ІІ беларусско-литовский свод

— Списки: Красинского, Патриарший А и Б, Ольшевский, Археологического общества, Румянцевский, Тихонравова, Познаньский, Евреиновский

— Состав: 1) легендарная история о происхождении князей и шляхты ВКЛ от знатных римлян («Хроники» — легендарная часть); 2) «Летописец великих князей литовских»

З’яўленне легендарнай часткi (уласна «Хронiкi») выклiкана iмкненнем паказаць шляхту ВКЛ не менш, а то i больш радавiтай, чым шляхта Кароны, адказаць на распаўсюджаную ў Еўропе легенду аб паходжаннi дынастыi вялiкiх князёў лiтоўскiх ад конюха і пацвердзіць сваё права на рускія землі (права заваёвы). Легенда была выкарыстана маскоўскiм бокам, каб паказаць узурпацыю лiтоўскiмi князямi ўлады над рускiмi землямi. Калi жонкай Васiля III стала Алена Глiнская з Лiтвы, гэтае пытанне не ставiлася жорстка, аднак iснавала рэальная патрэба абгрунтаваць старажытную радаслоўную ўладароў ВКЛ.

Да таго ж аб’яўленне Івана ІІІ «гасударом усея Русі» выклікала неактуальнасць «агульнарускай» часткі, як і ўжывання назвы «рускае». Неабходна было новае абгрунтаванне правоў на «рускія землі» («па праву мяча»), якое, дарэчы, ёсць ужо ў першым зводзе пры вызначэнні правоў на Падолле. Нельга таксама адмаўляць выразнае ўзмацненне жамойцкага патрыятызму, рост цiкавасцi жамойтаў да сваёй гiсторыi. Узнiкненне ў такiх умовах твора яскрава лiтоўскага па сваім характары было вельмi надзённым.

Можна меркаваць, што прыкладна ў 1520 – 1530-я гг. «Хронiка...» была злучана з «Летапiсцам вялiкiх князёў лiтоўскiх», якi пачынаў генеалогiю князёў ад Гедымiна. Пры гэтым ён быў iстотна перапрацаваны. Паказальна, што «агульнаруская» частка (якая ўжо ў Слуцкай рэдакцыi I беларускага зводу аднесена на апошнi план) у ІІ зводзе зусiм адсутнiчае.

Першапачатковы тэкст ІІ беларуска-літоўскага зводу, у склад якога ўвайшла «Хронiка Вялiкага княства Лiтоўскага i Жамойцкага» разам з «Летапiсцам вялiкiх князёў лiтоўскiх», у 40-я гг. XVI ст. быў дапоўнены новымi летапiснымi матэрыяламi. Была таксама зроблена iстотная рэдак-тарская апрацоўка ўсяго тэксту: скарочана адно апавяданне, пашырана другое, унесены дапаўненнi, заменены асобныя прозвiшчы герояў, уведзены падзагалоўкi.

— В. А. Чемерицкий, три редакции: 1) короткая (летопись Красинского и близкий к нему список Патриарший А); 2) пространная (списки Патриарший Б, Румянцевский, Ольшевский, Археологического общества, Тихонравова); 3) полная (списки Познанский и Рачинского). Возникновение полной редакции он датирует первой половиной 50-х гг. XVI в.

 

 

8. Складанне III беларускага зводу ("Хронiкi Быхаўца").

III беларуска-літоўскі звод атрымаў такую назву ад адзiнага вядомага даследчыкам спiса, якi быў выяўлены ў бiблiятэцы памешчыка Быхаўца (маёнтак Магiлеўцы Ваўкавыскага павета Гродзенскай губернi) у 1820-х гг. Хронiка, арыгiнал якой згублены, ахоплiвае гiсторыю ВКЛ ад легендарных часоў да 1506 г. Каштоўнасць хронiкi ў тым, што яна змяшчае арыгiнальныя звесткi (складзеныя па назiраннях, успамiнах хранiста i г. д.) за другую палову XV – пачатак XVI ст. «Хронiка Быхаўца» з’явiлася ў вынiку перапрацоўкi i спалучэння трох летапiсных помнiкаў: 1) Слуцкай рэдакцыi I беларускага зводу; 2) Iпацьеўскага летапiсу; 3) поўнай рэдакцыi «Хронiкi Вялiкага княства Лiтоўскага i Жамойцкага».

