Иммунитет тежейтін препараттар сипаттамасы.

І. Антиметаболиттер физиологиялық маңызды қосындыларға (амин қышқылдарға, нуклеотид негіздері, витаминдерге) ұқсас құрылымы бар, бірақ олардай қасиеті жоқ препараттар. Олар зат алмасуына кіріп, клеткаларға сіңбейтін қосындылар құрады, зат алмасуындағы белгілі реакцияларды тоқтатады.

Пурин антагонистері - 6 меркаптопурин (6МП), азатиоприн. Иммундық гемолиздік анемиясы бар балалар бірсыпыра үлкен дозасын көтере алады. СКВ-пациенттерінің сезімталдығы жоғары.

Пиримидин антагонистері – 5-фторурацил, 5-бромдезоксиуридин-улылығы жоғары, клиникада қолданылмайды.

Амин қышқылының антагонистері – бұлардың иммунитет тежейтін әсері пурин антогонистерімен бірге қолданғанда күшейеді.

Фолий қышқылының антагонистері – аминоптерин, метотрексат. Метотрексаттың улылығы гипоальбуминемияда күшейеді. Ұзақ уақыт тағайындағанда бауыр циррозы дамиды. Дозасы көп болса, асқазан-ішек функциясының бұзылуы байқалады. Аз уақытқа үлкен дозасын фолий қышқылымен бірге беруге болады.

Антиметаболиттерді ұзақ қолданғанда оларға резистенттілік пайда болмауы үшін препараттарды ауыстырып отыру керек.

ІІ. Алкильді қосындылар (циклофосфан, хлорбутин, сарколизин). Бұл препараттар in vitro жақсы әсер бермейді. Өйткені циклді фосфоры бар қосынды бөлінгеннен кейін ғана алкилирование жүреді. Иммунитет тежейтін әсер организмде бөлінген өніммен байланысты.

Лимфа ұлпасына өте күшті әсеріне лимфопения тез пайда болады.

ІІІ. Антибиотиктер. Бактерияларға және грибтерге келтіретін әсерімен бірге олар цитостатикалық және иммунитет тежейтін қасиетке ие.

Клиникада жиі қолданатын антибиотиктер – митомицин С, актиномицин А және Д, хлорамфеникол, рубомицин гидрохлорид.

ІV. Алкалоидтар. Колхицин, барвинок алколоиды.

V. Басқа препараттар. L-аспаргиназа-организмде шығатын фермент, көбінесе ішек таяқшаларынан бөліп алады. Трансплантатталған және аутоиммундық ауруларды емдеуге пайдаланады. Кейде бауырдың, ұйқы безінің, бүйректің, орталық жүйке жүйесінің функциялары бұзылумен кері әсерлері болады.

Сульфазин, азопирген, салазопиридин, салазопиридазин (салозодин) сульфаниламид препараттарының тобына жатады, аутоиммундық аурулардың кешенді емінде иммунитет басатын және қабынуға қарсы дәрі ретінде қолданылады.

Циклоспорин -11 аминоқышқылынан тұратын грибтік метаболит, пептид: А,В,С.R,Д,Н және басқа түрлері бар, Т-клеткалық иммунитетті басады, В-звеносына әсері жоқ.

Прокарбацин - цитостатик, иммунитет басады, лимфогранулематоз және лейкозды емдеуге қолданылады.

Д-пеницилламин - ауыр иммуноглобулиндердің дисульфидті көпіршелерімен байланысып М-иммуноглобулинінің молекуласын өзгертеді, иммундық реакцияларды басады. Бүйрек арқылы сыртқа шығады.

Ревматоидты артритте, үдемелі гепатитте, склеродермитте, өкпе фиброзында жақсы нәтиже береді.

Гепарин және аминокапрон қышқылы антикомплементарлық әсерімен комплемент байланысатын реакцияларды басады, аутоиммунды гемолиздік анемияны емдеуге пайдалы.

Гамма-глобулин антигенге қарсы үлкен концентрациялы гамма-глобулин кіргізгенде иммундық салдану дамиды.

Ферменттер рибонуклеаза, дезоксирибонуклеаза, ксантиноксидаза антиденелердің синтезін тежейді.

Минералокортикоидтардың (альдостерон) иммунитет басатын қасиеті бар, олардың емі 20-30% жағдайда экзантема, нефрит сияқты кері әсерлер береді.

