VІІІ. Жергілікті иммунитет патологиясы

ІХ. ИТ жеңіл түрлері (минорлық немесе теңгерілген иммунитет жүйесінің аномалиялары):

Б. Жүре пайда болған ИТ, даму себептері:

а) вирусты жұқпаларға байланысты (оның ішінде АИТВ);

б) бактериальды жұқпаларға байланысты;

в) қарапайымдыларға және құрттық жұқпаларға байланысты;

г) тамақтанудың бұзылуымен;

д) химиопрепараттар мен иммунитет тежеушілердің әсерімен;

е) ионды радиация және иммундық токсиндердің әсері (ксенобиотиктер);

ж) ұзақ стресс

з) зат алмасу патологиясы (қант диабеті, карбоксилаза жетімсіздігі, микроэлементтердің тапшылығы, гипербилирубинемия және басқалар).

Жиі ауыратын, еңбекке жарамсыздардың 40%-ының иммунитеті өзгерген. Респираторлы вирусты аурулардан бір жасқа дейінгі ауырған балалардың өлімі 30%-ға жетеді. Жастардың өлімі 5%, еңбек ететіндерде бұл көрсеткіш көтеріліп, тек қарт адамдарда қайтадан балалар өліміне теңеседі.

 

13.2. Ілкі иммундық тапшылықтар (ІИТ)

Ілкі иммундық тапшылықтар генетикалық ақаулықтың салдарынан организмнің иммундық жауабының бір саласындағы кемшілік. Бұл жағдай аутосомдық рециссивтік жолмен тұқым қуалайды, жаңа туған балаларда білінеді.

Егерде иммундық тапшылық антидене шығаруға және жасушалық иммундық реакцияға қатысты болса, оны спецификалық дейді. Егерде иммундық тапшылық комплементке немесе фагоцитозға ғана қатысты болса, оны бейспецификалық дейді.

Иммунитет жүйесінің бұзылуы –В немесе Т- иммунитет жүйесін қамтуы мүмкін. Иммунитет тапшылығы құрама, күрделі болуы да мүмкін. ІИТ-ның әртүрлі спецификалық көріністерін үш үлкен топқа бөледі: Жасушалық (Т) және гуморальдық (В), иммунитет жүйесінің құрама иммундық тапшылығы;

Ілкі иммундық тапшылық бейспецификалық көріністері де 3 топқа бөлінеді: фагоцитарлы макрофагтар мен нейтрофилдер функцияларының бұзылуы; комплемент жүйесі белоктарының кемістіктері, бейспецификалық қорғаныш жүйелерінің қиысқан (құрама) түрлерінің жетіспеуі.

Ілкі иммундық тапшылық көріністері ауруды дамытпай-ақ иммунитет тапшылық жағдайы болып, мынандай көріністермен білінеді: адам жұқпаларды тез қабылдап, әртүрлі аурулармен жиі ауырады; әртүрлі созылмалы аурулармен ауыруға бейімділігі болады; аллергиялық және аутоиммунды аурулар дамиды; онкологиялық патологиялар пайда болуы мүмкін.

Р.В. Петров пен Ю.М. Лопухин 1974ж. тұқым қуалаушы иммундық тапшылықтың жіктелуінің жаңа қағидасын ұсынды. Осы ұсыныс бойынша Дүние жүзі денсаулық сақтау ұйымы 1992 жылы иммундық тапшылықтың жаңа жіктемесін қабылдады.

Қазіргі уақытта ИҚЖ (иммундық қабілетті жасушалардың) даму этапына байланысты ілкі иммундық тапшылықтың 17 түрі белгілі. Бұлар ИҚЖ-лардың жетілу этапында пайда болған өзгерісін көрсетеді.

Осы схема бойынша аурудың қандай клиникалық көріністері болатынын болжап, жүргізетін емдік шараларды жоспарлап, оның қандай нәтиже беретінін де айтуға болады.

 

10-сурет. Иммунитеттің генетикалық ақауларының пайда болу схемасы

	Тл

 

Ең ауыр патология қан жасушаларын шығаратын дін жасушаларының зақымдануы. (Блок І). Бұл жағдайда дін жасушалары жоқ Т- және В- лимфоциттері шықпайды, организмнің ешқандай қорғанысы жоқ. Нәресте тірі қалмайды. Блоктың ІІ - түрі жасушалық иммунитетті дамытпайды. Ондай науқастар вирусты жұқпалармен жиі ауырады да, өледі, оларда бөгде трансплантатқа қарсы реакция дамымайды, қатерлі ісіктің даму қауіпі 1000 есе жоғарылайды.

