Свет мастацкага твора»: значэнне паняцця

Сучаснае літаратуразнаўства ўсё больш і больш аперыруе па­няц­цем «свет мастацкага твора» (альбо «мастацкі свет твора», «унут­раны свет тво­ра», «паэтычны свет твора»).

«Свет літаратурнага твора — гэта ўзноўленая ў ім з дапамогай мо­вы і пры ўдзеле вымыслу прадметнасць. Яна ўключае ў сябе не толь­кі ма­тэ­ры­яльныя данасці, але і псіхіку, свядомасць чалавека, га­лоў­нае ж — яго са­мога як душэўна-цялеснае адзінства. Свет твора скла­дае рэальнасць як «рэ­чыўную», так і «асабовую». <...> Свет тво­ра складае неад’емную грань яго формы (заўсёды змястоўнай). Ён зна­ходзіцца як бы паміж улас­на зместам і слоўнай тканінай (тэкс­там)» [97].

Свет мастацкага твора даволі разнастайны і шматпланавы.

Найбольш значнымі адзінкамі мастацкага свету твора з’яўля­юц­ца пер­санажы (як правіла, пададзеныя ў пэўнай сістэме) і падзеі, з якіх склад­ваюцца сюжэты.

Наступныя, больш дробныя кампаненты свету мастацкага тво­ра — гэ­та акты паводзін персанажаў, рысы іх знешнасці (партрэты), з’явы псі­хі­кі, а таксама акаляючыя персанажаў рэчы, карціны пры­ро­ды (пей­за­жы). Сюды неабходна таксама аднесці і акты вы­каз­ван­няў персанажаў (іх маналогі і дыялогі).

І, нарэшце, самымі малымі, але таксама вельмі важнымі адзін­ка­мі мас­тацкага свету твора з’яўляюцца падрабязнасці (дэталі) таго, што ад­люст­роўваецца. Часам яны спецыяльна выдзяляюцца і пад­крэс­ліваюцца пісь­меннікамі, набываючы ў выніку асаблівую важ­касць і значнасць.

Літаратура

Лихачев Д.С. Внутрений мир художественного произведения // Вопросы литера­ту­ры.— 1968.— №8.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Художественный мир произведения // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учи­те­ля.— Мозырь, 2003.

Теория литературы: Учебное по­со­бие для студентов филологических факультетов выс­ших учебных заведений: В 2 т. / Под. ред. Н.Д. Тамарченко.— Т. 1: Тамарченко Н.Д., Тю­па В.И., Бройт­ман С.Н. Теория художественного дискурса. Теоретическая поэтика.— М., 2004.

Федотов О.И. Основы теории литературы: В 2 ч.— Ч. 1: Литературное твор­че­с­тво и ли­те­ратурное произведение.— М., 2003.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Чернец Л.В. Мир произведения // Введение в литературоведение. Литературное про­из­­­­ведение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Персанаж

Агульнае паняцце аб персанажы

Тэрмін «персанаж» запазычаны з французскай мовы (person­na­ge), а сваю этымалогію вядзе з лацінскай мовы (persona — асоба, твар, маска). Ста­ражытныя рымляне словам «персанаж» абазначалі спа­чатку маску, якую надзяваў акцёр, а пазней асобу, абмаляваную ў тво­ры.

Побач з тэрмінам «персанаж» у літаратуразнаўстве даволі час­та ўжы­­ваюцца ў якасці сінанімічных тэрміны «літаратурны герой» і «дзе­ю­­чая асоба». Разам з тым паміж імі нельга паставіць знак поў­най то­ес­на­сці. Слова «герой» падкрэслівае пазітыўную ролю, яр­касць, незвы­чай­насць, выключнасць чалавека, які пададзены ў тво­ры (Ф. Дастаеўскі ў сва­­іх «Запісках з падполля» дзеля абазначэння га­лоўнага персанажа, які зай­­мае ў сістэме вобразаў твора цэнт­раль­нае месца, аднак пры гэтым паз­­баўлены традыцыйных гераічных рыс, прапанаваў тэрмін «ан­ты­ге­рой»). Словазлучэнне ж «дзеючая асо­ба» ўказвае перш за ўсё на факт здзяй­­снення персанажам нейкіх учын­каў.

