Тэарэтыка-ЛІТАРАТУРНАЯ думка

Ў СЯРЭДЗІНЕ — ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХХ ст.

Агульная характарыстыка развіцця

Тэарэтыка-літаратурнай думкі

ў сярэдзіне — другой палове ХХ ст.

Тэ­арэтыка-літаратурная думка ў сярэдзіне — другой палове ХХ ст. раз­­ві­ваецца яшчэ больш шпаркімі крокамі, у параўнанні з па­­пя­­рэд­нім эта­пам. На змену «старым» (устарэлым), «акадэмічным» метадам да­сле­да­вання лі­тара­ту­ры прыходзяць г. зв. «на­вейшыя», да якіх адносяць псі­ха­аналітычную кан­цэп­цыю, фе­наме­на­логію, «но­вую крытыку», струк­ту­ралізм, семіётыку, рэцэптыўную крытыку, гер­ме­неўтыку, сінер­ге­ты­ку і інш.). Умоў­на іх можна па­дзя­ліць на дзве ас­ноў­ныя плыні: г. зв. сай­ентысцкую і ант­рапалагічную альбо гуманістычную. Сай­ентысты (ад англ. sci­en­ce — навука) імкнуцца вы­рашыць праблемы да­сле­давання лі­та­ра­ту­ры, абапіраючыся на да­сяг­нен­ні розных галін пазнання. Яны пра­­цяг­ваюць, такім чынам, традыцыі па­зі­тывістаў ХІХ ст. Прад­стаўнікі ж ан­т­рапалагічнага (альбо гуманістыч­на­га) накірунку зыхо­дзяць з пе­ра­ка­­нан­­ня, што літаратура з’яўляецца асаб­лі­вым відам чалавечай дзей­на­сці, які не пад­даецца строга навуковаму тлу­мачэнню.

Вельмі важнай асаблівасцю развіцця літаратуразнаўства і тэа­рэ­­тыка-лі­­та­ратурнай галіны ў ім з’яўляецца тое, што вучоныя ХХ ст. на пер­шае мес­ца ў лі­таратуразнаўчым даследаванні пачалі ста­віць менавіта мас­тац­кі твор, а не ўвесь комплекс каля­літа­ра­тур­­ных фактаў і з’яў (бія­гра­фію пісь­менніка, яго псі­халогію, ду­хоў­ны во­пыт, асаблівасці гра­мад­ска­га рэа­гавання на творы лі­та­­ра­туры і г. д). Праўда, не абы­хо­дзіцца пры гэ­тым і без крайнасцей (на­прык­лад, постстуктуралісцкія канцэпцыі тво­ра як са­ма­дас­тат­ко­ва­га тэксту, скла­дзе­нага з цытат). Аднак у цэлым та­­­кі па­ды­ход дае ста­ноўчыя вынікі. Ме­на­ві­та дзякуючы яму вы­свеч­ва­юц­ца мно­гія мо­манты і грані ўнутранай складанай бу­довы мастацкага тво­ра, яго шмат­­аспектная структура.

Агульнапрызнана, што авангард літаратурнай навукі ХХ ст. (як, да­рэ­чы, і ра­­нейшага часу) знаходзіцца ў краінах Заходняй Еў­ро­пы. Ме­на­ві­та там па­ча­лі свой шлях практычна ўсе «навейшыя» літа­ра­туразнаўчыя кан­­цэп­цыі, ме­та­ды, школы. Аднак дзеля спра­вяд­лі­ва­сці трэба аддаць да­ні­ну па­вагі і ўсход­не­славянскай, і ў першую чар­гу рускай літаратурнай на­­ву­цы. Нягледзячы на не надта спры­яль­ныя ўмовы ў выніку ідэа­ла­гіч­на­га дык­тату і ціску (літа­рату­ра­­знаў­ства пры ўсёй яго спецыфіцы з’яўля­ец­ца ўсё-такі ў немалой сту­пені на­вукай грамадазнаўчай), савецкая лі­та­ра­­тур­ная навука (вя­до­ма, перадавая яе час­т­ка) не толькі не згубіла на­пра­ца­­ва­ныя ў свой час здабыткі і традыцыі, але і пэў­ным чынам узбагаціла іх. У тым лі­ку і ў галіне тэорыі літаратуры, аб чым свед­чыць, напрыклад, ка­­лек­­тыўны трохтомнік «Теория литературы. Основ­ные вопросы в исто­­ри­­ческом освещении» (1962–1965), мноства асобных на­ву­­ковых прац па са­мых розных пытаннях, а таксама цэлы шэраг пад­ручнікаў (ма­награфіі Л. Ці­мафеева, Р. Абрамовіча, Г. Паспелава, М. Гу­ляева, І. Вол­ка­ва, В. Ха­­­­­лізева, А. Фядотава; калектыўная праца С. Бройтмана, Н. Та­мар­чан­­кі і В. Цюпы). Без глыбокай тэарэтычнай рас­пра­цоўкі многіх пы­тан­няў наў­рад ці з’явіўся б грунтоўнейшы вась­мі­­том­нік «История все­мир­ной лите­ра­ту­ры» (1983–1994) — праца, не­­сум­ненна, эпахальная для ўся­го су­свет­нага лі­та­ра­­ту­ра­знаў­ства. Проз­­ві­шчы Б. Тамашэўскага, В. Шклоў­скага, В. Жыр­мун­­ска­га, Ю. Лот­ма­на, М. Бах­ціна, У. Пропа, Дз. Лі­хачова, Г. Пас­пелава, М. Кон­­ра­да і шэрагу ін­шых савецкіх ву­чо­ных ведаюць усе сур’ёз­ныя літарату­ра­знаў­цы свету.