ІІІ беларуска-літоўскі звод стаў вынiкам гiсторыка-лiтаратурнага сiнтэзу пагадовых запiсаў i асобных апавяданняў. Складанне новага летапiснага помнiка абумоўлена развiццём геаграфiчных уяўленняў, больш пiльнай увагай да генеалогii. Але адной з галоўных прычын яго ўзнiкнення стаў пачатак Лiвонскай вайны. Iстотныя тэрытарыяльныя страты, якiя панесла ВКЛ, выклiкалi iмкненне лiцвiнскiх патрыётаў нагадаць пра гераiчныя i велiчныя старонкi барацьбы з Маскоўскай дзяржавай, пра тое, што i «лiтоўскае кап’ё стаяла ля сцен Масквы».

Усё адзначанае вышэй дазваляе меркаваць, што ІІІ звод быў створаны ў 60-я гг. XVI ст., а ў 70-я гг. XVI ст. з’явiўся спiс (лацiніцай на беларускай мове), якi ў 1846 г. апублiкаваў складальнiк «Старажытнай гiсторыi лiтоўскага народа» Т. Нарбут. ІІІ беларуска-літоўскі звод быў складзены, магчыма, не адной, а некалькiмi асобамi, блiзкiмi да князёў Слуцкiх. Паводле сцвярджэння беларускага даследчыка М. М. Улашчыка, «Хронiка Быхаўца» была пачата праваслаўным, а падоўжана католiкам.

Месцам узнiкнення летапiсу-хронiкi, хутчэй за ўсё, быў Новагародак. Пры абгрунтаваннi такога пункту гледжання карысна звярнуцца да методыкi аналiзу легендарных звестак летапiсаў, прапанаванай
М. Улашчыкам. У асноўных рысах яе можна сфармуляваць наступным чынам: 1) пачатковыя звесткi па гiсторыi амаль усiх народаў змяшчаюць легенды; 2) легенды, нягледзячы на мiфiчнасць паведамленняў, адлюстроўваюць геаграфiчныя, палiтычныя i iншыя ўяўленнi таго часу, калi яны складалiся; 3) аналiз звестак легенды дазваляе даследчыку ў шэрагу выпадкаў акрэслiць час i месца напiсання (складання).

III Белорусско-литовский свод (или Хроника Быховца) появился до 1565 г., а был переписан латинской графикой в 70-е гг. XVI в., в период Ливонской войны. Единственный список хроники, написанный латинским шрифтом на старобелорусском языке, хранился в имении Могилевцы Волковысского уезда Гродненской губернии Александра Быховца.

ІІІ беларусско-литовский свод
«Хроника Быховца»

— в библиотеке помещика Быховца (им.Могилевцы Волковысского пов. Гродненской губ., в 20-х гг. XIX века

— латинским шрифтом на старобелорусском языке

— история ВКЛ от легендарных времен до 1506 г.

— Состав:

1. Слуцкая редакция I беларусского свода;

2. Ипатьевская летопись;

3. «Хроника Великого княжества Литовского и Жамойтского»

— синтез погодовых записей и отдельных повествований

— «литовское копьё стояло у стен Москвы»

— создан в 60-е гг. XVI в., а в 70-е гг. XVI в. появился список

— 1846 г., «Древняя история литовского народа» Т. Нарбут.

 

9. Асаблiвасцi летапiсання XVII–XVIII стст. на Беларусi. Баркалабаўскi летапiс.

Аслабленне Вялiкага княства Лiтоўскага (асаблiва ў сярэдзiне XVII ст.), наступ каталiцызму, працэсы апалячвання вышэйшага саслоўя Беларусi садзейнiчалi таму, што летапiсанне губляе свой агульнадзяржаўны характар. Да гэтага спрычынiлася наладжаная работа канцылярыi, у вынiку якой летапiсы становяцца другараднай крынiцай гiстарычнай iнфармацыi. Павялiчваецца ўвага да мясцовых падзей, пераважна тых, сучаснiкам якiх з’яўляўся летапiсец. Летапiсы набываюць характар мемуарнай лiтаратуры. Як прыклад можна прывесцi Баркалабаўскi (Баркулабаўскi) летапiс.