Паняцце «персанаж» знаходзіць найпярвейшае і асноўнае вы­ка­рыс­тан­не пры аналізе эпічных і драматычных твораў. Тут пер­са­на­жы скла­даюць аснову прадметнага свету і сваімі дзеяннямі ўтва­ра­юць сюжэт. «У лі­рыцы ж, якая ўзнаўляе перш за ўсё ўнутраны свет чалавека, пер­са­на­жы (ка­лі яны ёсць) абмалёўваюцца пунк­цір­на, фрагментарна, а га­лоў­нае — у не­парыўнай сувязі з пе­ра­жы­ван­ня­мі лірычнага суб’екта» [98]. Асо­ба, унут­ра­ны стан якой узнаўляецца ў лі­рычных творах, імянуецца, як вя­до­ма, лі­рыч­ным героем.

Паводле сваёй прыроды, паходжання персанаж можа быць плё­нам фан­тазіі, чыстага вымыслу пісьменніка (напрыклад, лілі­пу­ты Дж. Свіф­та); вы­нікам дадумвання аблічча рэальна існаваўшага ча­ла­века; альбо, урэш­­це, вынікам дапрацоўкі, дабудовы вядомага лі­та­ратурнага героя (Пра­­ме­тэй, Дон Жуан, Фауст і інш.).

Побач з людзьмі (а часам і асобна ад іх ці наогул без іх) у тво­рах лі­та­ратуры могуць дзейнічаць і размаўляць жывёлы, расліны, рэ­чы, фан­тас­тыч­ныя істоты, робаты і г. д. Ёсць цэлы шэраг жанраў (каз­ка, байка, ба­лада, творы анімалістычнай літаратуры, навуковай фан­тастыкі і інш.), у якіх «падобныя персанажы абавязковыя альбо вель­мі вера­годныя» [99]. Ра­зам з тым — і гэта аксіёма — усе «не­ча­ла­ве­чыя» індыві­дуальнасці з іх па­водзінамі, унутраным светам і г. д. так ці інакш праецыруюцца на ча­ла­века, на яго сацыяльна-асабовую сут­насць.

Нярэдка ў літаратуры побач з персанажамі як абасобленымі ін­ды­ві­ду­альнасцямі выступаюць таксама і г. зв. «зборныя» персанажы — гру­па, калектыў, грамада, чалавечы натоўп, гурт (чалавечы натоўп у «Са­бо­ры Парыжскай Божай Маці» В. Гюго, грамада ў «Досвітках» Л. Ро­дзе­ві­ча і інш.). Такая традыцыя, відаць, бярэ свой пачатак яшчэ ў ан­тычнай дра­ме, дзе паўнапраўнай дзеючай асобай з’яўляўся хор.

Даволі своеасаблівыя і не заўсёды адназначныя суадносіны пер­са­на­жа з характарам і тыпам. Лік (колькасць) характараў і пер­са­на­жаў у тво­ры, як правіла, не супадае: апошніх болей. Не ўсе пер­са­на­жы пе­ра­рас­таюць у характары, а тым болей у тыпы: гэта ўдаецца, і ча­сам незалежна ад аўтарскай волі, толькі невялікай іх частцы [100].

Паводле ступені ўдзелу ў дзеянні персанажы падзяляюцца на цэнт­раль­ныя альбо галоўныя, другарадныя і эпізадычныя. Акрамя гэтых ты­паў персанажаў А. Фядотаў вылучае яшчэ загалоўкавыя («заглавные» — у ары­гінале), якімі імянуецца твор, а таксама пазасцэнічныя (яны не ўдзель­нічаюць у дзеянні, а толькі ўпамінаюцца аўтарам ці іншымі пер­са­на­жамі).

Творы з адным ці двума персанажамі сустракаюцца ў мас­тац­кай лі­та­ратуры не тое, каб надта ўжо і рэдка, але і не вельмі часта. Гэ­та ха­рак­та­рызуе ў першую чаргу творы малой формы. У сярэдніх і буй­ных (з пун­к­ту гледжання формы і аб’ёму наогул) мастацкіх тво­рах прысутнічае мно­га, а часам і вельмі шмат персанажаў. Тут яны ўтвараюць пэўную сіс­тэму, у якой існуе свая, вызначаная аў­та­рам, іерархія.