У заключэнне да ўводнай часткі хацелася б звярнуць увагу на яшчэ ад­ну важную акалічнасць, якая характарызуе развіццё літаратурнай на­ву­кі ў сярэдзіне — другой палове ХХ ст.: выпадкаў прымянення той аль­бо іншай метадалогіі ў г. зв. «чыстым» выглядзе было не так ужо і многа, да­волі часта гэтая метадалогія перапляталася, змешвалася, сінтэзавалася.

Літаратура

Введение в литературоведение. Хрестоматия / Под ред. П.А. Николаева.— 2-е изд., испр. и доп.— М., 1987.

Волков И.Ф. Теория литературы.— М., 1995.

История эстетической мысли: В 6 т.— М., 1986–1989.— Т. 4–6.

Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литерату­рове­дения.— М., 1988.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Петров Т.Н. Литературоведение // Литературный эн­циклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевни­кова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Уводзіны ў літаратуразнаўства: Хрэстаматыя / Уклад. М.І. Мішчанчук, М.Ф. Шаў­лоў­ская; уступ. арт. М.А. Лазарука.— 2-е выд., дапрац. і дап.— Мн., 1991.

Хрестоматия по теории литературы / Составитель Л.Н. Осьмакова.— М., 1982.

Псіхааналітычная школа

 

Псіхааналіз у літаратуразнаўстве — гэта спосаб трактоўкі лі­та­­­ра­тур­ных тво­раў у адпаведнасці з вучэннем псіхалогіі аб пад­свя­до­мым. Псі­ха­ана­ліз раз­глядае літаратурную творчасць як суб­лі­ма­ва­нае сім­ва­ліч­нае вы­ражэнне пер­шапачатковых псіхала­гічных ім­пуль­саў і памкненняў асо­бы (ін­фан­тыль­на-сек­суальных у сваёй ас­но­ве), якія не прыняты рэ­аль­на­сцю, адверг­нуты ёю, але разам з тым зна­ходзяць сваю пэўную кам­пен­са­цыю ў галіне мастацкай фан­тазіі. Псі­хааналіз выяўляе ў гісторыі лі­та­ра­ту­ры шэраг устойлівых сю­жэт­ных схем, у якіх аўтар, на думку прад­стаў­ні­коў гэтай школы, ідэн­тыфікуе ся­бе з героем і малюе альбо здзяй­сненне сва­іх пад­свя­до­мых жаданняў, альбо, на­адварот, паказвае іх трагічнае су­тык­­нен­не з сіламі сацыяльнай і маральнай за­бароны.

Першыя ўзоры прымянення псіхааналізу да літаратуры і мас­тац­­­тва даў аўст­рыйскі ўрач і псіхолаг Зыгмунд Фрэйд (1856–1939) у пра­цах «Паэт і фан­та­зія», «Дастаеўскі і бацьказабойства» і некат. інш. Дарэчы, той жа Фрэйд па­пя­рэджваў супраць змешвання задач псі­хааналізу і лі­та­ра­­туразнаўства: псі­ха­а­наліз падыходзіць да лі­та­ра­туры толькі як да сю­жэт­­на-ілюстрацыйнага ма­тэ­рыялу і сам па са­бе не ў стане растлумачыць роз­­ніцу паміж шэдэўрам і яго пе­­ра­ка­зам альбо рэпрадукцыяй, паміж вя­лі­­кім пісьменнікам і радавым неў­ро­ты­кам ці снаведам. Найбольш адэк­ват­­на псіхааналіз да­па­су­ец­ца да прадуктаў мі­фалогіі і г. зв. «масавай» лі­та­­ратуры, дзе свядомае «я» яшчэ не выдзелена ці ўжо растворана ў бес­свя­­домым «яно» і дзе амаль што адсутнічаюць эс­тэ­тыч­ныя крытэрыі. Нао­­гул фрэйдысцкі псі­хааналіз накіраваны не столькі на сам твор, коль­кі на творчы пра­цэс, спрабуючы выявіць біяграфічную «пад­клад­ку» мас­тац­­­кай дзей­насці і яе выніковых прадуктаў.

