на­ва­сці, увасабляючыя нейкую пастаян­ную схему. Тып у дадзеным значэн­ні — гэта ўвасабленне і пад­крэсліванне ў пер­санажы якойсьці адной ры­сы, адной чалавечай асаблівасці (ля­но­ты, ілжывасці, сквапнасці і г. д.). Гэ­та, паводле А. Пушкіна, «ты­пы адной (курсіў наш — В. Я.) страсці». Та­кое разуменне тыпа ідзе ад традыцый рацыяналізму ХVІІ–ХVІІІ стст. Асаб­ліва многа такіх ты­паў у літаратуры класіцызму. Магчыма, не ў та­кой ступені, як ра­ней, але прысутнічаюць дадзеныя тыпы і ў літаратуры ХІХ–ХХ стст. (героі «Мёртвых душ» М. Гогаля, шэрагу твораў А. Чэ­ха­ва, некаторых беларускіх пісьменнікаў пачатку і сярэдзіны ХХ ст. (К. Вя­сё­лага, Ц. Гартнага і інш.).

Другое, больш шырокае разуменне тыпа, засноўваецца на асаб­ліва яр­кім і поўным увасабленні ў персанажы не адной, а цэлага шэ­рагу ха­рак­тэрных (часам узаемавыключных) якасцей і рыс. Такія ты­пы — гэта «жы­выя твары», паводле А. Пушкіна. Тыповае ў шы­ро­кім яго разуменні ва­лодае, як зазначыў Г. Паспелаў, «высокай сту­пенню характэрнасці» [17]. Та­кім чынам, дадзеныя тыпы ўжо мож­на і неабходна лічыць ха­рак­та­ра­мі. Дакладней, менавіта з такіх ты­паў вы­растаюць характары.

Тыпізавацца мастацкі характар можа з дапамогай самых роз­ных срод­каў: аўтарскага апісання, партрэтнай абмалёўкі, розных кам­пазі­цый­ных прыёмаў, адцяняючых дэталей і г. д. Самы ж лепшы і дзейс­ны сро­дак тыпізацыі — гэта наданне персанажу ін­ды­ві­ду­аль­най моўнай ха­рак­та­рыстыкі. Наогул, моўная індывідуалізацыя — вель­мі важны момант ты­пізацыі мастацкага характару.

Асаблівую ролю ў стварэнні мастацкага вобраза адыгрывае ўяў­лен­не творцы. Уяўленне мастака — гэта не толькі псіхалагічны сты­мул яго твор­часці, але і нейкая дадзенасць, якая мае месца ў тво­ры. У апошнім з да­памогай вымыслу прысутнічае прадметнасць, якая часам не мае сабе ад­паведнасці ў рэальным жыцці. Дамінаванне ў мастацкай тканіне твора рэ­альнага альбо вымышленага дае падставы вучоным весці гаворку аб жыц­цепадобнасці альбо ўмоўнасці адлюстраванага.

Мас­тацкі вобраз валодае экспрэсіўнасцю, г. зн. выражае ідэй­на-эма­цыя­нальныя адносіны аўтара да прадмета. Ён звернуты не толькі да ро­зу­му, але і да пачуццяў чытачоў, слухачоў, гледачоў. На­ват можна ска­заць, у першую чаргу да пачуццяў, а ўжо потым да ро­зуму. Па сіле эма­цы­янальнага ўздзеяння адлюстраванае, пе­ра­да­дзе­нае з дапамогай мас­тац­тва звычайна пераўзыходзіць разумова-ла­гічныя пабудовы.

І, нарэшце, мастацкі вобраз самадастатковы, г. зн. ён і толькі ён з’яў­ляецца формай выражэння зместу ў мастацтве. У ін­шых жа галінах твор­чай дзейнасці людзей вобразы дапаўняюць ін­шае тлумачэнне (на­прык­лад, паняційна-лагічнае ў навуцы).

Наогул, кажучы словамі В. Скібы і Л. Чарнец, «мастацкі воб­раз — фе­номен складаны. У ім як у цэласнасці інтэгрыраваны ін­ды­ві­дуальнае і агуль­нае, істотнае (характэрнае, тыповае), роўна як і срод­кі іх ува­саб­лен­ня» [18].

Вобраз чалавека альбо той істоты, якая замяняе (замяшчае) яго, па-роз­наму называецца (у агульным сэнсе, а не канкрэтна) у тво­рах мас­тац­кай літаратуры ў залежнасці ад таго, да якога роду яны ад­но­сяц­ца: у лі­ры­цы гэта лірычны герой, у драме і эпасе — дзею­чая асоба (пераважна ў дра­ме), герой, персанаж [19].

Стварацца і «апрадмечвацца» мастацкі вобраз можа па-роз­на­му, а да­кладней, з самага рознага «матэрыялу» ў залежнасці ад віду мас­тацтва, дзе гэта робіцца: напрыклад, колеравай і святло-ценевай га­мы ў жы­ва­пі­се, слоў і іх спалучэнняў у літаратуры, гукавой гамы ў му­зыцы і г. д. Та­кім чынам, мы пераходзім да відавой дыферэн­цыя­цыі мастацтва.

 

Літаратура

Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.— 7-е изд., испр. и доп.— М., 1979.

Бесклубенко С.Д. Природа искусства.— М., 1982.

Введение в литературоведение / Под. ред. Г.Н. Поспелова.— 2-е изд., доп.— М., 1983.

Волков И.Ф. Теория литературы.— М., 1995.

Волкова Е.В. Произведение искусства – предмет эсте­тического анализа.— М., 1976.

Гачев Г.Д. Жизнь художественного сознания. Очерки по истории образа.— М., 1972.

Горанов К. Художественный образ и его историческая жизнь.— М., 1970.

Гуляев Н.А. Теория литературы.— М., 1985.

Днепров В. Проблемы реализма.— Л., 1961.

Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства.— 2-е выд., дапрац. і дап.— Мн., 1982.

Маймин Е.А. Искусство мыслит образами.— М., 1977.

Марксистско-ленинская эстетика.— М., 1983.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Поспелов Г.Н. Теория литературы.— М., 1978.

Рагойша В. Вобраз літаратурны; Вымысел мастацкі; Індывідуалізацыя ў літара­туры // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапаможнік.— Мн., 2001.

Скиба В.А., Чернец Л.В. Образ художественный // Вве­де­ние в литера­туро­ве­де­ние. Ли­те­ратурное произведение: Ос­новные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чер­нец.— М., 2000.

Современный словарь-справочник по литературе.— М., 1999.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Образ; Тип литературный; Типическое, типичное; Услов­ность // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературоведческий словарь-спра­воч­ник для ученика и учителя.— Мозырь, 2003.

Теория литературы: Основные проблемы в историче­ском освещении. Образ, метод, характер.— М., 1962.— Кн. 1.

Тимофеев Л.И. Основы теории литературы.— 5-е изд.— М., 1976.

Федотов О.И. Основы теории литературы: В 2 ч.— Ч. 1: Литературное твор­че­с­тво и ли­те­ратурное произведение.— М., 2003.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Ханеня С.І. Амплітуда мастацкасці: Умоўнасць у беларускай прозе канца ХХ ст.— Гомель, 2001.

Храпченко М.Б. Горизонты художественного образа.— М., 1982.

Эпштейн М.Н. Образ художественный // Литературный энциклопедиче­ский сло­варь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Нико­лаева.— М., 1987.

 

Віды мастацтва.