VI. Кортикостероидтер - лимфоциттерді азайтады, оның ішінде Т-супрессорларға қарағанда Т-хелперлер көп азаяды. Лимфоциттердің ішінен кортизонрезистентті фракция пайда болып, біртіндеп көбейеді. Бұл адаптациялық процесс, стресс болған жағдайда кортикостероидтердің қызметін сақтау. Моноциттердің саны тым азайып кетеді, өйткені сүйек миында оның дамуы тежеледі. Гранулоциттер керісінше көбейеді: сүйек миынан жетілген, жетілмеген жасушалар көптеп шығып, қан айналымында олардың жартылай ыдырау уақыты ұзарады. Эозинофилдер моноциттер тәрізді азаяды, эндотелиймен олардың адгезиясы күшейеді. Ферментердің шығуы азайып, бактерицидтілік төмендейді. Жасушалар мембранасы тұрақталып, моноцит клеткаларының лимфокиндерге сезімталдығы төмендейді.

Мес жасушаларының мембраналары бірқалыпты тұрақталады.

Нейтрофилдердің хемотаксисіне, фагоцитозына, бактерициттілігіне гормондардың жоғары дозасы ғана әсер етеді.

VII. Сәулелену. Сәулелі терапия негізі рентген және гамма сәулесін беретін ионизацияның әсерімен жасуша ішінде белсенді радикалдардың (Н₃О⁺, Н⁺,НО₂⁺) және судың пайда болуына байланысты. Олар нуклеин алмасуын өзгертіп, белоктардың және жасушалардың реакцияларын толық тоқтатады. Сублетальды дозасы (300-500 рад) иммундық жауапты ұзақ уақытқа тоқтатады. Лимфа ұлпаларында жасушалар некрозға дейін бүлініп, митоз басылады. Содан кейін ұзақ әлсіреген кезінде жасушалардың митозы және пролиферациясы қалпына келеді. Сәлеленуден кейін жасушалардың саны қалпына келуі 3 айға, В-лимфоциттер 6 айға, Т- лимфоциттер 12 айға дейін созылады. Сәулеленуде В-лимфоциттердің сезімталдығы Т-лимфоциттерге қарағанда жоғары.

Антиген сәулеленуден кейін 12 сағаттан 5 күнге дейін берілсе біріншілік иммундық жауап болмайды. Әрине бұл сәулеленудің дозасына байланысты. Жоғары эффект 24-48 сағат арасында байқалады.

Екіншілік иммундық жауап сәулеленуге төзімді, реакциясы кеш жүреді және антиденелердің көбеюі де мүмкін. Сәулемен емдеу көптеген асқынулар береді. Сондықтан кейінгі жылдары экстракорпоральды, көкірек өзегін және трансплантатты сәулелену сияқты кері әсерлері аз ерекше емдеу әдістері игерілуде.

VIII. Антилимфоцитарлық сарысу (АЛС), антилимфоцитарлық гамма-глобулин (АЛГ). Бұл препараттарды гетерологиялық иммунизация жолымен алады. Антиген ретінде көкбауырдың жасушаларын, көкірек өзегінің, шеткі қан, лимфа түйіндерінің лимфоциттерін пайдаланады. Кейінгі жылдары айырша без жасушаларын пайдаланып таза Т-жасушалық антигендер дайындалған. АЛС жылқыны иммунизациялаудан алады. АЛС-ның организмдегі әрекеті әлі толық зерттелмеген: жасушаларды лизисқа ұшыратады, комплементті байланыстыру процесі бірге жүреді. Қысқа өмірлі В-жасушалары АЛС-ға төзімді, айырша безге тәуелді ұзақ өмірлі қанның, лимфа түйіндерінің және көкбауырдың лимфоциттері тым көп азаяды. Сөйтіп, АЛС жасушалық иммунитетті басады, ұзаққа созылған лимфопенияның салдарынан антиденелердің өнімі де төмендейді. АЛС-ның әсері айырша без функциясының бөгелуімен бірге жүрсе күшейеді. Препараттың дозасы 5-10-20 мг/кг аптасына 1-2 рет 1-2 ай бойы көктамырға немесе бұлшық етке егеді. Жасушалардың дене ыстығын көтерілуі, инфильтраттар (еккен жерде), сарысу ауруының белгілері (2,1-7,5%), анафилакциялық реакциялар болуы мүмкін. Гемопоэзге, антиденелердің құрылуына әсері жоқ. АЛС пен кортикостероидтер бірге қолданылады. АЛС-ның қолданылатын жағдайлары: мүшелер мен ұлпалардың трансплантациясы (басқа иммунитет басатын препараттармен бірге); аутоиммунды аурулар (дерматомиозит, СКВ, ревматоидты артрит, созылмалы гепатит, миастения, гломерулонефрит, шашыранды склероз, симпатикалық офтальмит); иммунопролиферациялы аурулар. АЛС лимфолейкозде, плазмоцитозда, Вальденстрем ауруында аса тұрақты нәтиже бермейді.

АЛС трансплантацияда криздерді басады, әсіресе басқа иммуносупрессивті препараттардың үлкен дозасын қолдануға болмайтын жағдайларда көмектеседі.

