Вызначальныя рысы першабытнай культуры

Першабытная культура захавалася да нашых часоў у абарыге­наў Аўстраліі, Акіяніі, некаторых народаў Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі. Помнікі яе выяўлены на тэрыторыі Еўропы (пераважна ў Іспаніі і Францыі), Афрыкі. Вывучэнне артэфактаў першабытнай культуры дазваляе гаварыць аб наяўнасці ў ёй агульных рыс, якія змешчаны на ніжэйпрыведзенай схеме.

 

 

 

Важнейшай вызначальнай рысай першабытнай культуры з’яўляецца сінкрэтызм (ад грэч. syncrētismos – аб’яднанне) – нерасчляняльнасць, недыферэнцыраванасць яе формаў, уласцівыя іх неразвітому стану. Для ранніх этапаў культуры першабытнага грамадства характэрна першапачатковая спалучанасць нерасчляняльных формаў духоўнай дзейнасці. У разглядаемай культуры функцыі асобных формаў грамадскай свядомасці не спецыя­лізаваны і самі функцыі вылучаюцца вельмі ўмоўна. Вераванні і мастацтва суб’ектаў першабытнай культуры былі цесна пераплецены і не падзяляліся на асобныя сферы духоўнага жыцця. Не было падзелу на выканаўцаў і спажыўцоў, мастакоў і гледачоў.

Фундаментальная рыса гэтай культуры – ідэнтыфікацыя аб­шчыны і яе членаў з жывёлай, якая ідзе ў ежу, з татэмнай жывёлай. Першапачатковы магічны татэмізм уяўляе адзіную недыферэнцыраваную сферу культуры. Ён утрымліваў у сабе не толькі навуку, але і мараль, мастацтва слова, а таксама магію выяўлення. Сінкрэтызм таксама азначае, што ўсе віды і элементы існуюць у цесным узаемадзеянні, сінтэзе, у шчыльным узаемаперапляценні. Таму толькі даволі ўмоўна можна гаварыць асобна пра выяўленчае мастацтва, музыку, танцы, спевы, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва, тэатралізаваныя дзеянні і інш.

Мастацтва эпохі першабытнаабшчыннага ладу зарадзілася і развівалася як рэальная патрэба эстэтычнага асэнсавання жыцця, абумоўленая грамадска-працоўнай дзейнасцю старажытнага чалавека. Зародкавыя элементы яго ўзніклі ў сярэдне­палеалітычную эпоху. Аднак толькі калі ў Еўропе распаўсюдзіліся людзі сучаснага тыпу (40–30 тыс. гадоў назад), зарадзіліся і пачалі развівацца розныя формы мастацтва, найперш выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное. Аб’ектамі мастацкай творчасці былі пераважна буйныя жывёлы і чалавек, адлюстроўваліся культы плоднасці і паляўнічая магія.

 

Малюнкi з пячоры Альтаміра (Iспанiя), больш за 15 тыс. гадоў

 

З зараджэннем земляробства і жывёлагадоўлі ўзнікла неабходнасць асэнсавання складаных паняццяў урадлівасці зямлі, уплыву агню, нябесных свяціл і прыродных з’яў. Гэта знайшло адлюстраванне найперш у абстрактных сімвалах, сярод якіх асаблівае месца займаюць зігзаг, крыж – знак сонца і агню, трохкутнік – знак пладавітасці. У раёнах развітога земляробства вядомыя гліняныя скульптурныя выявы жанчыны – багіні ўрадлівасці.

Да нашых часоў дайшлі некаторыя помнікі першабытнага мастацтва. Гэта паліхромныя наскальныя размалёўкі на тэрыторыі Іспаніі і Францыі, гравіроўкі на косці і камені, у тым ліку арна­менты, барэльефныя выявы, скульптуры малых формаў, сярод якіх вылучаюцца “палеалітычныя Венеры”, распаў­сюджаныя ад Францыі да Сібіры. У Паўднёва-Заходняй Еўропе вядомы наскальныя малюнкі з дынамічнымі кампазіцыямі паляванняў і бітваў лучнікаў.

