Высокая літаратура». Літаратурная класіка

 

Пад «высокай» (альбо «строгай») літаратурай пад­ра­зу­мя­ва­ец­ца тая час­тка мастацкага пісьменства, якая характарызуецца ўваж­лі­вы­мі і, на­ват можна сказаць, трапяткімі адносінамі да яе (як правіла, на працягу доў­гага часу) з боку адукаваных і выхаваных чытачоў, бо застаецца «вер­най свайму культурна-мастацкаму прызванню. Ней­кі «пік» гэтай лі­та­ра­ту­ры («высокай») складае класіка — тая час­т­ка мастацкай славеснасці, якая цікавая і аўтарытэтная для шэ­ра­гу пакаленняў і складае «залаты фонд літаратуры» [53].

Слова «класічны» (ад лац. classicus — узорны) выкарыс­тоў­ва­ец­ца мас­тацтвазнаўцамі і літаратуразнаўцамі ў некалькіх значэн­­нях: кла­сікі як пісь­меннікі антычнасці супрацьпастаўляюцца аўтарам Но­вага часу, а прад­стаўнікі класіцызму (іх таксама імянуюць кла­сі­ка­мі) — ра­ман­ты­кам; у абодвух выпадках за словам «класічны» стаіць уяўленне аб па­рад­ку, меры, гармоніі. У гэтым жа сэнсавым рэ­чышчы ляжыць і тэрмін «кла­січны стыль», які звязваецца з уяў­лен­нем аб гарманічнай цэльнасці і ра­зумеецца як свайго роду ары­ен­цір для кожнай нацыянальнай лі­та­ра­ту­ры.

Класічнымі лічацца творы, якія вылучаюцца з агульнай літара­тур­най масы сваёй значнасцю, маштабнасцю, узорнасцю. Яны ўяў­ляюць са­бой «сукупнасць твораў першага раду. Гэта, так сказаць, верх верху лі­та­ра­туры. Яна, як правіла, угадваецца толькі звонку, з бо­ку, з іншай, нас­туп­най эпохі. Класічная літаратура (і ў гэтым яе сут­насць) актыўна ўклю­чана ў міжэпахальныя (трансгістарычныя) дыя­лагічныя адно­сі­ны» [54].

Нельга паспешна ўзводзіць пісьменніка-сучасніка ў высокі ранг кла­сі­ка. Дадзеную неабходнасць выявіць час. Аўтар, прызнаны су­час­ні­ка­мі,— гэта толькі «кандыдат» у класікі. Куміры свайго ча­су — яшчэ не кла­сікі. Гісторыя і замежнай, і нашай суседняй рус­кай лі­таратуры, і, вя­до­ма, беларускай ведае шмат прыкладаў, калі аў­тары сва­імі сучаснікамі (у асноўным крытыкамі, а таксама «чы­ноў­нікамі ад літаратуры») узды­ма­ліся на неадпаведную і не «ўзя­тую» імі па-са­праўд­наму вышыню, а за­тым бляклі, драбнелі, а з ця­гам часу і зусім зні­калі з літаратурнага га­ры­зон­ту. Пытанне, хто ад­па­вядае стану і рэ­путацыі класіка, вырашаюць, як пра­віла, не су­час­ні­кі пісьменнікаў, а іх нашчадкі, прадстаўнікі нас­туп­ных па­ка­лен­няў.

Насуперак шырока распаўсюджанаму меркаванню мастацкая кла­сі­ка не з’яўляецца нечым закасцянелым. Жыццё пра­слаўленых тво­раў на­поў­нена бясконцай дынамікай (пры ўсім тым, што высокія рэ­путацыі пісь­меннікаў захоўваюць сваю ста­біль­насць). «Кожная эпо­ха,— пісаў М. Бах­цін,— па-свойму пе­ра­акцэн­тоў­вае творы блі­жэй­шага мінулага. Гіс­тарычнае жыццё класічных тво­раў ёсць, па сут­насці, несупынны пра­цэс іх сацыяльна-ідэа­ла­гіч­най пе­ра­ак­цэн­ту­ацыі» [55]. Бытаванне класічных лі­таратурных твораў у вялікім гіс­та­рыч­ным часе суаднесена, як правіла, з іх узба­га­чэн­нем: сэнсава-змяс­тоўная напоўненасць дадзеных твораў рас­це, даў­све­дам­ляецца, рас­крываючыся ўсё новымі і новымі гранямі. Пры гэ­тым пра­слаў­ле­ныя творы мінулага ў кожны асобны гістарычны мо­­мант успры­ма­юц­ца па-рознаму, выклікаючы нярэдка сур’ёзныя роз­на­­га­лоссі і спрэч­кі.