Дзейнасць Фрэйда праходзіла ва ўмовах, калі псіхалагічны па­ды­­ход да вы­рашэння праблем грамадскага і асабістага жыцця меў вя­лікае рас­паў­­сю­д­жан­не. Папярэднікам Фрэйда быў нямецкі псі­хо­лаг Э. Гарт­ман, які аб­грун­та­ваў у сваёй даволі аб’ёмістай працы «Фі­ласофія пад­свя­до­ма­га» (1869) пала­жэн­не аб важнасці гэтага са­ма­га падсвядомага. Фрэйд жа раз­віў вучэнне Гар­т­мана і галоўны ўхіл у ім зрабіў на сек­су­аль­ныя памк­нен­ні і інстынкт са­­ма­за­ха­вання.

Мастацтва для Фрэйда — гэта свет ілюзій, галіна фан­та­с­тыч­на­га жыц­­ця, вель­мі блізкая да сноў. Акрамя таго, надзвычай вялікая ро­ля ў ім ад­­во­дзіцца сім­валам. У сувязі з гэтым Фрэйдам ствараецца і аб­грун­тоў­ва­­ецца тэорыя «сім­валізацыі», якая павінна, на думку ву­чо­на­га, складаць ас­но­ву мастацтва. У шмат­стайнасці сімвалічнага змес­ту, атрыманага ў вы­­ніку выяўлення праз фан­тазію адвергнутых рэаль­насцю жаданняў і пам­к­­ненняў, ды яшчэ з сек­су­аль­ным ад­цен­нем, Фрэйдам якраз і ба­чыц­ца сут­насць мастацтва.

Пры ўсіх недахопах і адмоўных момантах канцэпцыя З. Фрэй­да бы­ла пэў­ным крокам наперад у паступальным развіцці навукі. Ёсць у ву­чэн­ні Фрэй­да рысы, якія прымушаюць імпанаваць дадзе­най кан­цэп­цыі. Фрэйд быў пе­ракананы ў тым, што неабходнай якас­цю мастака па­він­на быць здольнасць лепш за іншых разумець свае ўлас­ныя су­пя­рэч­на­сці і не­дахопы і думаць аб твор­часці як аб сродку вы­лечвання не­да­хо­паў і хва­роб нашага недасканалага све­ту, сродку ба­рацьбы за са­праўд­ную ча­ла­вечнасць. Мастак харак­та­ры­зу­ец­ца ім як чалавек, здольны да за­ха­ван­ня свайго псіхічнага здароўя ў «хво­рым све­це» і, да ўсяго яшчэ, жа­да­ю­чы «лячыць» сродкамі мастацтва ін­шых. Пры­няц­це гэтага палажэння пры­вяло ў шэ­раг прыхільнікаў фрэй­дызму такіх вя­до­мых мастакоў сло­ва, як С. Цвейг, А. Цвейг, І. Берг­ман і інш.

Фрэйдысцкі псіхааналіз у дачыненні да літаратуры і мастацтва ў цэ­лым спа­радзіў даволі прадстаўнічую школу. Най­большае рас­паў­сю­джан­не ён атры­маў у Германіі, Аўстрыі, Швей­ца­рыі, ЗША. Не­­каторыя яго прыхільнікі ёсць у Англіі і Францыі. Асаб­лі­вая роля ў рас­працоўцы ву­чэння Фрэйда на­ле­жыць яго паслядоўнікам О. Ран­­­ку, Л. Вальдштэйну, І. Ней­фельду, К.Г. Юн­гу, Э. Фрому, Э. Джоў­нзу. Най­­больш вядомае ў гэ­тым радзе про­зві­шча Юнга, які, да­рэчы, не сле­па ішоў услед за З. Фрэй­дам, а істотна пе­ра­гле­дзеў яго вучэнне, асаб­ліва ў пла­­не ўздзеяння сек­су­аль­ных фактараў на твор­чы працэс. Ро­ля апошніх, на думку К.Г. Юнга, бы­ла істотна пе­ра­большана З. Фрэй­­дам. К.Г. Юнг — аўтар тэрміна-па­няц­ця «ар­хе­тып» і за­сна­ва­най на яго грунце адпаведнай тэорыі ў мас­тац­тве. Так як дадзены тэр­мін будзе і да­лей сустракацца на старонках да­па­мож­­ні­ка, дадзім яму азначэнне і пэў­ную ха­рактарыстыку.