ІХ. Аутоиммунды ауруларды хирургиялық жолмен емдеуге болады. Аутоиммунды гемолитиздік анемия, Верльгоф ауруында, Эванс синдромында спленэктомия жүргізіледі.

 

28. СПЕЦИФИКАЛЫҚ (ТЕЛІМДІ) ИММУНОТЕРАПИЯ ЖӘНЕ ИММУНОПРОФИЛАКТИКА

Иммунотерапияның емдік әсері - организмнің арнайы қорғаныс күштерін белсендіру. Антигендерді денеге қайталап кіргізу фагоцитозды 3-4 есе күшейтіп, антиденелердің титрін көбейтеді. Жасуша ішіндегі қоздырушыларды құрту Т-киллерлердің белсенуімен жүреді. (Н.Д. Беклемишев, 1980).

Д.С. Нугманова (1975) баяу жүретін аллергияны емдегенде арнайы антигенге сезімталдығы жоғары Т-лимфоциттері көбейген.

Вакцинотерапияға өлі вакциналарды, анатоксинді және әр түрлі жолмен бөлініп алынған микроб антигендерін (БЦЖ, бруцеллин т.б.) қолданады. Науқастан бөлініп алынған микробтан жасалған аутовакцина жақсы емдік нәтиже береді. Вакцина жұқпалы ауруларда әрқашан антибиотикпен бірге тағайындалады. Вакцина аурудың (бруцеллез, туляремия, дизентерия, токсоплазмоз) созылмалы түрінде немесе бактерия сақтаушылықты (іш сүзегі) емдеуге (немесе алдын алуға) қолданылады.

Вакцинаның тағы бір емдік әсері гипосенсибилизацияға байланысты. Ол организмнің инфекциядан тез тазаруына байланысты және вакцинальды «стресс» реакциясының әсерімен бүйрек безі глюкокортикоидтердің синтезін көбейтіп, қабыну процестерін азайтып, клиникалық сауығуға әкеледі. Гипосенсибилизация ұзаққа сақталмайды. Вакциналдық реакция эндогендік интерферонды және басқадай цитокиндердің шығуын ынталандырады. Вакцинотерапия созылмалы стрептококк (тілме), стафилококк инфекцияларында жақсы нәтиже берген (Н.Д. Беклемишев). Бірақ аллергиялық реакцияның деңгейінің төмендеуі ұзақ емес, кейін қайта көтеріліп кетеді. Вакцинамен емдеген бруцеллез ауруларының Бюрне сынамасы және серологиялық реакциялары көп жылдар бойы оң болып сақталады (К.А. Жұманбаев).

Вакцинаның емдік нәтижесі оны организмге енгізу жолына да байланысты: көк тамырға, тері ішіне, электрофорез арқылы, т.б. Тері ішіне беру стресс реакциясын бермейді, ал иммундық реакцияның жоғары болатыны ертеден белгілі (П.А. Алисов,1932). Алисовтың басқаруымен бруцеллез, дизентерия, токсоплазмоз ауруларына тері ішіне; іш сүзегін, скарлатинаны электрофорез әдісімен науқастардың сауығу кезінде тағайындалған вакцина олардың рецидивтерін 5 есе азайтқан. Қазір иммунитет дұрыстайтын дәрілердің көбеюімен вакцинаға деген ықлас төмендеген. Бірақ иммунокорректорлар жақсы нәтиже бермегенде, вакцина қолданылуы керек. Әсіресе созылмалы және баяу жүретін инфекцияларды вакцинамен емдеудің келешегі бар.

 

28.1. Спецификалық (телімді) иммунопрофилактиканы жүргізудің қағидалары

Арнайы иммунопрофилактика жақсы нәтиже беру үшін мына жағдайларды білу керек. Вакцина препараты зиянсыз, иммуногенді болуы керек. Бұл жағдай препараттың қалай әкелгеніне және қайда сақталуына байланысты. Полиомиелитке қарсы тірі құрғақ вакцина –15-20^оС сақталса 6-ға дейін жарамды, -4-8^оС сақталса –3 ай, +22^оС-14 күн.

Полиомиелитке қарсы тірі сұйық вакцина +20^оС-та сақталса 2 ай ғана жарамды, +4-8^оС-та 6 айға, +22^оC –21 күнге жарамды. Егер вакцина мұздатқышта сақталмаса, аязда қатса, этикеткасы жоқ, немесе түсі өзгерсе оны қолдануға болмайды. Препараттың дозасы кісінің жасына, бұрын егілген-егілмегеніне т.б. байланысты.

Бірінші иммунизацияда вакцинаның неше рет егілуін дұрыс өткізу қажет. Біріншілік иммунизация 2-3 егуден тұрады. Ревакцинация 6-12 айдан немесе бірнеше жылдан кейін жүргізіледі. Егерде бірінші иммунизация толық жүргізілмесе, ревакцинациядан жақсы иммунитет дамымайды.