 

Конь. Францыя, эпоха Мадлен	"Палеалітычныя Венеры" (28–26 тыс. гадоў)

 

На тэрыторыі Беларусі знойдзены арнаментаваныя касцяныя наканечнікі, гравіраваныя выявы мужчын і звяроў на фрагментах касцей, сустракаюцца крамянёвыя прылады працы, скрабкі, скоблі, разцы, рэтушоры, косці маманта і інш.

 

Каралі. Фрагмент люстэрка, пiнцэт. Сармацкая культура

Бронзавая спражка II–I вв. да н.э.

 

Асноўным аб’ектам арнаментальнай творчасці першабытнага чалавека з’яўляецца гліняны посуд. Арнамент на керамічным посудзе пераважна штампаваны і пракрэслены, складзены з ямак, наколаў, насечак, грабеньчатых адбіткаў, ліній. У некаторых выпадках арнаменты дапаўняліся схематычнымі выявамі дрэў, птушак, людзей, міфалагічных сюжэтаў. У канцы неаліту і ў брон­завым веку з развіццём касмаганічных культаў у арнаментацыі (асабліва на плоскіх днах керамікі) з’явіліся сімвалічныя выявы нябесных свяціл, а таксама сімвалы ўрадлівасці, што асабліва назіраецца на матэрыялах шнуравой керамікі культуры.

Адной з асаблівасцей першабытнай культуры з’яўляецца яе гамагеннасць (аднароднасць). У сучаснай культуралогіі вылучаюць тры тыпы сацыякультурных сістэм: гетэрагенныя (неаднародныя), гамагенныя і гамеастатыстычныя. Першым уласцівы аксіялагічны (каштоўнасны) плюралізм і існаванне мноства сацыяльных груп з дыферэнцыраванымі, часта антаганістычнымі, інтарэсамі. Гэтыя сістэмы, тыповыя для еўрапейскіх культур, з’яўляюцца гетэрагеннымі ў двайным сэнсе: культурным і сацыяльным.

Больш таго, гэтыя гетэрагенныя структуры ўзаемна ўзмац­няюць адна адну, дынамізуюць цэласную сацыякультурную сістэ­му і спрыяюць, з аднаго боку, распаўсюджванню новых культурных каштоўнасцей, з другога – стымулююць эвалюцыю групавых інтарэсаў.

Маюцца сацыякультурныя сістэмы, якія знаходзяцца ў ізаля­ванасці і ўвесь час узнаўляюць сваю першапачатковую сутнасць. Гэта гамагенныя сістэмы, значыць такія, дзе няма аксіялагічнага плюралізму (культурная гамагеннасць) і сацыяльных груп з рознымі інтарэсамі (сацыяльная гамагеннасць). У гэтых сістэмах недыферэнцыраваныя інтарэсы выключаюць плюралізм каштоў­насцей, а адсутнасць плюралізму блакіруе фарміраванне новых інтарэсаў. Такі працэс кансервуе цэласную сацыякультурную сістэму.

Паміж гетэрагеннай сістэмай, характэрнай для еўрапейскіх культур, і гамагеннай сістэмай, тыпічнай для першабытных культур, знаходзіцца вялікая група прамежкавых сацыякультурных сістэм, ілюстрацыяй якіх з’яўляюцца Старажытная Грэцыя і імператарскі Кітай. З першай сістэмай іх звязвае дыферэнцыяцыя інтарэсаў асобных сацыяльных груп, якія пераходзяць у некаторых выпадках у адкрыты антаганізм, з другой – існаванне маналітнай, паўсюдна прынятай сукупнасці асноўных каштоў­насцей. Аб прамежкавых сацыякультурных сістэмах можна сказаць, што яны гамагенныя культурна, але гетэрагенныя сацыяльна, і таму сацыяльны плюралізм дапаўняецца культурнай аднароднасцю. Першабытная сацыякультурная сістэма мае сваю ды­наміку развіцця, якая зводзіцца да ўзнаўлення існуючай сіс­тэмнай структуры. Гэтая сістэма пры адсутнасці ўздзеяння знешніх фактараў не схільная да якасных змяненняў, перыядычна паўтараючы рытуалы абнаўлення, якія дазваляюць ліквідаваць назапашаныя напружанні, і рэгенеруючы свой сацыяльны склад пры дапамозе цырымоній ініцыяцыі. Апісанні і аналіз першабытнай культуры паказваюць, што ў паводзінах чалавека дабыццё ежы, размнажэнне і самаабарона непарыўна звязаны. Жыццё збіральніка і паляўнічага было абавязковай гульнёй па жорсткіх правілах, якая рэгулявалася гэтымі трыма асноўнымі функцыямі чалавечых паводзін.