Пад архетыпам (ад ст.-грэч. arhétypos — першавобраз, ма­дэль) пад­ра­­зу­мя­ваецца «універсальны сімвалічны матыў, які існуе ў ча­­ла­ве­чай пад­­свя­до­ма­сці і выяўляецца адначасова ў культуры мно­гіх на­ро­даў» [6]. Да­дзены тэрмін з’яўля­ецца ключавым для разумення ву­чэння К.Г. Юнга пра «калектыўнае пад­свядомае» (першабытную па­мяць ча­ла­вец­тва), што ўспры­маецца ў якасці свое­асаблівага вы­то­ку архаічных ры­туа­лаў, міфаў, сноў, вераванняў, а так­са­ма мас­тац­тва. Архетыпы ва­ло­даюць маг­чы­ма­сцю бессвядомага са­ма­ўзнаў­лен­­ня. «У літаратуры ар­хе­тып кан­крэ­ты­зу­ец­ца ў шэрагу арыгінальных воб­ра­заў, паўтараючыся ў роз­ных нацыя­наль­ных пісьменствах і ў роз­ныя пе­ры­я­ды. Так, архетып са­маахвярнасці ча­лавека дзеля ін­шых людзей увасобіўся і ў кла­січ­ным воб­разе Пра­ме­тэя, і ў вобразе Сот­нікава (з аднайменнай аповесці В. Бы­­ка­­ва). Архетып вяс­ны, ад­рад­жэння знайшоў увасабленне і ў славутых ка­­заннях Кі­рылы Ту­­раў­скага (ХII cт.), і ў паэзіі Я. Купалы (ХХ ст.). Ча­сам тэр­мін ар­хе­тып зву­жаюць да разумення найбольш распаўсю­джа­на­га ў пэў­най на­цыя­наль­най літаратуры вобраза-матыва (архетып лесу, ба­ло­та, кур­гана і г. д.)» [7].

Літаратура

Андреев А.Н. Культурный архетип лишнего человека (роман в стихах А.С. Пушкина «Ев­гений Онегин» в свете целостного анализа) // Андреев А.Н. Методология литера­туро­ве­де­ния.— Мн., 2000.

Бахтин М.М. Фрейдизм. Формальный метод в литературоведении. Марксизм и фи­ло­­со­фия языка. Статьи.— М., 2000.

Выготский Л. Психология искусства.— 2-е изд-е.— М., 1968.

Додельцев Р.Ф. Фрейдизм // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Ко­­жев­никова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Кодуэлл К. Иллюзия и действительность / Пер. с англ.— М., 1969.

Левчук Л. Психоанализ и художественное творчество.— Киев, 1980.

Мелетинский Е.М. О литературных архетипах.— М., 1994.

О современной буржуазной эстетике. Вып. 3.— М., 1972.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Рагойша В. Архетып // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапаможнік.— Мн., 2001.

Руднев В.П. Словарь культуры ХХ века.— М., 1997.

Современное зарубежное литературоведение (страны Западной Европы и США): кон­цеп­­ции, школы, термины. Энциклопедический справочник.— М., 1996.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Архетип; Психоанализ // Суслова Н.В., Усоль­цева Т.Н. Но­вей­ший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учи­теля.— Мозырь, 2003.

Эпштейн М. В поисках «естественного» человека // Вопросы литературы.— 1976.— №8.

Эпштейн М. Психоанализ // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Ко­жевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Новая крытыка»

 

«Новай крытыкай» (англ. «new criticism») называецца плынь у за­­меж­­най кры­тыцы і літаратуразнаўстве ХХ ст., якая ўзнікла як рэ­ак­цыя на шэраг ад­моў­ных момантаў у сацыяльна-гістарычным ана­лі­зе літара­ту­­ры, літара­тура­знаў­чым навуковым пазітывізме і ім­прэ­сія­ністычнай кры­­тыцы. Дадзеным ме­тадам даследавання літара­ту­ры «новая кры­ты­ка» су­працьпаставіла ме­то­ды­ку «аналі­тычнага чы­тан­ня», тэорыю «экс­плі­ка­цыі» тэксту, наогул, мета­да­ло­гію фар­маль­на-стылістычнага тлу­ма­чэн­ня мас­тацкіх твораў.

«Агульным і галоўным палажэннем неакрытычнай тэорыі мас­­тац­тва з’яўляецца ўважлівае прачытанне (close reading), замк­нё­нае да­­сле­да­­ванне тэксту мастацкага твора. Узяты ізалявана ад з’яў рэ­ча­іс­насці і жыц­­ця пісьменніка, тэкстуальна-аналітычны ме­тад да­сле­да­вання тво­ра — базіс неакрытычнага аналізу» [8].