Анигендерді (вакциналарды) егудің арасы оптимальды ұзақ болып, келесі егу антиденелердің максимальды синтезделу кезіне немесе алғашқы егудің уақытша рефрактерлік кезеңіне кез келмеуі керек. Антиденелер көп болса, вакцинаның белсенділігін жояды.

Әлсіздендірілген вакцинаны және анатоксинді қайталап егу аралығы 30-45 күн. Сорбциялі препараттардың иммунитет дамытуына 2 айдан көп уақыт керек. Вакциналды процестің ұзаққа созылуы эпидемиялық жағдайға сәйкес келмеуі мүмкін.

Вакцинаға иммунитетінің деңгейі егу жолына да байланысты. Парентеральды, энтеральды, аэрозольды егу жолдары бар. Солардың ішінде вакцинаны инесіз ағызып енгізетін әдістің келешегі зор.

Вакцина алатын кісінің жасының да маңызы зор. Нәресте өмірінің бірінші айларында иммуногенез жүйесінің морфологиялық және функциялық жетілмегендігінен М-иммуноглобулинін аз мөлшерде құрады. Бұл кезде күрделі ферменттік өңдеуден өтпейтін, организмде көп уақыт сақталатын вирусты және денелік антигендер иммунды қабілетті клеткаларды біртіндеп дамытады. Әлсіздендірілген вакцинаның аз дозасы (көкжөтелдің) жас балалардың иммунологиялық инерттілігін бұза алмайды. Ал үлкен дозасы иммунитетті тежейді. Жас балалар иммунитеті жетілгенше, бейспецификалық қорғаныс факторлары да көп уақыт басыңқы болғандықтан, гриппен басқадай респираторлы және стафиллококк ауруларымен жиі ауырады. Балалар күрделі әлсіздендірілген вакцинаға жасы 6 айға, ал кейбіреуі бір жасқа толғанда ғана иммундық жауап береді. Қартайғанда лимфоидты мүшелердің инволюциясымен иммуноглобулиндердің (М және А) синтезі азайып, аутоиммунды өзгерістер дамиды.

Вакцинальдық иммунитетке анасының иммунитетінің әсері бар. Жүктілік кезінде плацента арқылы ұрыққа анасының қанынан қызылша, көкжөтел, полиомиелит, дифтерия, сіреспе, шешекке қарсы антиденелер өтеді. Бұл антиденелер IgG класына жатады және нәрестені өмірінің бірінші айларында ауырудан қорғайды. Бала туғаннан кейін бұл антиденелер организмнен біртіндеп ыдырап шығып, 6-12 ай ішінде таусылады.

Нәрестелер туғаннан кейін 6 ай ішінде анасынан алған антиденелердің титрі жоғары болса, еккен вакцинаны бейтараптап, иммунизацияның нәтижесін төмендетеді. Шешек, полиомиелит, қызылшаға қарсы егетін тірі вакциналар бейтараптаға тез түседі. Ана антиденелерінің титрі 1:16-1:32 болғанда, олар бейтараптанады. Аналық антиденелердің титрі 1:60, одан жоғары болса, көкжөтелге, 0,32 ХӨ/мл болса, дифтерияға, сіреспеге қарсы егу нәтижесі нашарлайды. Егерде аналық антиденелер титрі төмен болса, (1:10-1:80 көкжөтел, 0,8-0,16ХӨ/мл дифтерия, сіреспеде) егу антиденелерінің өнімі жоғары болады.

Туа және жүре пайда болған иммундық тапшылықтар да вакцинальдық иммунитеттің нашар құрылуына себеп болады. Мысалы, иммундық реактивтілігі төмен пациенттерге вакцинаның дозасы көптеп алынып, егу аралығы қысқа болуы керек. Ал реактивтілігі жоғары пациенттерге, керісінше – вакцина дозасы аздап алынып, егу аралығы ұзартылады. Жалпы немесе Т-жүйесі иммунитетінің тапшылығында вирустарға қарсы вакциналарды еккенде, вакциналық вирустар денеге тарап кетеді және иммунокомплексті аурулар дамиды. Брутон типті агаммаглобулинемияда бактериальды вакциналарды егу нәтижесіз. Вирусты вакциналар (қызылша, паротит т.б.) оларда иммунитет құра алады.

Т- және В-жүйесі иммунитетінің қосылған иммундық тапшылығында вакцинация жүргізуге болмайды. Гипо- және дисиммуноглобулинемиялы балалардың иммунитет құратын қабілеті төмен. Бірақ олар егу реакцияларын көп береді. Егерде оларды эпидемиялық жағдайда байланысты егу керек болса, әуелі иммунитет кемшілігін орнына келтіретін ем жүргізіп, иммундық тапшылықтың және басқа қосымша аурулардың көріністері болмаса ғана вакцинация өткізу керек.