Увогуле можна сказаць, што першабытная сацыякультурная сістэма характарызуецца (наколькі аб гэтым можна меркаваць на сучасным узроўні ведаў) надзвычайнай аднароднасцю сацыяльных структур, адным і тым жа наборам тыпаў дзейнасці, высокай ступенню аднолькавасці ў сэнсе духоўнай культуры розных чалавечых адносін.

Безумоўна, што культура ад узнікнення і да нашых дзён ніколі не была трафарэтна-аднолькавай, бязлікава манатоннай; яна не падобная на аднолькавыя, канвеерныя серыйныя прадукты. Разам з тым разнастайныя формы культуры, як бы ні былі не падобнымі адна на другую, з’яўляюцца параджэннем аднаго ж і таго кораня, раўназначныя ў сваёй сутнасці як спосабы адзінай чалавечай дзейнасці.

Важнымі крыніцамі даследавання першабытнай культуры, акрамя артэфактаў матэрыяльнай культуры, з’яўляюцца мова і фальклор. Розныя фразеалагізмы, песні, казкі, прыказкі, прымаўкі маюць адбітак старажытных вераванняў і ўяўленняў пра свет. Паказальны той факт, што фальклорныя праяўленні ў многім падобныя ў розных народаў.

Сюжэты і стылістычная гамагеннасць першабытнага і традыцыйнага мастацтваў у межах асобных культурных тэрыторый сведчаць пра яго калектыўны характар. У многіх народнасцей Афрыкі, Аўстраліі, Акеаніі кожны мужчына можа выконваць функцыі мастака. У першабытным грамадстве мастацтва мела такі ж сінкрэтычны характар, выражала калектыўныя ўяўленні, выконвала сацыяльныя функцыі.

Паступовае памнажэнне і пашырэнне кантактаў паміж групамі людзей прыводзілі да адзінства, зададзенага аднароднасцю жыц­цядзейнасці, матэрыяльным характарам адносін да прыроды, дапаўняліся і ўзбагачаліся непасрэднымі зносінамі. Англійскі археолаг Г.Чайлд у кнізе “Прагрэс і археалогія” прывёў даныя аб прагрэсіруючым росце эканамічнага і культурнага абмену паміж народамі. Так, у верхнім палеаліце ён здзяйсняўся ў радыусе да 800 км, дзесьці за 2 тыс. гадоў да н.э. – ужо ў радыусе да 8 тыс. км, а да VIII ст. н.э. – ахапіў усю Азію, Афрыку і Еўропу. Ад пакалення да пакалення ўзрастала цэласнасць сусветнай культуры, замацоўвалася гамагеннасць усеагульнай гісторыі.

Другая важная асаблівасць гэтай культуры – яе бяспісь­меннасць. Вынікам гэтага з’яўляецца павольнасць запашвання інфармацыі ў грамадстве, слабыя тэмпы культурнага і сацыяльнага развіцця.

На ранніх стадыях першабытнага грамадства, калі мова была вельмі прымітыўнай, галоўным інфармацыйным каналам культуры была, акрамя прыродна-біялагічнай актыўнасці, працоўная дзейнасць. У ёй зліваліся ў адно прагмастычны і інфармацыйны аспекты. Засваенне і перадача сутнасці працоўных аперацый праходзілі ў невербальнай форме, без слоў. Паказ і перайманне былі асноўнымі сродкамі навучання і зносін. Дзеянні, пасля якіх назіраўся які-небудзь карысны эфект, станавіліся ўзорамі, яны капіраваліся і перадаваліся з пакалення ў пакаленне і пераў­тва­раліся ў рытуал.