Блоктың ІІІ түрінде гуморальдық иммунитет жоқ, оларда антиденелер пайда болмайды, ондай балалар бактериальдық аурулармен ауыруға бейімді.

Блоктың ІV түрі Ig G- құрастыратын В-лимфоциттердің азаюына әкеледі.

Блок V түрі Ig А шығаратын В-лимфоциттерді азайтады.

Ақырғы, VI блок жасушалық иммунитетті зақымдайды, өйткені ол Т- жасушалардың жетілуіне және олардың шеткі қан және лимфоидты мүшелеріне шығуына әсер етеді.

Иммунитет тапшылығы бұзылуының нұсқаулары көп-ақ, жасушалық және гуморальдық иммунитет тапшылығы құрама болып келгенде, оның клиникалық симптоматикасы күрделі.

Иммунитет жүйесінің ілкі ақаулары нәрестелердің ауруы мен өлімін көбейтеді. Емшек жасындағы балалар өлімінің 10 пайызы бірнеше құрама ауыр иммунитет тапшылығына байланысты (К.Л. Тимпнер, 1979ж.)

E. Kohl 1974ж. 6 айдан 3 жасқа дейінгі 1000 ауру балалардың клиникасын және сарысуын алып тексергенде, олардың 7%-ында ауыр құрамды ИТ-тық бұзылыстар болған (агаммаглобулинемия, Вискотта-Олдрич синдромы). Олардың көбінде антиденелердің жетіспеушілігі анықталған.

Антиденелердің жетіспеушілігі (гипогаммаглобулинемия) жиі ауыратын 2-5 айлық балаларда білінеді. Осы уақытта анасынан туғанда алған антиденелер организмнен шығып, азаяды, ал денесі өзінің антиденелерін құрамайды, сол «антиденелердің тапшылығы» емдеусіз-ақ бала екі жасқа толғанда қалыпты жағдайға келеді. Мұндай жағдайлар сау балаларда да кездеседі, осы физиологиялық синдромның - 7-8 % емшектегі балаларда болады (К.Л, Тимпнер, 1979).

Иммунитет тапшылығының кездесу жиілігі (Seuren, 1978):

- гуморальдық бұзылыстар – 75%

- құрамды (клеткалық, гуморальдық) түрі – 10-25 %

- жасушалық иммунитеттің ақауы –5-10%

- фагоцитоз функциясының өзгерісі – 1-2%

- комплемент белоктарының кемістігі - 1%

Р.В. Петровтың 1983ж. айтуынша, ілкі иммундық тапшылық организмнің генетикалық жағдайына байланысты, иммундық жауаптың кейбір звеносының кемшілігі. Ілкі иммунитет ақаулығы-әрқашанда тұқым қуалаушылыққа байланысты болады. Бұл жағдайда бала ауру болып туады, бірақ, оның симптомдары бірнеше апта өткен соң білінуі мүмкін.

Генетикалық өзгеріске байланысты дамитын ілкі иммунитет кемшілігінің көріністері:

1. В-лимфоциттердің функциясының бұзылуына байланысты - 53%. Бұларға жататындар - агаммаглобулинемия, жалпы өзгерісті гипоглобулинемия, иммуноглобулиндердің тапшылығы.

2. Т және В- лимфоциттердің қосынды тапшылығы - 23%. Бұған жататындар - ауыр құрамды иммундық тапшылық; аденозиндезаминазаның жетімсіздігі, атакси-телеангиэктазия, Вискота-Олдрич синдромы.

3. Фагоцитоз жұмысының кемшілігі - 14%. Бұған кіретіндер созылмалы гранулематозды ауру, жүйелі бактериальды жұқпалар, тума нейтропения.

4. Т-лимфоциттердің тапшылығы - 7%. Бұған жататындар - Диджордж синдромы, шырышты тері кандидозы.

5. Комплемент жұмысының бұзылуы - 1%. Оның көріністері – тұқым қуалайтын ангионевроздық синдром, қызыл жегі тәрізді синдром, қайталамалы миогендік жұқпалар.

13.3. Антиденелер өндірілуінің ақаулары.