Балалардың макрофагальдық жүйесі нашар немесе толық жетілмесе Т-тәуелді антигені бар препараттарға вакцинальдық нәтиже болмайды. Бұларды, мүмкін болса, Т-тәуелсіз полисахаридтық антигендермен еккен жөн.

Бір ауруға қарсы вакцинация жүргізгенде эпидемияны тоқтату нәтижесі ауыруға бейімділігі бар елдің көпшілігін қамтуға байланысты болады: тұрғындардың 90-95%-ын еккенде өте жақсы нәтиже, 80% -ын еккенде қанағаттанарлық, егілгендердің саны 80%-ға жетпесе – нашар нәтиже; егілгендердің саны 50%-ға жетпесе, эпидемияға қарсы ешқандай нәтиже болмайды.

Иммунизацияның нәтижесі - егу өткеннен кейін ұжымдағы эпидемиялық жағдайға қандай әсер етуіне байланысты бағаланады. Қоздырушылардың айналада кеңінен таралуы және олардың егілген ұжымға кіруі вакциналық иммунитетті белсендіреді. Мұны қосымша көзге түсе бермейтін иммунизацияны белсендіоетін бустер-әсер дейді. Егерде ауру жұғуы көп болмаса, вакциналық процесті көтермейді; ал қоздырғыш көптеп жұқса, еккендер де ауыруы мүмкін.

Ауыр анамнезі бар балаларды (шешесінің жүктілігінің патологиясы, туу жарақаты, жүктілік ішіндегі және нәресте кезіндегі инфекция, жиі ауыратын және аллергиясы барлар, бұрынғы еккенге аса қатты реакция бергені т.б.) жеке үлгімен немесе арнайы дайындықтан өткен соң егеді. Ол үшін зертханада көкжөтелге, дифтерияға, сіреспеге, қызылшаға, полиомиелитке қарсы арнайы антиденелерді, вакцина антигендерімен және парааллергендермен (стафилококк, стрептококк, ішек таяқшасы, протей, т.б.) лейколизис реакциясын, иммуноглобулиндерді (G,A,M), лимфоциттердің әр түрлі антигендермен және митогендермен РБТЛ қабілеттерін анықтайды. Осы анализдердің қортындысы төмендегідей: Баланың иммунитеті жақсы, иммунизацияның (егудің) керегі жоқ. Баланың иммунитеті жоқ, денсаулығы бойынша егу керек. Бала бір аллергенге лейкоцитолиз реакциясының көтеріңкі көрсеткішін (>0,2<0,3), шамалы дисиммуноглобулинемия берді. Егерде аллергиялық көріністері және егуге басқадай кері көрсеткіштері болмаса, жеке жоспармен (төменгі дозасымен) егіледі.

Вакцина штаммалары мен парааллергендерге сезімталдығы өте жоғары екені (лейкоцитолиз 0,3-0,45), анық гипо- және дисиммуноглобулинемия (кейбір иммуноглобулин фракциясының төмендеуі немесе қалыптан тыс 2-3 есе көбеюі), РБТЛ басылғаны (белсендірілген клеткалардың саны 50%-ға жетпейді) анықталды. Мұндай жағдайда балаға егу жүргізілмейді. Егуді жүргізуге болатынын немесе болмайтынын шешу үшін әуелі (десенсибилизациялы, антимикробты, иммунитет дұрыстайтын) емдеу курсын өткізіп, баланы қайтадан тексергеннен кейін анықтайды. Н.Ф. Снеговая (1997) әр түрлі біріншілік иммундық тапшылығы бар 4-14 жастағы балаларды анатоксинмен, өлі вакцинамен егудің зияны жоқ екенін көрсетті. Антиденелердің шығуы жоқ немесе шамалы (Х-тіркелген агаммаглобулинемия, жалпы әртүрлі гипоглобулинемия, Ig M мен қосылған гипоглобулинемияда) вакцинацияның зияны жоқ, бірақ нәтиже жоғары емес. Антиденелер жартылай жетіспейтін иммундық тапшылығы (селективті IgА жетпеуі, нәрестелердің транзиторлы гипогаммаглобулинемиясы) спецификалық антиденелердің синтезі қалыпты.

Жартылай қосынды иммундық тапшылықтарда (атаксия-телеантиэктазия, Вискот-олдрич синдромы, Блюм синдромы) және фагоцитарлық ақаулықтарда (созылмалы грануломатозды ауру) – арнайы антиденелердің синтезі бұзылмайды. Гипер Ig Е синдромды балалар дифтерия-сіреспе анатоксинімен еккенде арнайы антиденелер құрамайды.