Усё жыццё першабытнага чалавека праходзіла ў выкананні шматлікіх рытуальных звычаяў і абрадаў. Значная частка сярод іх на самой справе мела магічны характар. Але для старажытных людзей магічныя рытуалы з’яўляліся такімі ж неабходнымі і эфектыўнымі, як і працоўныя акты.

Свет сэнсаў, у якім жыў чалавек у пачатку сваёй гісторыі, задаваўся рытуаламі. Яны былі невербальнымі “тэкстамі” яго культуры. Рытуальныя аперацыі выступалі сімваламі, якія вызначалі ўзровень авалодання культурай і сацыяльную значнасць асобы. Перайманне рытуальных паводзін патрабавала ад індывіда наследавання ўзорам і выключала творчую самастойнасць. Індывідуальная самасвядомасць у гэтых умовах разві­валася слаба і амаль злівалася з калектыўнай. Праблемы парушэння сацыяльных нормаў паводзін, непаслухмянасць, супярэч­насці паміж асобаснымі і грамадскімі інтарэсамі не існавалі. Індывід павінен быў весці сябе “як усе”, ён не мог “адыходзіць” ад рытуальных патрабаванняў. Асаблівую ролю тут ігралі забароны – табу, якія абаранялі жыццёва важныя ўстоі калектыўнага жыцця (парадак размеркавання ежы, недапушчэнне кровароднасных палавых сувязей і інш.). Культура пачынаецца з забарон, якія перасякаюць асацыяльныя праявы жывёльных інстынктаў, але разам з тым стрымліваюць асабістую прадпрымальнасць (ахоўны характар так ці інакш уласцівы наогул усякай культуры).

З развіццём мовы і маўлення фарміруецца і набывае важнасць новы інфармацыйны канал – вусныя вербальныя зносіны. Гэта суправаджаецца развіццём мыслення і індывідуальнай самасвя­домасці. Індывід перастае атаясамліваць сябе з калектывам, у яго з’яўляецца магчымасць выказваць, прапаноўваць і абмяркоўваць розныя меркаванні і здагадкі аб прычыне падзей, дзеянняў, іх вынікаў, планаў і інш., хоць самастойнасць мыслення доўгі час застаецца яшчэ вельмі абмежаванай.

У першабытную эпоху зараджаецца самая ранняя і прымі­тыўная форма пісьменнасці – піктаграфія (лац. pictus – намаляваны, грэч. graphō – пішу). Яна ўяўляе сабой умоўнае і вельмі простае рысуначнае пісьмо на скуры, кары, дрэве, косці, камяні.

 

Малюнак на косці

 

Асабліва шырока піктаграфія была распаўсюджана ў індзейцаў Паўночнай Амерыкі. З гэтага віду пісьма ў далейшым развівалася іерагліфічнае пісьмо. Існавалі піктаграфічныя хронікі. Напрыклад, славутая “Валам олум” (“Чырвоны запіс”) індзейцаў-справавараў, якія стварылі 184 малюнкамі на драўлянай кары свае гістарычныя паданні – з пачатку стварэння да ўзнікнення ў краіне еўрапейскіх каланізатараў.

Піктаграфіі папярэднічала мова гукавых і нямых сігналаў. Да гукавых сігналаў належаць удары па барабане і інш. Нямымі сігналамі з’яўляюцца шнуркі з вузламі (“вузялковае пісьмо”), паметы на дрэвах, іншых прадметах. Піктаграфічнае і вузялковае пісьмо было важным сродкам перадачы інфармацыі, выражэння думкі, вуснай мовы.