1. Х-хромосомаға байланысты агаммаглобулинемия (Брутон ауруы)

Брутон ауруы (БА)–В-лимфоциттерінің жетілуін тоқтататын блок. Әркімнің организмінің зақымданған ерекшелігіне байланысты барлық иммундыглобулиндердің жоғалуы немесе өте азаюы мүмкін. Кейінгі жағдайда аздап жетілген В-лимфоциттері болады. Жасушалық иммунитет қалыпты кезде, негізгі IgG декалитрде 1000-ға дейін, кейде одан көп азаяды, ал IgМ және Ig А болмайды. Еркек балалар 9-12 айға дейін ауырмайды, өйткені оларды анасынан алған енжар иммуноглобулиндер қорғайды. Одан кейін олар отит, синусит, конъюнктивит, пневмония, пиодермит сияқты қайталамалы іріңді жұқпалармен ауырады. Бұл аурулардың қоздырушылары-стрептококк. Энтеровирусқа да бейімділігі болады да, созылмалы менингоэнцефалит және дерматомиозит сияқты аурулар дамиды. Лямблиоз да жиі пайда болып, іші өтіп, арып, энтеропатия береді. Науқастардың 35 пайызында кездесетін үлкен буындардың артритінің себебі микоплазма екені анықталған. Емі - көк тамырға берілетін иммуноглобулиндер. (300-500 мг/кг салмағына, аптасына 1 рет)

2. Гипер-Ig M синдромы. Бұл синдром да Х- хромосомамен байланысты. Қанда IgM-ның деңгейі жоғары, ал IgG азайған (децилитре 150 мг-нан аз), IgА және IgЕ жоққа тән (зертханалық жолмен анықталмайды). IgД-ның да деңгейі жоғары. Шеткі қанда Т- және В- лимфоциттердің мөлшері қалыпты. Бірақ В-лимфоциттерінің үстінде Ig M және Ig Д ғана болады. Клиникасы агаммаглобулинемияға ұқсас. Балалар оппортунистік жұқпаларды қабылдағыш. Гемолиздік анемия, тромбоцитопениялық пурпура және созылған қайталамалы нейтропения сияқты аутоиммунды аурулармен жиі ауырады. Кейбір ауруларда екінші он күндікте Ig M шығаратын плазмалық жасушалар шексіз көбейеді. Поликлональдық қасиетпен жасушалық инфильтраттар көбейіп, кісі өліміне әкеледі. Кейбіреуінде абдоминальды қатерлі ісік болғаны да белгілі. Ем үшін Брутон ауруындағы сияқты иммуноглобулинді қолданады. Нейтропенияға қарсы колония белсендіретін факторларды (Беталейкин, лейкомакс, граноцит, неупоген) тағайындайды.

Селективті IgM тапшылығы. Туа немесе жүре пайда болуы мүмкін. Ұл балаларда қыздарға қарағанда 4 есе жиі кездеседі. Бактериальдық және вирустық жұқпаларға қорғанысы төмендеген, іріңді менингитке, лимфаденопатияға, Крон ауруына бейімділігі жоғары.

3. Жалпы вариабельды иммунды тапшылығы (ЖВИ).

Бұл гетерогенді антиденелер өнбейтін, тұқым қуалайтын иммунды тапшылық топ. Бұл топқа аутосомды рецессивті, аутосомды доминантты Х-хромосомамен тіркескен антиденелер тапшылығы кіреді, ЖВИ синдромы басқа иммундық тапшылыққа қарағанда кеш, баланың екінші немесе үшінші он күндік өмірінде білінеді. Еуропа халықтарының арасында жиі және еркек пен әйелдердің арасында бірдей кездеседі, ол IgА мен Ig M азаюымен көрінеді. Антилимфоцитарлық антиденелер көбейеді. Хелпер-2 шығаратын ИЛ-4 және ИЛ-5 цитокиндері азайғандықтан В-лимфоциттердің плазмалық жасушаларға айналуына кедергі болып, антиденелердің өнімі болмайды. ЖВИ-ның клиникалық көрінісіне өкпе ауруы (бронхит, бронхоэктазиялар) және қайталамалы синовиальдық жұқпасы жатады. Олардың қоздырушылары – микобактериялар, микоздар, Pneumocystis carinii. лямблиоз және энтеровирустар, герпестік жұқпаларда, менингоэнцефалиттерде жиі кездеседі. Қатерлі ісіктің дамуы да (асқазан рагы, лимфома) 50-100 есе көбейеді. Баяу жүретін аллергияның әсерінен пайда болған гранулемалар асқазан-ішек жолдарының және терінің қабынуларын көбейтеді. ЖВИ-ның емі аурудың нұсқаларына байланысты, симптоматикалық.

4. Қандағы иммуноглобулиндердің деңгейі қалыпты жағдайдағы антиденелер тапшылығы. Мұндай науқастарда сіреспеге, дифтерияға, қан топтары антигендеріне, пневмококк полисахаридтеріне, бактериофагтарға иммундық жауап төмен. Кейде антидене жауабы тек иммуноглобулин G-ның субкласында ғана болады.

- IgG субкласының тапшылығы.