Ілкі иммундық тапшылықтары бар балалар АКДС, АДС, АДС-М-ның поствакциналды асқынуларының қауіпті тобына жатпайды. Антидене құрылуының тым көп жетімсіздігінде қауіп вакцинацияның нәтижесіздігінде, керек болса, оларға пассивті иммунизация жүргізу керек.

Ілкі иммундық тапшылықта асқынулар тірі вакциналарға пайда болады (БЦЖ еккенде ошақты БЦЖ-ит, созылмалы гранулематоз ауруында, агаммаглобулинемияда, тірі полиовакцинаға қосылған полиомиелит және т.б.). Осы себепті ілкі иммундық тапшылығында тірі вакцинаны қолдануға болмайды.

ІІІ тарау. АЛЛЕРГОЛОГИЯ

29. АЛЛЕРГИЯ МЕН ИММУНИТЕТ МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ БІРЛЕСТІГІ

Иммунитет- дегеніміз организмнің ішкі тұрақтылығын сақтау, және генетикалық ақпараты бөтен агенттерден қорғану (Петров Р. П, 1976) десе, оған Райка Е. (1974) және түрдің, жыныстық және кодтық (генетикалық) тұрақтылықты сақтау дейді.

Аллергияны Пиркет (1906) “организмнің жүре пайда болатын антигенге арнайы гиперрактивті немесе гипореактивті жауап беру қасиеті” деп анықтама берді.

Кейіннен Адо А.Д. (1978).-аллергия организмнің антигенге, сол сияқты ортаның әсері бар заттарына гиперреактівті жауап беруі екенін айтты. Сонымен аллергияның иммунитетпен ұқсастығы да, ерекшелігі де бар екен. Ұқсастығы аллергия реакциясы да иммунологиялық механизммен жүреді. Аллергенге қарсы антиденелер пайда болады. Бірақ, аллергиялық реакция иммунитет сияқты қорғаныс функциясын бере ме, жоқ па?

Бұған әртүрлі жауап бар. Соның бірі, Бойд В.-аллергияда қорғаныс функциясы жоқ, керісінше, аллергия реакциясы әрқашанда тіндерді зақымдайды деген. Көптеген ғалымдар (Адо А.Д., 1978; Беклемишев Н. Д, 1979, Гущин И.С, 1979) - аллергия реакциясында тіндердің зақымдануы рас, ал аллергиялық реакция организмнің қорғаныс реакцияларына жатады. Оның дәлелдері мынандай:

1. Эволюциялық дамуда аллергиялық реакция тек жануарларда, оның ішінде адамдарда анық жүреді (Сиротинин, Н.Н, 1937). Сондықтан аллергиялық реакциялардың пайда болуы әртүрлі жануарлардың сақталуына арналған, пайдалы реакция.

2. Иммунитет пен аллергияның жүру механизмі бірдей.

3. Аллергиялық реакциялар, жедел жүретін немесе баяу жүретін түрлерінде бөгде агенттерді ұстап, (қабыну дамытумен шектеп, денеге таратпай, организмнен шығарып жіберуге арналған (Авербах М.М, 1974; Беклемишев Н.Д 1979). Мысалы, сарысу ауруында ауырмағандармен салыстырғанда антиген организмінен тез шығып кетеді. (Kendall, 1958).

Сөйтіп, қорытып айтқанда, аллергия мен иммунитет біртектес механизммен жүреді; олар қорғаныстық, пайдалы әсері бар құбылыстар.

Дегенмен аллергиямен иммунды реакцияның қандай айырмашылығы бар?

Аллергиялық реакцияларда әртүрлі гиперергиялық қабы­нулар, ісіну, бронхоспазм, терінің қышынуы, цитотоксикалық және цитолитикалық әсер, шок дамиды. Осы зақымданулардың бәрі иммунологиялық процеспен жүреді. Егерде зақымдану болмаса - оны иммунологиялық реакциялар дейміз.

Аллергияда организмнің спецификалық иммундық реак­ция­сы өз тінін зақымдаумен жүреді.

Егерде аллергиялық реакция иммундық реакциясыз жүрсе, оны псевдоаллергиялық реакциялар дейді.

Аллергиялық реакциялар: аллергиялы, аутоал­лер­гия­лы (аутоагрессиялы) аурулар болып бөлінеді.

Аллергиялық ауруларға экзогенді антигендерге қарсы пайда бо­латын иммундық реакциялармен жүретін зақымданулар жатады.

Аутоаллергиялық аурулар - организмнің өз тіндерінен пайда болған антигендерге қарсы жүретін иммундық реакциялардың зақымдану беруі.

Иммундық реакция немесе аллергиялық реакция жүруі антигеннің ерекшелігіне байланысты. Мысалы: аскарида антигендері JgE түзілуін көбейтіп, аллергиялық реакция береді.