Духоўнай асновай першабытнай культуры становіцца міфа­лагічная свядомасць. Яна характарызуецца тым, што чалавек пераносіць на навакольны свет уласцівасці, якія ён заўважае ў самім сабе: прадметы прыроды ўяўляюцца яму адушаўлёнымі істотамі, якія таксама, як і ён, маюць волю, жаданні, думкі, пачуцці. У міфах спалучаюцца рэальнасць і выдумка. Затое яны тлумачаць усё: у іх усё робіцца зразумелым, нягледзячы на дробязь рэальных ведаў. Славесная сімволіка міфаў уліваецца ў рытуалы і надае ім сэнс (у тым ліку і тайны сэнс магічных рытуалаў, даступны толькі чараўнікам і магам). Міфы ахутваюць усе формы жыццядзейнасці людзей і выступаюць як асноўныя “тэксты” першабытнай культуры. Іх вусная трансляцыя забяспечвае ўсталяванне адзінства поглядаў усіх членаў племя на навакольны свет. Вера ў “свае” міфы замацоўвае племя і разам з тым аддзяляе яго членаў ад “чужакоў”, што вераць у іншыя міфы.

Увесь свой першы вопыт зносін са знешнім светам чалавек увасобіў у міфалогіі як самым магутным пласце духоўнай культуры. Сутнасць міфалагічнага светапогляду заснавана на прыпадабненні навакольнай рэальнасці чалавеку, перанясенні ўнутраных якасцей індывіда на знешні свет. Міфалогія звязана з вераваннямі ў адухатварэнне ўсёй прыроды. Свет, з міфа­лагічнага пункту погляду, не быў простым і прымітыўным, а паўставаў як вельмі складаная, шматмерная, іерархічная сістэма, у межах якой суіснавалі метафізічнае і зямное, сапраўднае і памылковае. Міфалагічны светапогляд сведчыць пра тое, што чалавек, які фарміраваўся, востра адчуваў нятоеснасць і нават глыбокую супярэчлівасць свайго ўнутранага свету і зямной рэальнасці. Міфалагічную культуру можна разглядаць як спробу максі­мальнага набліжэння да сябе зямнога свету, які першапачаткова быў чужым, раўнадушным, непадуладным і пагрозлівым. Іншая прычына, якая штурхала да міфалагізму, была звязана з неразвітой практыкай.

Перыяд глабальнай барацьбы супраць хаатычнага пачатку зафіксаваны ў ранняй грэчаскай міфалогіі: Зеўс змагаўся з Тытанамі, цыклопамі; Апалон забіў піфійскага дракона; Персей адолеў Медузу, Белерафонт – Хімеру.

 

У страшэнных муках нараджаліся гармонія, упарадкаванасць. Узнікла тая прыгажосць, што асвячалася музамі, харытамі, Апалонам, Афінай, Гефе­стам, Дэметрай, Герай. Прырода пе­раўтваралася. Чалавек усё глыбей усведамляў сябе пагружаным не ў хаос,

Хімера а ў космас (“космас” з грэч. азначае “парадак”, “краса”, “упарадкаванасць”). З развіццём грамадства ўплыў космасу пашыраўся, хаос адышоў на перыферыю чалавечага жыцця, хоць так да канца і не пераадолеўся не толькі ў архаічнай, але і ва ўсіх наступных культурах. Аднак, каб зразумець космас, гармонію свету, чалавеку неабходна было навучыцца авалодваць не толькі знешняй, але і ўнутранай прыродай, развіваючы сілу волі, розум, пачуцці, пераадольваць цёмную ўладу інстынктаў, увасабляючы пачуццё прыгажосці ў міфа­лагічнай абалонцы. Сам міфалагічны светапогляд, у межах якога ўся прырода ўспрымалася як жывы, адушаўлёны арганізм, як цэлае боскае адзінства, вельмі пазітыўна ўплываў на фарміраванне эстэтычнага пачуцця, у аснове якога ляжыць усведамленне адзінства разнастайнага.

Паэзія міфаў – першая форма літаратурнай творчасці. Але міфалагічная сімволіка ажыццяўлялася не толькі ў славеснай форме – яна выражалася таксама ў знакавых структурах абрадаў, танца, малюнка, татуіроўкі, упрыгожванняў зброі, хатніх рэчаў і інш. У выніку міфалогія ўтварала атмасферу, у якой зараджаюцца розныя віды першабытнага мастацтва. У міфах замацоўваліся і асвятляліся практычныя звесткі і навыкі гаспадарчай дзейнасці. Дзякуючы іх перадачы з пакалення ў пакаленне, сабраны на працягу многіх гадоў вялікі вопыт захоўваецца ў сацыяльнай памяці і стварае першасны ўзровень ведаў і спосабаў мыслення, ад якіх пачынаецца шлях, які вядзе да развіцця філасофіі і навукі.