«Быццё літаратуры ў вялікім гістарычным часе адзначана не толь­кі ўзба­гачэннем твораў у свядомасці чытачоў, але і сур’ёзнымі «сэн­са­стра­та­мі». Для бытавання класікі не надта спрыяльнымі з’яўляюцца, з аднаго бо­­ку, авангардысцкае нядбайства культурнай спадчынай і ад­воль­ная, ска­жаючая мадэрнізацыя праслаўленых тварэнняў — іх пра­ма­лі­нейнае асу­часніванне <...>; з другога бо­ку — змярцвляючая ка­на­ні­зацыя, ака­зёнь­­ванне, дагматычная схе­ма­тызацыя аўтарытэтных тво­раў як ува­саб­лен­няў канчатковых і аб­са­лют­ных ісцін (тое, што на­зываюць куль­тур­ным класіцызмам)» [56]. Нор­­май адносін да класікі з’яў­ляецца не­ім­пе­ра­тыў­нае, свабоднае пры­­знанне яе аўтарытэту, якое, у сваю чаргу, не вы­клю­чае ня­зго­ды, крытычных адносін, спрэ­­чак.

Даволі часта класіку характарызуюць як кананізаваную лі­та­ра­ту­­ру, іра­нічна пры гэтым адзываючыся аб некаторых яе прад­стаў­ні­ках, што скла­даюць своеасаблівы рад «літаратурных святых». Разам з тым ка­на­ні­за­цыя класікі, якая выражаецца ў садзейнічанні пуб­лі­ка­цыям лепшых тво­раў, ва ўстаноўцы вялікім пісьменнікам і паэтам пом­нікаў, уключэнні іх твораў у вучэбныя праграмы, мае бе­зу­моў­нае пазітыўнае значэнне для мас­тацкай культуры.

Разам з тым паміж сапраўднай класічнай літаратурай і лі­та­ра­­ту­­рай, якая санкцыянуецца нейкімі аўтарытэтамі (дзяржавай, мас­­тац­­­кай элітай), існуе сур’ёзная розніца. Афіцыйныя ўлады (асаб­­лі­ва пры таталітарных рэ­жымах) нярэдка абсалютызуюць знач­насць пэў­­най часткі літаратуры (як мінулай, так і сучаснай) і на­вязваюць свой пункт гледжання чытачам, ча­сам даволі аг­рэ­сіў­на. Так, да­дзе­ны момант несумненна прысутнічаў у СССР, і асаб­ліва ў 1930–1950-я гг.

«Аднак рэпутацыя пісьменніка-класіка (калі ён сапраўды кла­сік) не столь­кі ствараецца чыімісьці рашэннямі (і адпаведнай літара­тур­най па­лі­ты­кай), колькі ўзнікае стыхійна, фарміруецца інтарэсамі і мер­каваннямі чы­тацкай публікі на працягу доўгага часу, яе сва­бод­ным мастацкім са­ма­вы­значэннем. «Хто складае спісы класікаў?» — гэ­тае пытанне, якое ча­сам ставяць і абмяркоўваюць мас­тац­тва­знаў­цы і літаратуразнаўцы, на наш погляд, не зусім карэктнае. Калі па­доб­ныя спісы і складаюцца якімі-не­будзь аўтары­тэтнымі асобамі і гру­памі, дык яны толькі фіксуюць агуль­ную думку, якая ўжо скла­ла­ся аб пісьменніках» [57].