Галоўную задачу «новая крытыка» бачыць у выяўленні канк­рэт­­на­га і ад­начасова ўсеагульнага сэнсу тэксту, значнасці метафар, па­­раў­нан­няў і ін­шых тропаў. Літаратурна-мастацкі твор для яе прад­стаўнікоў існуе як не­ш­та надзвычай аб’ектыўнае, не звязананае з які­мі-небудзь гіс­та­рыч­ны­мі і сацыяль­нымі фак­та­ра­мі і ўмовамі. Асаб­лі­вую ўвагу «новая крытыка» на­дае рас­шыф­роў­цы сімволікі тэксту, якая, згод­на з К. Бёркам, адным з тэа­рэтыкаў да­дзенага напрамку, адлюст­роў­вае глыбінныя матывы па­во­дзін ча­ла­века (праца «Філасофія лі­та­ра­тур­най формы. Даследаванні сім­во­­лі­кі дзеянняў», 1941).

Вядучае месца ў распрацоўцы метадалогіі «новай крытыкі» на­­ле­жыць англічанам і паўночна-амерыканцам (г. зв. англа-амерыканская шко­ла «но­вай крытыкі»). Яе прадстаўляюць такія вучоныя і крытыкі, як Дж. Спінгарн (адзін з пачынальнікаў дадзенай метадалогіі, аўтар працы «Но­вая крытыка», 1911), Т. Эліёт, Дж. Рэнсам, А. Тэйт, К. Брукс, Р. Блэк­мур і інш.

Вельмі блізкая ў сваіх метадалагічных падыходах да кан­цэп­цыі англа-амерыканскай «но­­вай крытыкі» кніга-падручнік «Тэорыя лі­та­ра­ту­ры» (1949) Рэнэ Уэлека і Осціна Уорэна (выдадзена ў 1978 г. у СССР у пе­­ра­кладзе на рускую мову), якая набыла асаблівую па­пу­ляр­насць на За­хадзе і перавыдавалася некалькі разоў.

Адметнай і спецыфічнай разнавіднасцю неакрытыкі з’яўляецца фран­­цузская школа «новай крытыкі» («nowelle cri­tique»). Да на­цыя­наль­ных вытокаў яе не­аб­ход­на аднесці ўзнікшую ў Францыі ў кан­цы ХІХ ст. ме­­то­ды­ку «экс­плі­ка­цыі» тэксту. Зазначым таксама, што французская «но­­вая кры­ты­ка» надзвычай цесна звязана з мета­да­логіяй айчынных струк­­ту­ра­ліс­­таў, аб якой будзе ісці гаворка крыху ні­жэй. Наогул жа, заў­ва­жым і пад­­крэс­лім, што ў г. зв. «чыстым» вы­гля­дзе не існуе практычна ні­­во­дзін з на­кірункаў у замежным літа­ра­ту­разнаўстве ХХ ст. Усе яны цес­­на пе­ра­пле­цены паміж сабой, вы­ка­рыс­тоўваючы пры гэтым (часам да­волі ак­тыўна) тое-сёе з метадалогіі блізкіх ці роднасных школ. Най­больш значнымі прад­стаў­нікамі фран­цуз­скай «новай крытыкі» на ран­нім і ста­лым этапах яе раз­віцця з’яў­ля­юц­ца Г. Башлар, Ж. Пуле, Ж. Рышар, Ж. Ве­бер.

У 1950–1960-я гг. у французскай «новай крытыцы» раз­віваецца ад­га­лінаванне, якое арыентуецца на структурныя і се­­мія­тыч­ныя спосабы да­следавання. Найбольш яскрава яно вы­ра­жа­на ў пра­цах Р. Барта(«Кры­тыч­ныя вопыты», 1963; «Аб Расіне», 1963; «Крытыка і ісціна», 1966),Ц. То­дарава («Паэтыка», 1966), а так­сама ў шэрагу даследаванняў А. Грэй­­­маса і Ю. Крыс­цевай.

Многае з метадалогіі «новай крытыкі» засвоілі і вядомыя ў ву­чо­­ным све­це прадстаўнікі швейцарскай літаратуразнаўчай школы Э. Штай­­гер, В. Кай­зер, М. Верлі. Дарэчы, падручнік апошняга «Агуль­­нае літара­ту­ра­знаў­ства», таксама, як і кніга Р. Уэлека і О. Уо­рэ­на, быў вы­дадзены ў пе­ра­кладзе на рускую мову ў СССР у 1957 г. (гл. лі­та­ра­ту­ру да пытання).

Літаратура

Афасижев М.Н. Критика буржуазных концепций худо­жествен­ного творчества.— М., 1984.