Такім чынам, першабытная міфалогія ўключае ў сябе зачаткі асноўных сфер духоўнай культуры, якія выдзяляюцца ў ёй на далейшых ступенях развіцця чалавечага грамадства, – рэлігіі, мастацтва, філасофіі, навукі.

Першабытная культура была заснавана на магічных дзеяннях і магічным мысленні. Магія (грэч. mageia – чараўніцтва, вядзьмарства) – сукупнасць абрадаў і рытуальных дзеянняў, звязаных з верай у звышнатуральную здольнасць чалавека ўздзейнічаць на людзей і з’явы прыроды. Яна ўзнікла ў першабытным грамадстве і існавала адначасова з анімізмам, татэмізмам, фетышызмам. Магічныя формы думкі, варажба, знакі, абрады з’яўляліся не толькі культурным кампанентам, яны прадвызначалі стыль жыцця таго часу.Магі з даўніх часоў валодалі складаным комплексам разнастайных магічных сродкаў і дзеянняў для прадухілення жыццёвых няшчасцяў, стыхійных бедстваў, што выяўлялася ў даволі шырокай распаўсюджанасці варажбы, знахарства і чара­дзейства. Многія магічныя дзеянні былі прымеркаваны да старажытных народных свят і абрадаў. Магі нярэдка валодалі дарам яснабачання, лекарства, праводзілі містычныя абрады і рытуалы, займаліся астралогіяй, тлумачэннем сноў.

 

Рытуальны нож. Культура Чатал-Гуюк. Турцыя, 7–6 тыс. гадоў да н.э.

Вядомы англійскі рэлігіязнаўца і этнограф Джэймс Фрэзер у працы “Золотая ветвь” адзначае, што магічнае мысленне заснавана на двух прынцыпах сімпатычнай магіі (закон сімпатыі). Першы ён называе гамеапатычнай магіяй, або законам падабенства, другі – кантагіёзнай магіяй (законам кантакту); у яго ён уключае вядзьмарскія прыёмы, заснаваныя на законе сутыкнення.

Традыцыйна вылучаюцца наступныя разнавіднасці магіі: кантактная (заснаваная на непасрэдным кантакце чалавека з носьбітам звышнатуральнай магічнай сілы, што выяўляецца ў нашэнні розных амулетаў, талісманаў, ужыванні прэпаратаў, дакрананні да рукі чараўніка і інш.); ініцыяльная (падчас якой рэальна робіцца толькі пачатак магічнага дзеяння, а яго завяршэнне аддаецца пэўнай звышнатуральнай сіле); апатрапеічная (магічныя дзеянні накіраваны на адпужванне варожых сіл, для чаго выкарыстоўваюцца розныя гукі і жэсты, агонь, дым і інш.); катартычная (накіраваная на абарону ад негатыўнага ўплыву, на ачышчэнне чалавека, жылля ад уздзеяння неспрыяльных сіл); вербальная (ці слоўная, заснаваная на веры ў цудадзейную сілу асобных слоў, выказванняў) і інш.

Разнавіднасцю магіі з’яўляецца фетышызм. Менавіта вера ў здольнасць “усялення” рознага роду духоўных асоб у самыя нечаканыя рэчы прывяла да таго, што магічныя прадметы сталі разглядацца як адушаўлёныя, як фетышы.

Фетышызм (франц. fétiche ад партуг. feitiço – амулет, чарадзей­ства) – вера ў звышнатуральныя ўласцівасці прыродных або вырабленых самім чалавекам неадушаўлёных прадметаў (фетышаў) і пакланенне ім.

Ён выяўляўся ў тым, што фетышы надзяляліся цудадзейнай здольнасцю наўмысна ўплываць на жыццё людзей. Здольнасці фетышызацыі бязмежныя. Паняцце “фетышызм” увёў у навуковую літаратуру ў XVIII ст. французскі вучоны Ш. дэ Брос.