Баркалабаўскi летапiс ахоплiвае падзеi перыяду другой паловы XVI – пачатку XVII ст., пераважна тыя, што адбылiся на Магiлёўшчыне: у сяле i замку Баркулабаве, Быхаве, Магiлёве. Ён быў напiсаны ў канцы 1580 – 1608 гг., найбольш верагодна, баркалабаўскiм святаром Фёдарам Фiлiпавiчам (духоўнiкам князёў Саламярэцкiх), а апошнi запiс 1633 г. (узяцце Смаленска каралём Уладзiславам) быў зроблены пазней. Пры асвятленнi падзей да канца XVI ст. заўважаецца храналагiчная непасля-доўнасць, устаўкi. Толькi з 1594 г. матэрыял выкладаецца год за годам.

Найбольшую каштоўнасць у Баркалабаўскiм летапiсе маюць звесткi пра паўсядзённае жыццё простых людзей Беларусi. Разам з тым Баркалабаўскi летапiс змяшчае цiкавыя звесткi пра дзеяннi рускiх войскаў пад Магiлёвам у апошнi перыяд Лiвонскай вайны, аб прыходзе казакоў на Беларусь (у прыватнасцi, С. Налiвайкi), пра Лжэдзмiтрыя II i iнш. Насычанасць летапiсу ўласнымi ўражаннямi аўтара, дэталёвымi звесткамi пра жыццё князёў Саламярэцкiх, характар запiсаў увогуле падштурхоўваюць асобных даследчыкаў беларускай гiсторыi да думкi, што Баркалабаўскi летапiс – помнiк гiсторыка-мемуарнай лiтаратуры.

Период упадка летописания конец XVI – первая половина XIX вв. Местные летописи. Городские хроники. С конца XVI в. государственное летописание ВКЛ приходит в упадок. Причиной этого стало появление новых историко-литературных жанров (мемуаров и др.). Летописание переходит на периферию государства – в отдельные города и даже села.

В конце XVI – начале XVII вв. в местечке Баркулабово около Быхова местным православным священником Федором Филлиповичем была написана Баркулабовская летопись. Сохранился один список XVII в. в Патриаршей рукописи. Баркулабовская летопись является историко-мемуарным произведением, т. к. в нее включены свидетельства о событиях, происходивших при жизни автора.

Летопись начинается с известий о постройке Могилевского замка в 1526 г. и Брестского сейма 1545 г. Более подробно описаны события с захвата Полоцка войсками Ивана Грозного в 1563 г. до 1608 г. В летописи подробно описано основание местечка Баркулабово шляхтичем Баркулабом Корсаком, Брестский церковный собор 1596 г., в котором участвовал автор, деятельность Лжедмитриев I и II, восстание С. Наливайко и разорение казаками г. Могилева, голод 1601 – 1603 гг. на территории Беларуси. В летопись включены некоторые документы: письмо Ивана Грозного Стефану Баторию 1580 г., грамота Жигимонта III 1592 г., универсал рокоша Зебжидовского в 1606 г. Баркулабовская летопись была впервые опубликована украинским историком Пантелеймоном Кулишем в 1877 г.

Особенности летописания
XVII – XVIII в. на Беларуси

— Утрата общегосударственного характера

— приобретение характера мемуарной литературы

— Барколабовская (Баркулабовская) летопись:

— 1580 – 1608 гг., Барколабовским священник Ф. Филипович

— список XVII в. в Патриаршей рукописи (Исторический музей в Москве)

Барколабовская (Баркулабовская) летопись

— События вт. пол. XVI – начала XVII в. на Могилёвщине:

— постройка Могилевского замка в 1526 г., Брестский сейм 1545 г.

— захват Полоцка Иваном Грозным, основание местечка Баркулабово

— Брестский церковный собор 1596 г., деятельность Лжедмитриев I и II,

— восстание С. Наливайко, разорение казаками г. Могилева, голод 1601 – 1603 гг.

— Документы: письмо Ивана Грозного Стефану Баторию 1580 г.; грамота Жигимонта III 1592 г.; универсал рокоша Зебжидовского в 1606 г.; сведения о повседневной жизни простых людей Беларуси

— сведения о действиях русских войск под Могилёвом в последний период Ливонской войны

— Классификация — памятник историко-мемуарной литературы