Нашар антигендер (антигендік күші аз) және аз мөлшерде болса, (өсімдіктің тозаңдары, үйдің шаңы) олар жедел жүретін аллергия дамытады. Пенициллинді қайталап еккенде де жедел жүретін аллергия дамуы мүмкін. Бірақ пенициллин алғандардың бәрінде аллергия дамымайды ғой. Сондықтан аллергия даму үшін ерекше жағдайлар керек: (Пыцкий В.И. (1991). 1. Шаң, тозаңның көптеп кіруі үшін тері мен шырышты қабықтың өткізгіштігі жоғары болуы керек. 2. Организмнің иммундық жауабына, былайша айтқанда, қандай иммуноглобулиндер, қанша түзілуіне байланысты. (мыс. JgE, әр түрлі медиаторлардың (ИЛ-5,6,10,13). Иммунопатология (иммундық процестің әсерінен ұлпалардың зақымдануы) иммундық тапшылығы жағдайында дамиды. (Петров Р.В.)

Сөйтіп, қандай аллергия болмасын, ол иммунды реакциямен, барлық жағдайда қабынумен, иммундық жауаптың кемшілігімен немесе өзгеруімен жүреді.

 

29.1. Аллергиялық реакциялардың этиологиясы мен патогенезі

Аллергиялық аурулардың пайда болу себебі – аллергиялық реакция дамытатын аллерген. Аллерген мен антигеннің айырмашылығы: егер организмге енген зат аллергиялық реакция берсе, ол - аллерген, ал тек иммундық реакция дамытса - антиген. Аллергендер антигенге ұқсас (белок, организмге бөтен зат).

Сонымен бірге аллергиялық реакцияны антигендік қасиеті жоқ заттар да шақыра алады. Олар – микромолекулалы қосындылар, мысалы – дәрілер, химиялық қарапайым заттар (бром, йод, хром, никель т.б.), кейбір белок емес күрделі заттар (микроб өнімдері, полисахаридтер т.б.). Оларды гаптен деп атайды. Олар организмнің белоктарымен байланысқанда антигендік (аллергендік) қасиетке ие болады. Бұл күрделі, қосынды аллергендер организмге түскенде сенсибилизация дамытады. Ал гаптен қайталап түскенде белокқа байланыспай-ақ антиденелермен немесе сенсиблизациясы бар лимфоциттермен байланысады да, аллергиялық реакция жүреді.

Кейде гаптеннің белокпен байланысуы белоктың денатурациясын шақырып, құрылысын өзгертеді. Мұндай жағдай белокпен галогендердің, хромның, нитрит, ацетил қосындыларымен байланысқанда болады да антиденелер өзгерген белокқа қарсы пайда болады. Сөйтіп, аутоаллергиялық реакция дамытады (Адо А.Д., 1963).

Аллергендер екі топқа бөлінеді: экзо- және эндоаллергендер (аутоаллергендер).

А.Д. Адо мен А.А. Польнер (1963) экзогендік аллергендерді пайда болуына байланысты бөлді: 1) инфекциялық емес аллергендер – тұрмыстық, эпидермалдық, шаң-тозаң, тағам, өндірістік; 2) инфекциялық аллергендер – бактериалдық, грибтік, вирустық.

Тұрмыстық аллергендердің негізі - үйдің шаңы. Құрамы күрделі: киімнің, жиһаздың, төсек-орынның ұсақ бөлшектері, грибтер, бактериялар, үй жәндіктерінің бөлшектері. Оның ішінде аллергендік әсері көп-кенелер, аквариум балықтарын қоректендіретін дафниялар. Тұрмыстық аллергендер тыныс алу жолының аллергиялық ауруларын шақырады.

Жәндік аллергендері – шағатын, тістейтін (сілекейі) жәндіктердің аллергендері. Бұлар жалпы және шектелген аллергиялық реакциялар береді. Басқадай сенсибилизациясы бар адамдардың аллергияға бейімділігі жоғары. Эпидермалды аллергендерге жануарлардың жүні, қайызғағы, құстың жүні, балықтың қабыршағы жатады. Оның ішінде жылқының қайызғағы аллергиялық реакцияны жиі шақырады және басқа жануарлар аллергендерімен туыстығы болады. Кәсіби сенсибилизация (малшыларда, виварий және шаштараз, құс ұстаушыларда) ринит, бронх демікпесін, есекжем сияқты аллергиялық ауруларды дамытады.