У складзе літаратурнай класікі размяжоўваюць аўтараў, якія на­былі су­светную значнасць і вядомасць (Гамер, Дантэ, У. Шэкс­пір, І.В. Гётэ, Ф. Дас­таеўскі і інш.), і нацыянальных кла­сі­каў — пісьменнікаў, што маюць найбольшую папулярнасць у лі­та­ра­турах асобных народаў (у Ра­сіі, напрыклад, гэта цэлая плеяда пісь­меннікаў з Пушкіным у цэнтры, па­чы­наючы з І. Крылова і А. Гры­ба­е­дава і заканчваючы У. Маякоўскім і С. Ясе­­ні­ным; беларуская на­цыя­нальная класіка пачынаецца, на нашую дум­ку, з Ф. Ба­гушэвіча, а цэнт­ральнымі фігурамі ў ёй, безумоўна, з’яў­ля­юц­ца Я. Ку­пала з Я. Ко­ла­сам). Такім чынам, нацыянальная класіка ўва­ходзіць у су­свет­ную толь­кі часткова.

Літаратура

Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики.— М., 1975.

Гальцева Р.А., Роднянская И.Б. Журнальный образ классики // Литературное обоз­ре­ние.— 1986.— №3.

Гаспаров М.Л. Классики // Литературный энциклопедиче­ский словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Нико­лаева.— М., 1987.

Литературные ряды // Современный словарь-справоч­ник по литературе.— М., 1999.

Рагойша В. Класіка літаратурная // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапа­мож­нік.— Мн., 2001.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Чернец Л.В. «Как слово наше отзовется…»: Судьбы литературных произве­де­ний.— М., 1995.

Чернец Л.В. Функционирование произведения // Введе­ние в литературоведение. Ли­­­тературное произведение: Ос­новные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Масавая літаратура

 

Словазлучэнне «масавая літаратура» мае розныя значэнні. У шы­­ро­кім сэнсе — гэта ўсё тое ў літаратуры, што не атрымала вы­со­­кай ацэнкі мас­тацкі адукаванай публікі: альбо вызвала яе нега­тыў­­ныя адносіны, альбо засталося ёю незаўважаным.

Аднак больш распаўсюджаным і ўплывовым з’яўляецца ўяў­лен­­не аб масавай літаратуры як аб літаратурным «нізе». Яно ўзы­хо­дзіць да кла­сі­цысцкі арыентаваных тэорый: да нарматыўных паэ­тык, якія рэзка су­праць­пастаўлялі жанры высокія, сур’ёзныя, ка­на­ніч­ныя і нізкія, сме­ха­выя, некананічныя. «Масавая літаратура — гэ­та сукуп­насць папулярных тво­раў, разлічаных на чытача, не да­лу­ча­на­га (альбо мала далучанага) да мас­тацкай культуры, які не валодае раз­вітым густам, не жадае альбо ня­здоль­ны самастойна думаць і па вар­тасці ацэньваць творы, які шукае ў дру­каваным слове галоўным чы­нам забаву» [58].

Масавая літаратура «прызвана ўлагоджваць (але не стыму­ля­ваць!) уяў­ленне чытача і забяспечваць яго ідэйна-псіхічны «кам­форт», пе­ра­ся­ля­ючы яго з рэальнага свету ў ілюзорны, дзе пад­ка­за­ныя жаданні і мары на­таляюцца сродкамі стандартызаванага ўяў­лен­ня, а ўласная «годнасць» сцвяр­джаецца шляхам атаясам­лівання з ге­роем ці знаходзіць грунт у воб­раз­ным афармленні сваёй унут­ра­най спрошчанай карціны рэчаіснасці. Ме­тад масавай літаратуры мо­жа быць названы ілюзіянізмам» [59].

Масавая літаратура — словазлучэнне, якое менавіта ў такім маў­лен­чым выглядзе ўжываецца на ўсходнеславянскай куль­турнай прасторы,— у другіх культурах гучыць па-іншаму. Так, у анг­ламоўнай літаратурна-кры­тычнай традыцыі масавая літаратура імя­нуецца папулярнай (popular) лі­таратурай. У нямецкай культуры ана­лагічную ролю адыгрывае сло­ва­злу­чэнне трывіяльная лі­та­ра­ту­ра. Французскія спецыялісты вы­зна­чаюць гэтую з’яву як па­ра­лі­та­ратуру. Менавіта французскі маўленчы ва­рыянт наймення ма­са­вай літаратуры стаў інтэрнацыянальным.