Персанажы не дзейнічаюць у мастацкім творы ў нейкім, ска­жам так, ва­кууме. Яны ставяцца аўтарам у пэўныя абставіны. Існуе цес­ная ўзае­ма­абумоўленасць персанажаў (асабліва персанажаў-ха­рак­тараў) і аб­ста­він. Прычым пад апошнімі трэба разумець не толь­кі знешнія асаблівасці ася­роддзя, у якім (ці на фоне якога) раз­горт­ва­ецца дзеянне, але і ўнут­ра­ны стан гэтага асяроддзя: яго псі­ха­ла­гіч­ны клімат, маральную ат­ма­сфе­ру, ступень грамадскай ак­тыў­на­сці прадстаўнікоў і г. д. І яшчэ адзін важ­ны момант: мерка­ваць аб пер­санажах мастацкага твора, інтэрпрэтаваць іх дзе­янні, учынкі, па­во­дзіны, даваць усяму гэтаму пэўную ацэнку не­аб­ход­на толькі з улі­кам канкрэтных сацыяльна-гістарычных рэалій таго ча­су, калі пра­ця­кае дзеянне ў творы.

Персанаж — галоўны аб’ект літаратуразнаўчага даследавання. Та­му існуе цэлы шэраг тэарэтычных аспектаў-накірункаў вывучэн­ня гэтага асноўнага звяна мастацкага твора: персанаж і пісьменнік (ге­рой і аўтар), асаб­лівасці ўзаемадачыненняў паміж імі; свядомасць і са­масвядомасць пер­санажа, асаблівасці псіхалагічнай матывіроўкі па­водзін персанажа; най­больш важныя моманты і асаблівасці парт­рэт­най характарыстыкі пер­санажа; формы паводзін персанажа; пер­са­наж як носьбіт мовы (маў­лен­ня). Адным з першых у айчыннай ву­чэб­най літаратуры звярнуў увагу на дадзеныя моманты і пастараўся сіс­тэматызавана падаць іх В. Халізеў у сва­ім падручніку «Тэорыя лі­таратуры». Таму далей пры разглядзе вы­лу­чаных вышэй аспектаў ха­рактарыстыкі персанажа мы і будзем больш за ўсё абапірацца на мер­каванні і высновы гэтага расійскага вучонага і вык­лад­чыка.

 

Літаратура

Арапова Н.С. Герой // Русская словесность.— 1995.—№3.

Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества.— М., 1979.

Бочаров С.Г. Характеры и обстоятельства // Теория литературы: Основные проб­ле­мы в историческом освещении. Образ. Метод. Характер.— М., 1962.— Кн. 1.

Гальцева Р.А., Роднянская И.Б. Антигерой // Литературный энциклопедический сло­варь / Под общ. ред. В.М. Кожевни­кова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Гинзбург Л.Я. О литературном герое.— Л., 1979.

Гніламёдаў У.В. Літаратурны герой // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Бела­русі: У 5 т.— Мн., 1986.— Т. 3.

Мартьянова С.А. Образ человека в литературе: От типа к индивидуальности и лич­но­сти.— Владимир, 1997.

Персонаж // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Ко­жев­ни­­кова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Рагойша В. Вобраз літаратурны // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапа­можнік.— Мн., 2001.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Антигерой; Персонаж; Характер литературный // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературоведческий словарь-справочник для уче­ни­ка и учителя.— Мозырь, 2003.

Теория литературы: Учебное по­со­бие для студентов филологических факультетов выс­ших учебных заведений: В 2 т. / Под. ред. Н.Д. Тамарченко.— Т. 1: Тамарченко Н.Д., Тю­па В.И., Бройт­ман С.Н. Теория художественного дискурса. Теоретическая поэтика.— М., 2004.

Толчикова Л.И. Характеры и обстоятельства // Толчикова Л.И. Судьбы людские – судьбы народные.— Мн, 1990.

Федотов О.И. Основы теории литературы: В 2 ч.— Ч. 1: Литературное твор­че­с­тво и ли­те­ратурное произведение.— М., 2003.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Чернец Л.В. Персонаж // Введение в литературоведение. Литературное произве­дение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Чернец Л.В. Персонажей система // Введение в литературоведение. Литературное про­из­­ведение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Энциклопедия литературных героев. Русская литература второй половины ХІХ века / Под общ. ред. Е.А. Шкловского.— М., 1997.

3.2.2. Персанаж і аўтар

Адносіны аўтара да свайго героя могуць быць ці адчужанымі (у пе­ра­важнай большасці выпадкаў), ці мець прыкметы пэўнай унут­ранай род­наснасці. Аўтар (хоча ён таго ці не) заўсёды выражае праз мастацкую тка­ніну твора свае адносіны да персанажа: да яго па­зіцыі, светапогляду, каш­тоўнасных арыентацый і г. д. Нейтраль­ным аўтар, нават у сітуацыях, калі падкрэсліваецца непрадузятасць і аб’ек­тыўнасць абмалёўкі пер­са­на­жаў (асабліва гэта практыкавалі пісь­меннікі-натуралісты другой паловы ХІХ ст. — Э. Заля, Г. Фла­бэр, Г. дэ Мапасан і інш.), быць не можа.