Барт Р. Избранные работы. Семиотика, поэтика.— М., 1989.

Борев Ю.Б. Критика современных буржуазных эстети­ческих концеп­ций.— М., 1977.

Вейман Р. «Новая критика» и развитие буржуазного литературоведения.— М., 1965.

Верли М. Общее литературоведение / Пер. с нем.— М., 1957.

Гиленсон Б. Заметки о «новой критике» // Вопросы эстетики. Вып. 8.— М., 1968.

Гиленсон Б.А., Косиков Г.К. «Новая критика» // Литера­турный энцикло­пе­ди­чес­кий сло­варь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Грефф Дж. Что собой представляла «новая критика»? // Тенденции в литерату­ро­ве­де­нии стран Западной Европы и Аме­рики. Сборник обзоров и рефератов.— М., 1981.

Зарубежная эстетика и теория литературы ХIХ–ХХ вв. Трак­таты, статьи, эссе / Сост., общ. ред. Г.К. Косикова.— М., 1987.

Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литерату­рове­дения.— М., 1988.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Теории, школы, концепции.— М., 1977.

Урнов Д.М. Литературное произведение в оценке англо-аме­рикан­ской «новой кри­тики».— М., 1982.

Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы / Пер. с англ.— М., 1978.

Хованская З.И. Анализ литературного произведения в со­времен­ной француз­ской фи­­­ло­логии.— М., 1980.

Цурганова Е.А. Новая критика // Современное зарубежное литературоведение (страны За­пад­ной Европы и США): концепции, школы, термины. Энциклопедический спра­вочник.— М., 1996.

Фенаменалагічная школа

 

Фенаменалагічная школа ў літаратуразнаўстве (ад ст.-грэч. phai­­­no­me­­non — тое, што з’яўляецца; і logos — слова, паняцце, ву­чэн­не) скла­ла­ся пер­ша­пачаткова ў Германіі ў 1920–1930-я гг. пад уз­дзеяннем ідэй Э. Гу­­серля і ін­шых філосафаў-фенаменолагаў. У лі­та­­ральным сэнсе сло­ва фенаменало­гіяй імянуецца вучэнне аб фе­но­ме­нах — прадметах у па­чуц­­цё­вым успрыманні. Ву­­чо­ныя-фенаменолагі ас­ноўнай рэальнасцю лі­чаць не аб’ектыўны свет, а з’явы свядомасці аль­бо феномены.

Зыходзячы з таго, што мастацкі твор ёсць акт зносін і адначасова акт ства­­рэння аўтарам і чытачом індывідуальных значэнняў, літара­ту­ра­знаў­цы-фе­наменолагі пры разглядзе яго галоўную ўвагу звяртаюць на асаб­лі­ва­сці свя­домасці. Па гэтай прычыне дадзеная разнавіднасць літа­ра­ту­ра­знаў­чай ме­та­далогіі імянуецца таксама «крытыкай свядомасці». У сувязі з тым, што ме­на­віта суб’ектыўныя моманты найбольш фігуруюць пры раз­глядзе лі­та­ра­тур­на-мас­тац­ка­га твора, фенаменалагічная школа даволі час­та называецца яшчэ і эк­зіс­тэн­цы­яльна-фенаменалагічнай. У межах ана­лізуемай метадалогіі ў за­леж­насці ад таго, на чым канкрэтна за­ся­ро­дж­ваецца ўвага пры даследаванні, вы­лу­чаюць генетычную, тэматычную, ан­талагічную і некат. інш плыні.

Ля вытокаў літаратуразнаўчай фенаменалагічнай метадалогіі стаялі та­кія ня­­­мецкія вучоныя, як В. Конрад, М. Гейгер, А. Пергер і І. Пфай­фер.

Самай вядомай у фенаменалагічнай школе з’яўля­ец­ца жэнеўская гру­па кры­тыкаў. Менавіта ў дачыненні да яе прадстаўнікоў (а гэта М. Рай­мон, Ж. Пу­ле, А. Беген, Ж.П. Рышар, Ж. Старобінскі, Дж.Х. Мі­лер) найбольш час­та ўжываецца тэрмін «крытыка свядомасці».

У гісторыі еўрапейскага літаратуразнаўства мелі месца спробы спа­лу­чэння фенаменалагічнай і структуралісцкай метадалогіі. Найбольш поў­на гэта выявілася ў дзейнасці вядомага поль­ска-нямецкага філо­сафа, эстэ­тыка і лі­тара­ту­ра­знаў­цы Рамана Інгардэна — аўтар працы «Літа­ра­тур­ны твор мас­­тац­­тва» (1931).