Кейде IgG2-нің тапшылығы IgА тапшылығымен бірге жүреді де, қайталама жұқпалар қосылады. IgG4-тің тапшылығында синуситтер, пневмония және бронхоэктазиялар дамиды. IgG1 және IgG3 ақаулықтарында да сондай жағдайлар көрінеді.

IgG2 және IgG3-тің қосынды тапшылығы ювенильді диабетте, идиопатиялық тромбоцитопениялық пурпурада және қызыл жегі ауруларында кездеседі. Балалардың эпилепсиясы IgG2 тапшылығымен жүреді. Емі - көк тамырға гаммаглобулиндерді құю.

5. IgА-ның селективті тапшылығы.

Бұл тапшылық еуропалықтарда жиі (1:500 басқалармен салыстырғанда), 185000 жапондардың біреуінде, Африкадағы американдардың 50%-ында кездеседі. Ол IgА азаюымен (1 литрде 0,1г-нан аз) сипатталады. Т - және В-лимфоциттерінің саны қалыпты. Иммуноглобулиннің шығуына әсер ететін жауапты Т-хелпер-2-нің кемшілігі болуы мүмкін. IgА тапшылығы барлар көбінесе сау адамдардай жүреді. Бірақ оларда жұқпалы аурулармен ауыруға бейімділік қауіпі жоғары. Сонымен бірге аллергиялар және асқазан-ішек, қан тамырларының қабыну аурулары кездеседі. Емі - гаммаглобулиндерді қолдану.

6. Нәрестелердің транзиторлы гипогаммаглобулинемиясы: 4-6 айлық балаларда IgG азаюы, ал 9-айға дейін IgA азаюы физиологиялық құбылысқа байланысты. Егерде иммуноглобулиндердің азаюы қалыптан көп төмендесе, әдеттегі антибактериалды емдеулер жақсы нәтиже бермейтін жұқпалар жиі дамиды. Бұл иммунитет тапшылығының негізгі себебі Т- және В-лимфоциттерінің дамуының баяу жүруі. Ондай бұзылыстар өте сирек және 2-4 жасқа толғанда қалыпқа келеді. Жұқпалы аурулармен ауыру қауіпі жоғары. Диагноз қою үшін басқадай белгілі иммундық тапшылықтардан айыра білу керек. Емі – қосылған жұқпалы аурулардан емдеу және иммуноглобулиндерді тағайындау.

13.4 Х-хромосомамен тіркелген лимфопролиферациялық синдром

1. Селективті иммундық тапшылық. Эпштейн-Барр вирусына иммундық жауап бере алмайды. Сондықтан олар мононуклеозбен, қауіпті инфекциялармен ауырғанда, салдарлық иммундық тапшылық пайда болады. Бірінші рет бұл ауру Дункан тұқымының үш отбасында болған. Содан бері бұл аурумен 25 тұқымнан 160 бала ауырған. Қандай генге қатысы бары әлі ашылмаған.

Тұқым қуысты лимфопролиферациялық синдромы бар науқастардың 75%-і бауыр некрозымен, сүйек кемігінің аплазиясымен ауырып мононуклеоздан өледі. Қалған 25%-інде гуморальдық иммундық тапшылықпен лимфома пайда болады. Егер лимфома болмаса, агаммаглобулинемиямен қайталамалы инфекция жиі кездеседі. Т-клеткалық иммунитет аздап қана бұзылып, СД4/СД8-ның және митогенге пролиферациялық жауаптың азаюы байқалады. Науқастардың көбінде табиғи киллерлердің саны да азаяды. Вирусқа қарсы ем (ацикловир немесе ганцикловир) жақсы нәтиже бермейді, өйткені вирустың репликация фазасы қысқа. Сондықтан антивирустық антиденелері көп гаммаглобулин тағайындаған дұрыс. Гаммаглобулиндері жоқ пациенттерге көк тамырға гаммаглобулин береді.

2. Тимомаға байланысты иммундық дефицит.

Бұл иммундық тапшылық 40–тан асқан қатерсіз ұршық-торшалы тимомалы кісілерде кездеседі. Пациенттерде эозинофилия немесе эозинофилопения, гемолиздік анемия, агронулоцитоз, тромбоцитопения және панцитопения болады. Пангипогаммаглобулинемиясы бар, иммундық жауабында антиденелер құрмайтын пациенттер қайталамалы инфекциялармен жиі ауырады. В - лимфоцитттердің саны аз немесе тіпті жоқ болуы мүмкін. Т-лимфоциттердің саны және функциясы қалыпты. Кейбір ауруларда СД8 клеткаларының саны көп және супрессорлық белсенділігі жоғары. Емі - симптомдық терапия.

13.5. Ілкі жасушалық иммундық тапшылықтар