Паралітаратура абслугоўвае чытача, чые паняцці аб жыццёвых каш­тоў­насцях, аб добрым і дрэнным вычэрпваюцца прымітыўнымі стэ­рэ­а­ты­памі і не выходзяць за межы агульнапрызнаных стан­дар­таў. У сувязі з гэ­тым героі твораў паралітаратуры пазбаўлены, як пра­віла, інды­ві­ду­аль­ных рыс, псіхалогіі, нейкіх асаблівых прыкмет. А ча­сам персанажы гэ­тых твораў наогул ператвораны ў фікцыю асо­бы, у нейкі «знак». Як піша В. Ха­лізеў, «крайні схематызм па­ра­лі­тара­турных персанажаў адрознівае іх ад герояў высокай лі­та­ра­ту­ры і добрай белетрыстыкі» [60].

Адсутнасць характараў у творах паралітаратуры кампенсуецца ды­на­мічным дзеяннем, вялікай колькасцю неверагодных, амаль што ка­зач­ных здарэнняў. Тым не менш аўтары стараюцца ўпэўніць чы­та­ча ў дак­лад­насці і верагоднасці таго, што адлюстроўваецца.

Паралітаратура — гэта ў прынцыпе падабенства літаратуры, якое па­разітуе на ёй, дзецішча рынку, прадукт індустрыі духоўнага спа­жы­ван­ня. Дадзены момант накладвае велізарны адбітак на аў­тар­скі пачатак, які ў многіх творах практычна выпусташаны, таму што яны пішуцца пад за­каз, з абавязковай арыентацыяй на пэўную схе­му ці формулу (нездарма тво­ры паралітаратуры імянуюць часта фор­мульнымі), клішэ дзеля інт­ры­гі і займальнасці.

Асноўным жанрам паралітаратуры з’яўляецца раман з такімі яго раз­навіднасцямі, як «дэтэктыў, шпіёнскі раман, баявік (пры жа­дан­ні гэ­тыя тры тыпы можна аб’яднаць пад рубрыкай крымінальны ра­ман), фэн­тэ­зі (у якасці адпраўной мадэлі мае трылогію анг­лій­ска­га пісьменніка Дж. Толкіена «Уладар кольцаў»), трылеры (ра­­маны жахаў, якія ты­па­ла­гіч­на ўзыходзяць да «гатычных» ра­ма­наў А. Радкліф), любоўны, дамскі, сен­тыментальны ці ружовы ра­ман (romance), касцюмна-гістарычны ра­ман з дамешкай ме­ла­дра­мы ці нават парнаграфічнага рамана (сёння гэ­та «паміраючая» раз­на­від­насць масавай літаратуры, выцесненая адпа­вед­нага роду кіна- і ві­дэапрадукцыяй)» [61]. Масавая літаратура спарадзіла тэр­мін бест­се­лер (упершыню быў прыменены ў 1895 г. у амерыканскім ча­сопісе «Бук­мэн»). У структуры масавай літаратуры ЗША ўзніклі так­са­ма ў 30-я гг. ХХ ст. фотараманы і коміксы, «дзе літаратурны тэкст — упі­­саныя ў «бурбалкі» рэплікі персанажаў — іграюць другарадную ро­лю, у параўнанні з візуальным радам: размешчанымі ў лагічнай пас­ля­доў­насці карцінкамі (фатаграфіямі), якія ў сваёй сукупнасці пе­радаюць ней­кае драматычнае дзеянне» [62].