 

Літаратура

Борев Ю.Б. Критика современных буржуазных эстети­ческих концеп­ций.— М., 1977.

Вайда Д. Феноменогия и литературоведение // Теории, школы, кон­цепции. Вып. 2.— М., 1975.

Зарубежная эстетика и теория литературы ХIХ–ХХ вв. Трак­таты, статьи, эссе / Сост., общ. ред. Г.К. Косикова.— М., 1987.

Ингарден Р. Исследования по эстетике.— М., 1962.

Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литерату­рове­дения.— М., 1988.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Руднев В.П. Словарь культуры ХХ века.— М., 1997.

Современное зарубежное литературоведение (страны Западной Европы и США): кон­цеп­ции, школы, термины. Энциклопедический справочник.— М., 1996.

Старостин Б.А. Феноменологическая школа // Литера­турный энциклопедический сло­варь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Школы и направления в литературоведении. Ме­тод в литерату­ро­ведении // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературо­вед­чес­кий сло­варь-справочник для уче­ника и учителя.— Мозырь, 2003.

Хованская З.И. Анализ литературного произведения в со­времен­ной француз­ской фи­ло­логии.— М., 1980.

3.5. Рэцэптыўная крытыка [9]

 

Дадзеная метадалогія даволі блізкая па шэрагу рыс да фена­ме­на­ла­гіч­най. Рэцэптыўны падыход да мастацкага твора часам імянуюць яшчэ «кры­тыкай чытацкіх рэакцый».

Рэцэптыўная крытыка атрымала найбольшае распаўсюджанне ў Гер­маніі, хоць, пачынаючы з канца 1960-х гг., яе ідэі сталі пранікаць і ў ін­шыя краіны. Асноўныя ідэі рэцэптыўнай метадалогіі абагульніў і вы­клаў В. Ізер. Дадзены вучоны, як і дэканструктывісты, не прызнае ста­біль­насці тэкставага значэння. Але калі дэканструктывісты прычынай гэ­та­га лічаць шматзначнасць самога тэксту, дык рэцэптыўныя крытыкі сцвяр­джаюць, што дадзеная нестабільнасць ідзе ад шматстайнасці чы­тац­кіх рэакцый на адзін і той жа тэкст. Наогул мастацкі тэкст — рэч да­во­лі своеасаблівая. Ён даволі істотна адрозніваецца ад усіх астатніх відаў тэк­сту. Адрозненне, у прыватнасці, заключаецца ў тым, што мастацкі твор ёсць рэканструкцыя знаёмага свету ў незнаёмых формах. І гэтыя не­зна­ёмыя формы надаюць тэксту «зацемненасць», якая ў сваю чаргу сты­му­люе чытацкае ўяўленне і выклікае ў выніку вялікую колькасць чы­тац­кіх рэакцый («прачытанняў»). Чым болей мастацкі твор нясе ў сабе «за­цем­ненасці», тым ён якасней, лічыць В. Ізер. І яшчэ адзін цікавы момант у кан­цэпцыі рэцэптыўнай крытыкі: мастацкі тэкст (з усім яго складаным на­паўненнем) займае прамежкавую пазіцыю паміж светам рэальных рэ­чаў і светам чытацкага вопыту; акт прачытання ёсць працэс, у якім чытач імк­нецца суаднесці вібруючую структуру тэксту з тым альбо іншым зна­чэн­нем.

Метадалогію В. Ізера і ў цэлым прынцыпы рэцэптыўнага падыходу да мас­тацкага твора падзяляюць такія заходнееўрапейскія літаратура­знаў­­цы, як Х. Яўс і Р. Варнінг, а таксама амерыканцы С. Фіш, Н. Холанд, Д. Блейх, М. Шварц, Х. Ліхтэнстайн.

 

Літаратура

Зарубежная эстетика и теория литературы ХIХ–ХХ вв. Трак­таты, статьи, эссе / Сост., общ. ред. Г.К. Косикова.— М., 1987.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Современное зарубежное литературоведение (страны Западной Европы и США): кон­цеп­ции, школы, термины. Энциклопедический справочник.— М., 1996.

Современный словарь-справочник по литературе.— М., 1999.

Теории, школы, концепции (критические анализы). Ху­дожественная рецепция и гер­ме­­невтика.— М., 1985.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Яусс Х.Р. История литературы как провокация литературоведения // Новое лите­ра­тур­­ное обозрение.— М., 1995.— №12.