Разам з тым фетышызм – даволі не вызначанае паняцце. З аднаго боку, яно нябачна зліваецца з паняццем ідалапакланення, калі фетыш пачынае прымаць чалавечыя контуры, працягвае быць прадметам шанавання і культу. З другога боку, фетышынабліжаюцца да прадметаў, у якіх, калі і не пазнаецца прысутнасць духа, усё ж такі прадугледжваецца асобае таямнічае шчасце і да т.п.

У гісторыі многіх старажытных народаў важную ролю адыгрывала пакланенне жывёлам і дрэвам. Калі першабытны чалавек называў сябе імем жывёлы, іменаваў яе сваім “братам” і ўстрымліваўся ад яе ўмярцвення, такая жывёла называлася татэмнай. Уся сістэма адносін паміж племенем і прабацькамі-жывёламі атрымала назву татэмізму.

Татэмізм – комплекс вераванняў і абрадаў у абшчынна-рода­вым грамадстве, звязаны з уяўленнем пра роднасць паміж групай людзей (родам, фратрыяй) і татэмам (пэўным відам жывёл, раслін, радзей з’явай прыроды і неадушаўлёнымі прадметамі).

 

Iдал	Выява чалавека

Перавага жывёл сярод татэмаў абумоўлена пашырэннем па­ляўніцтва ў абшчынна-родавым грамадстве. Татэмаў паважалі, часам абагаўлялі, не прычынялі ім шкоды (іх нельга было забіваць, есці іх мяса, гэта дазвалялася толькі ў час татэмных свят), імкнуліся іх аберагаць, спрыялі павелічэнню іх колькасці. Кожная татэмная група насіла імя свайго татэма, а яе члены мелі спецыяльныя татэмічныя эмблемы (камень, драўляная дошчачка); існавала забарона на заключэнне шлюбаў унутры татэмных груп. Дзеля задобрання татэма-жывёлы і павелічэння яго колькасці людзі выконвалі спецыяльныя магічныя абрады, выконвалі песні-заклінанні, татэмічныя танцы, у якіх звычайна імітаваліся паводзіны татэмаў. Рэшткі татэмізму зафіксаваны ў мінулым і ў сучасны перыяд у розных народаў Амерыкі, Азіі, Афрыкі, Акіяніі і Еўропы. Яны выяўляюцца ў разнастайных формах выявы татэмічных жывёл на сценах дамоў, дэталях адзення; звычаі ўрачыстага пахавання памерлых татэмаў, выкарыстанні ў якасці абярэгаў асобных частак цела татэмных жывёл; клятве на частках цела татэмных жывёл; звычаі пераапрананняў у скуру жывёл падчас розных свят, абрадаў, рытуалаў і цырымоній; татэмічных рытуальных танцах; існаванні легендаў, паданняў, казак пра паходжанне роду, племені ад пэўных татэмаў.

Адной з формаў першабытных вераванняў з’яўляецца анімізм. Гэта вера ў існаванне душы і розных духаў; сістэма ўяўленняў і вераванняў аб духах і душы як вызначальных пачатках свету і чалавечага жыцця. Тэрмін “анімізм” уведзены англійскім антраполагам, этнографам Э.Б.Тайларам для характарыстыкі першабытнага светапогляду, які вызначаецца проціпастаўленнем бачнага і нябачнага (незямнога) светаў. Лічылася, што духі аказваюць пазітыўны або адмоўны ўплыў на жыццё чалавека, жывёл і раслін, а таксама на прадметы і з’явы навакольнага свету.

Душа ва ўяўленнях старажытных людзей – гэта тонкі, нематэрыяльны вобраз, нешта падобнае на пару, паветра або цені. Яна адухаўляе цела, у якім жыве, але можа пакінуць яго і хутка перанесціся ў любое месца. Яна здольная з’яўляцца людзям, усяляцца ў іншых людзей, у прадметы і жывёл. Анімістычныя ўяўленні аб душы абапіраюцца на два паняцці, якія сталі класічнымі: цень і дыханне. У еўрапейскай традыцыі згубіць цень – гэта значыць згубіць волю, душу, побач з верай у перасяленне ў першабытных людзей была вера ў здольнасць душы пераўва­сабляцца, уваходзіць у цела жывёлы і наадварот.