Паміж пісьменнікам і яго персанажамі заўсёды існуе пэўная ды­стан­цыя, нават у творах аўтабіяграфічнага жанру, таму што пісь­мен­­нік асэн­соў­вае ўласны жыццёвы вопыт, як правіла, з пэўнай ча­са­вай адлегласці.

Персанажы знаходзяцца і дзейнічаюць у мастацкіх творах «па за­ко­нах жыцця» пад непасрэдным «наглядам» аўтара. Яны — аў­тар­скія ства­рэн­ні. Разам з тым некаторыя героі пры ўсёй цеснай су­вя­зі з творамі, дзе яны «нарадзіліся» (і адпаведна з аўтарам, што «вы­веў» іх на свет), здоль­ныя пакідаць гэтыя творы і пачынаць «жыць» самастойным жыццём, не­па­дуладным аўтарскай волі. Яны на­бы­ваюць статус свайго роду сім­ва­лаў пэўнага светасузірання, за­ста­ю­­чыся пры гэтым непаўторнымі як ін­ды­відуальнасці. Такімі ге­ро­ямі з’яўляюцца, напрыклад, Гамлет, Дон Кі­хот, Тарцюф, Фауст і не­кат. інш. для культуры сусветнай; Чацкі, Тац­ця­на Ларына, На­тал­ля Растова, Абломаў і інш. для культуры рускай; Паў­лін­ка, Пі­са­рэ­віч («Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага), Саўка («Збян­тэ­жа­ны Саў­­ка» Л. Родзевіча) і некат. інш. для беларускай культуры.

Папулярнасць і высокі сацыяльны статус такога роду перса­на­жаў ча­сам падштурхоўваюць некаторых пісьменнікаў да ўнясення сва­ёй ўлас­най лепты ў грамадска-культурнае «жыццё» чужых сла­ву­тых лі­та­ра­тур­ных герояў. Ёсць такія факты і беларускай лі­та­ра­ту­ры. Так, у пачатку 1920-х гг. вядомы беларускі драматург Ф. Алях­но­віч узяўся «дапра­ца­ваць» быццам бы сюжэтна незавершаную «Паў­лінку» Я. Купалы і на­пі­саў аднаактоўку «Заручыны Паўлінкі», у якой даволі хутка на­ме­ціў шлях да шлюбу галоўнай ге­раі­ні з яе ка­ха­ным — Якімам Сарокам. Сам жа пяс­няр на гэта не ад­ва­жыў­ся, бо пай­шоў бы супраць жыццёвай праўды.

Знакамітыя літаратурныя персанажы могуць жыць са­мас­той­ным жыц­цём, незалежна ад іх стваральнікаў, не толькі ў літа­ра­тур­ных тэкстах (ма­юцца на ўвазе творы-наследаванні, дапрацоўкі, рэ­мі­ніс­цэнцыі і г. д.) і пуб­ліцыстыцы, але і ў творах іншых відаў мас­тац­тва: у музыцы, жы­ва­пі­се, скульптуры і г. д. У свеце існуе нават прак­­тыка ўзвядзення помнікаў лі­таратурным героям (напрыклад, Дон Кіхоту і Санча Пансе ў Мад­ры­дзе, купалаўскім русалкам і Сы­мо­ну-му­зы­ку ў Мінску, дзеду Талашу ў Пет­­ры­каве).

Літаратура

Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского.— 4-е изд.— М., 1979.

Бахтин М.М. Автор и герой в эстетической деятельности // Бахтин М.М. Лите­ра­турно-кри­тические статьи.— М., 1986.

Прозоров В.В. Автор // Введение в литературоведение. Литературное про­из­ве­де­ние: Ос­новные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Роднянская И.Б. Автора образ // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Рымарь Н.Т., Скобелев В.П. Теория автора и проблема художественной деятель­­ности.— Воронеж, 1994.

Смыкоўская В.І. Творчая канцэпцыя пісьменніка.— Мн., 1976.

Федотов О.И. Основы теории литературы: В 2 ч.— Ч. 1: Литературное твор­че­с­тво и ли­те­ратурное произведение.— М., 2003.

Фіцнер Т.А. Гендэрны аспект у беларускай літаратуры ХХ стагоддзя.— Гомель, 2005.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.