3.6. Літаратуразнаўчая герменеўтыка

 

Тэрмін «герменеўтыка» грэчаскага паходжання, што абаз­на­чае ў лі­та­ральным сэнсе «тлумачэнне». Этымалогія слова звязана з Гер­­­месам — мі­фічным пасланцом алімпійскіх багоў. Перадаючы іх за­гады і па­ве­дам­лен­ні людзям, Гермес павінен быў тлумачыць так­­са­ма і боскія тэкс­ты. Су­часная філасофія вызначае гер­ме­неў­ты­ку як тэо­рыю інтэр­прэ­тацыі, ву­чэнне аб разуменні сэнсу. На сён­ня­ш­ні дзень герменеўтыка ў шэ­рагу кра­ін з’яўляецца ас­но­вай літа­ра­ту­­ра­знаў­ства і крытыкі.

Герменеўтыка займаецца пераважна агульнымі прынцыпамі інтэр­прэ­тацыі тэкстаў, распрацоўваючы агульную тэорыю іх разумення і тлу­ма­чэння. У гэтых адносінах герменеўтыку можна лічыць, як і філасофію, «на­вукай навук». У дадзеным выпадку гуманітарных, уключаючы і лі­та­ра­туразнаўства.

«Бацькам» герменеўтыкі як навукі заходнія тэарэтыкі лічаць ня­­мец­ка­га філолага-класіка эпохі рамантызму Ф. Шлейермахера (найбольш вя­домыя працы яго ў адзначаным рэчышчы — «Герменеўтыка» і «Кры­ты­ка»). Канцэпцыю Ф. Шлейермахера (у асноўным самыя агульныя па­ды­­ходы) падхапілі і распрацоўвалі такія вядомыя еўрапейскія вучоныя, як В. Дыльтэй, Х. Гадамер, М. Хайдэгер.

Сучасная герменеўтыка, якая часам імянуецца «неагерменеўтыкай», ці­кавая многімі сваімі момантамі. Асаблівую ўвагу прыцягваюць на­ма­ган­ні (дарэчы, даволі слушныя) некаторых яе прадстаўнікоў сцвердзіць і за­­мацаваць у свядомасці вучоных-літаратуразнаўцаў, крытыкаў, а так­са­ма чытачоў думку аб тым, што мастацкі твор заўсёды нясе ў сабе пэўны ста­лы (цвёрды) сэнс, укладзены ў яго аўтарам. Найбольш значным пра­па­гандыстам менавіта такога падыходу з’яўляецца амерыканец Э.Д. Хірш, які лічыць, што залішні суб’ектывізм у перамешку з рэ­ля­ты­віз­мам пры трактоўцы мастацкага твора (а на гэта «хварэюць» многія су­час­ныя літаратуразнаўчыя школы, і асабліва дэканструктывізм, а так­са­ма рэцэптыўная крытыка) павінен адсутнічаць. Інакш даследчык з ін­тэр­прэ­татара ператвараецца ў новага аўтара твора.

Не цураюцца герменеўтыкі і сучасныя айчынныя вучоныя-літара­ту­ра­знаўцы. У якасці прыкладу можна прывесці В. Ха­­лі­зева, які ў сваім пад­­ручніку па тэорыі літаратуры (як нам падаецца, гэта адзін з лепшых на сён­няшні дзень на су­часнай пост­савецкай прасторы дапаможнікаў па да­­дзенай дысцыпліне) прысвяціў цэлы падраздзел разгляду гер­ме­неў­тыч­­­най метадалогіі [10].

Літаратура

Авдеенко В.А. Герменевтика // Литературный энцикло­педический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.— М., 1987.

Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества.— М., 1979.

Гадамер Х.Г. Истина и метод. Опыт философской гер­менев­тики / Пер. с нем.— М., 1988.

Гайденко П.П. Прорыв к трансцендентному. Новая он­тология ХХІ века.— М., 1997.

Зарубежная эстетика и теория литературы ХIХ–ХХ вв. Трак­таты, статьи, эссе / Сост., общ. ред. Г.К. Косикова.— М., 1987.

Рикёр П. Конфликт интерпретаций: Очерки о герменев­тике.— М., 1995.

Нефёдов Н.Т. История зарубежной критики и литерату­рове­дения.— М., 1988.

Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.— М., 2000.

Рагойша В. Герменеўтыка // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапа­мож­нік.— Мн., 2001.

Современное зарубежное литературоведение (страны Западной Европы и США): кон­цеп­­ции, школы, термины. Энциклопедический справочник.— М., 1996.

Современный словарь-справочник по литературе.— М., 1999.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Герменевтика // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новей­ший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.— Мозырь, 2003.

Теории, школы, концепции (критические анализы). Ху­дожественная рецепция и гер­ме­­невтика.— М., 1985.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Шлейермахер Ф.Д. Герменевтика // Общественная мысль. Вып. ІV.— М., 1993.

Шпет Г.Г. Герменевтика и ее проблемы // Контекст–1989, 1990, 1991, 1992.— М., 1989–1992.