Асаблівасць першабытнай культуры вызначаецца тым, што яна ўяўляла сістэму строгіх забарон (табу). У першабытным грамадстве існавала сістэма забарон на ажыццяўленне пэўных дзеянняў (выкарыстанне якіх-небудзь прадметаў, вымаўленне слоў, асабі­стыя кантакты, учынкі і інш.), з дапамогай табу рэгламентаваліся важнейшыя бакі жыццядзейнасці чалавека – гаспадарчы, сямейны, духоўны, забяспечвалася выкананне шлюбных нормаў. Асаблівасць табу, якая адрознівае яго ад іншых абмежаванняў і забарон, вызначаецца тым, што гэтая забарона нічым не матывуецца і нічым не абгрунтоўваецца. Звычай табуіравання ўзнік Ра­зам з татэмізмам. Ён выступаў важнейшым механізмам кантролю і рэгулявання зносін паміж людзьмі ў сферы сацыяльнай культуры. Лічылася, што яго парушэнне немінуча выкліча жорсткае пакаранне (хваробу, смерць) з боку звышнатуральных сіл.

Утылітарнасць першабытнай культуры выяўлялася ў тым, што яна найчасцей была арыентавана на дасягненні практычнай карысці, індывідуальнай і калектыўнай выгоды людзей.

Станоўчыя практычныя веды першабытнага чалавека ўзнікалі і фарміраваліся пад уздзеяннем паступовага назапашвання гаспадарчага вопыту, развіцця мовы і мыслення. Дзякуючы мове, карысная інфармацыя акумуліравалася і перадавалася новым пакаленням.

Крыніцай ведаў чалавека ў першабытную эпоху ў многім была яго працоўная дзейнасць, з якой яна фактычна і пачынаецца, напрыклад, прымітыўная рацыянальная механіка (уменне карыстацца рычагом, лукам, бумерангам і інш.), сфера назіральных і апісальных навук. Выраб вопраткі, абутку, дамашніх рэчаў звязаны непасрэдна з развіццём прымітыўных дамашніх рамёстваў у выглядзе апрацоўкі дрэва і драўлянай кары, шкур, пляцення і інш.

Далёкія вандраванні прымушалі людзей арыентавацца па зорках і запамінаць “зорную карту” (размяшчэнне зорак на небасхіле). Параўнальна рана першабытныя людзі навучыліся чарціць на пяску або драўлянай кары прымітыўныя карты мясцовасці. Земляробская праца прывучала чалавека да кругавароту з’яў у прыродзе, што ў выніку прывяло да стварэння прымітыўнага календара, у якім месяцы (звычайна лунныя) былі яшчэ далёка не роўныя паміж сабой.

Значнае развіццё атрымалі і такія практычныя галіны ведаў, як медыцына, фармакалогія і таксікалогія. Чалавек авалодаў параў­нальна рана прасцейшымі рацыянальнымі прыёмамі залечвання пераломаў, вывіхаў і ран, вырывання хворых зубоў і іншых нескладаных хірургічных аперацый, загойвання змяіных укусаў, нарываў, прастуды і інш. Пачынаючы з мезаліту, сталі вядомымі трэпанацыя чэрапа і ампутацыя пашкоджаных канечнасцей. У першабытнай медыцыне шырока прымяняліся як фізічныя (масаж, халодныя і гарачыя кампрэсы, паравая баня, кровапусканне, прамыванне кішэчніка), так і лекавыя сродкі расліннага, жывёльнага і мінеральнага паходжання. Лячэнне перапляталася з магіяй і шаманствам.

Аб зародкавых ведах у галінах батанікі і заалогіі сведчаць паляванне, прыручэнне жывёл, збіральніцтва прыдатных да ежы пладоў і раслін, смакавыя якасці і лекавыя ўласцівасці якіх першабытныя людзі навучыліся распазнаваць вельмі рана.