Выкладзеная намі вышэй характарыстыка масавай літаратуры па­да­дзе­на з традыцыйных пазіцый. Разам з тым «у апошні час мно­гія лі­та­ра­ту­разнаўцы схіляюцца да думкі, што масавая літаратура — гэ­та феномен ХХ ст., які склаўся як вынік агульнай культурнай тэн­дэн­цыі навейшага ча­су, калі вялікі аб’ём інфармацыі імкнецца да схе­матызацыі (згорт­ван­ня). Любы тэкст масавай культуры ўяўляе са­бой высокаарганізаваную ма­дэль, элементы якой былі апра­ба­ва­ны ў тэкстах класічнай літаратуры. На­прыклад, калі тэкст трагедыі У. Шэкспіра «Гамлет», раманаў Ф.М. Да­стаеўскага «Злачынства і па­каранне», «Браты Карамазавы» і інш. звесці да ўзроўню мадэлі, яны нічым не будуць адрознівацца ад апо­вес­цей Ф. Нязнанскага ці А. Ма­рынінай. Для кожнага жанру масавай куль­туры ствараецца пэў­ны звод законаў і правіл — мадэль, якая за­бяс­печ­вае іх па­зна­валь­­насць, таму чытач ніколі не адчувае расчаравання ад ча­канняў, што не збыліся: у дэтэктыве злачынца будзе заўсёды выкрыты, ге­­раі­ня жаночага рамана знойдзе сваё шчасце і г. д. У адрозненне ад элі­тар­най культуры, масавая культура гаворыць са сваім чытачом на зра­зу­ме­лай яму мове» [63].

Літаратура

Литературные ряды // Современный словарь-справоч­ник по литературе.— М., 1999.

Лотман Ю.М. Массовая литература как историко-куль­турная проблема // Лот­ман Ю.М. Избранные статьи: В 3 т.— Таллин, 1993.— Т. 3.

Мельников Н.Г. О понятии «массовая литература» // Литературоведение на пороге ХХІ века.— М., 1998.

Мельников Н.Г. Массовая литература // Введение в ли­тературоведение. Ли­тера­тур­ное произведение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Мильдон В.И. Беседы о паралитературе // Вопросы философии.— 1972.— №1.

Муравьев В.С. Массовая литература // Литературный энциклопедиче­ский словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Нико­лаева.— М., 1987.

Рагойша В. Бестселер; Літаратура // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Да­па­­мож­нік.— Мн., 2001.

Руднев В.П. Словарь культуры ХХ века.— М., 1997.

Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Бестселлер; Дамский (женский) роман; Детектив; Мас­­со­­вая литература; Триллер; Фэнтази // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший ли­те­ра­туро­вед­ческий словарь-справочник для ученика и учителя.— Мозырь, 2003.

Фрадкин И.М. Тривиальный роман и пути его распространения в ФРГ // Массовая ли­­те­ратура и кризис буржуазной культуры Запада.— М., 1984.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Чернец Л.В. Функционирование произведения // Введе­ние в литературоведение. Ли­­тературное произведение: Ос­новные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

Белетрыстыка

 

Слова «белетрыстыка» (ад фр. belles lettres — прыгожая, вы­тан­ча­ная, зграбная славеснасць) выкарыстоўваецца ў розных зна­чэн­­нях: у шы­ро­кім сэнсе — мастацкая літаратура (сёння ўжы­ванне да­дзе­нага слова ў та­кім значэнні ўстарэла); у больш вузкім — апа­вя­дальная проза. Бе­ле­трыс­тыка часта атаясамліваецца з масавай лі­та­ратурай. Большасць жа дас­ледчыкаў разглядае яе як лепшую ча­стку масавай літаратуры. Ме­на­ві­та ў такім значэнні яна і цікавіць нас.

Белетрыстыка — гэта літаратура «другога» раду, няўзорная, не­кла­січ­ная, аднак тая ча­стка мастацкай славеснасці, якая мае бяс­спрэч­ныя вар­тасці і прынцыпова адрозніваецца ад літаратурнага «ні­зу» («чы­та­ні­ны»). Такім чынам, белетрыстыку можна лічыць ся­рэд­няй, прамежкавай прас­торай літаратуры паміж масавай, «ніза­вой» літаратурай і лі­та­ра­тур­най класікай.

«Белетрыстыка неаднародная. У яе сферы ў першую чаргу з’яў­­ля­ец­ца важным кола твораў, якія не валодаюць мастацкай маш­­таб­­насцю і яр­ка выражанай арыгінальнасцю, але абмяр­коў­ваюць праб­лемы сваёй краі­ны і эпохі, што адпавядаюць ду­хоў­ным і інтэ­лек­туальным за­патрабаван­ням сучаснікаў, а іншы раз і на­­шчад­каў» [64].

Белетрыстыка, якая адгукваецца (альбо імкнецца адгуквацца) на лі­та­ратурныя і грамадскія павевы свайго часу, не з’яўляецца адзі­най плын­ню. У адных выпадках яна ўбірае ў сябе нешта ары­гі­наль­нае і новае (больш у сферы ідэйна-тэматычнай, чым уласна мас­тац­кай), у другіх — аказ­ваецца пераймальнай і эпігонскай.

Сур’ёзная белетрыстыка стараецца адыйсці ад эпігонства. Леп­шыя з пісь­меннікаў-белетрыстаў выконваюць у складзе літара­тур­нага працэсу да­волі важную і адказную ролю, таму што з’яўля­юц­ца своеасаблівымі рэ­занатарамі для буйных майстроў слова, а ча­сам і падказчыкамі тэм, ма­ты­ваў, вобразаў.

У шэрагу выпадкаў белетрыстыка ў выніку валявых актаў кі­раў­ні­коў дзяржаў і «чыноўнікаў ад літаратуры» ўзводзіцца на пэў­ны час у ранг класікі. У якасці прыкладу можна прывесці раманы «Як гартавалася сталь» М. Астроўскага, «Маладую гвар­­дыю» А. Фа­дзеева. Як лічыць В. Ха­лізеў, такія творы «права­моц­на назы­ваць кананізаванай беле­трыс­ты­кай» [65].

Побач з творамі, што абмяркоўваюць зла­бадзённыя праблемы свай­го часу, існуе такое адгалінаванне белетрыстыкі, творы якога на­пісаны са свядомай устаноўкай на зай­мальнае і, як правіла, лёгкае чы­танне. Да­дзе­нае адгалінаванне бе­летрыстыкі, што «імкнецца да «фор­мульнасці» і аван­турнасці, ад­розніваецца ад безаблічнай ма­са­вай прадукцыі. У ёй ня­змен­на пры­сут­нічае аўтарская ін­ды­ві­ду­аль­насць» [66]. Такая разнавіднасць бе­ле­трыстыкі таксама мае права на іс­на­ванне. Нельга прымяншаць яе важ­насць і значэнне, асабліва для юнац­­тва. Разам з тым непажадана поў­на­сцю сканцэнтроўвацца на да­д­зенай разнавіднасці літаратуры ва ўрон зна­ёмству з сапраўднымі шэ­дэўрамі прыгожага пісьменства.

Белетрыстыка як «сярэдняя» сфера літаратурнай твор­часці (і ў яе сур’ёзна-праблемным, і ў забаўляльным ад­галінаваннях) даволі цес­на су­да­кранаецца як з «верхам», так і з «нізам» літаратуры. У най­большай сту­пе­ні гэта адносіцца да такіх літаратурных відаў і жан­раў, як гістарычны, на­вукова-фанта­стычны, прыгодніцкі і аван­тур­­ны раманы, а таксама ра­ман-дэтэк­тыў.

Літаратура

Беллетристика // Литературный энциклопедиче­ский словарь / Под общ. ред. В.М. Ко­­жев­никова, П.А. Нико­лаева.— М., 1987.

Белетрыстыка // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.— Мн., 1984.— Т. 1.

Гурвич И.А. Беллетристика в русской литературе ХІХ в.— М., 1970.

Литературные ряды // Современный словарь-справоч­ник по литературе.— М., 1999.

Хализев В.Е. Теория литературы.— 2-е изд.— М., 2000.

Чернец Л.В. «Как слово наше отзовется…»: Судьбы литературных произве­де­ний.— М., 1995.

Чернец Л.В. Функционирование произведения // Введе­ние в литературоведение. Ли­­тературное произведение: Ос­новные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

4.4. Ваганні і змены ў складзе

каштоўнасна-функцыянальных слаёў літаратуры.