Дәрі аллергені – гаптен. Егерде адамның бір дәріге аллергиясы болса, молекуласының антигендік ұқсастығы бар басқа дәрілерге де алллергия дамиды. Тозаң аллергендері; жел арқылы ұрықтанатын, тозаңдары 35 мкм-ден үлкен болмайтын өсімдіктер аллергендері. Тозаңның антигендері күрделі, мысалы, амброзия тозаңында 5-10 антиген, атқонақта 7-15 антиген бар. Көптеген өсімдіктер тозаңдарының аллергендерінің туыстығы болуы мүмкін. Сондықтан бір өсімдікке аллергиясы бар адам басқа соған ұқсас аллергені бар өсімдікке аллергия береді. Астық тұқымдастардың (бидай, арпа, атқонас, сұлы, бидайық) бәріне бірдей аллергені бар. Әр географиялық аймақта өзіне тән аллергия беретін өсімдіктері табылған: Алматыда – жусан, тағы кенепшөп; Мәскеуде – шалған шөптің тозаңдары.

Тағам аллергендері. Балық, бидай, бұршақ, қызанақ аллергияны жиі береді. Тағамға қосынды химиялық заттар (бояу, қош иістеу, ашытқы т.б.) аллерген болуы мүмкін.

Өндіріс аллергендері. Үйде, өндірісте химиялық заттармен жанасу көбейді. Өндіріс аллергендері көбінесе-гаптен. Жиі кездесетін өндіріс аллергендеріне скипидар, майлар, никель, хром, мышьяк, деготь, смола, бояулар, танин, пирогалол, детергенттер, хлорбензол, нафталин және шаш, қас бояулары жатады.

Фотоательеде – ментол, бром қосындылары, гидрохинон аллергия береді.

Тұрмыста синтетикалық киімдер (лавсан, нейлон, капрон, дедерон), кір жуатын, ыдыс тазартатын заттар аллерген бола алады.

Инфекциялық аллергендердің пайда болуы әртүрлі микроорганизмдермен және олардың өмір сүруінен шыққан заттармен аллергиялық процестер дамып, сол аурудың патогенезімен байланысады. Патогенезінде аллергия шешуші рөл атқаратын инфекциялы ауруларды инфекциялы-аллергиялық аурулар дейді. Оларға жататындар созылмалы инфекциялар (туберкулез, лепра, бруцеллез, мерез, ревматизм, созылмалы кандидоздар т.б.). Шектелген созылмалы инфекция ошақтары (холецистит, отит, гайморит, тонзиллит, тіс жегі) сенсибилизация беріп бронх демікпесін, квинке ісігін, жаралы колит, ревматизм және басқа ауруларды дамытады.

Әр түрлі ауруларға қарсы егу (вакцинация) реакцияларымен бірге аллергиялық процестер беруі мүмкін.

Өте жиі кездесетін аллергендер грибтер, олардың 350 түрінде аллергия байқалған. Грибтердің инфекциялық ауру беретін түрлері бар (аспаргиллез, актиномикоз, кокцидиоидоз, гистоплазмоз және басқалар).

Патогенділігі жоқ грибтер организмде сенсибилизация дамытып, аллергиялық аурулар береді (бронх демікпесі). Мұндай грибтер үй тозаңында, кейбір тағамда, ауада, тағам, витамин өндірістерінде кездеседі.

Аллергияның көбею себептері әртүрлі.

1. Инфекциялық аурулардың түрлерінің өзгеруі.

Жаңа туған нәрестеде Т-лимфоцит-хелпер-2 басым болады. Кейін иммундық жүйенің жетілуімен қалыпты жағдайда Т-лимфоцит-хелпер-1 көбейеді. Вирусты және бактериальды инфекциялар макрофагтарды белсендіріп, олар ИЛ-12 өнімін күшейтеді. ИЛ-12 Т-хелперлер-0 түріне әсер етіп, оның Т-хелпер-1-ге жетілуіне ықпал береді. Т-хелпер -1 гамма-интерферон өндіреді және Т-хелпер-2-нің функциясын басады. Қазіргі заманда вирусқа қарсы иммунитеттің төмендеуі (балалардың егілуінің нәтижесіздігі, шешекке қарсы егудің тоқтатылуы т.б.) Т-хелпер – 2-нің функциясын көтеріп, аллергиялық ауруларға бейімділік береді.

2. Нәрестелерді жасанды тамақтандырып асырау (емшек сүтінсіз) гипоиммуноглобулинемия – А-ға шалдықтырып, шырышты қабық аурулары дамып, аллергияға әкеледі.

3. Генетикалық факторлары әртүрлі:

а) генетикалық бақылауда Т – хелпер – 2-нің ИЛ-4 және ИЛ-5 өнімдерін шығару функциясы жоғары;

б) генетикалық бақылауда IgE өнімі көп;

в) генетикалық бақылауда бронхтардың гиперреактивтілігі болады.

4. Автокөліктердің газдары мен шылымның түтініндегі NO₂, SO₂, NO Т-хелпер – 2-нің және IgE өнімін көбейтеді. Олар дем алу жолдарының эпителий клеткаларына әсер етіп, қабыну дамытатын цитокиндерді (ИЛ-8, ИЛ-6, альфа - ОНФ) шығарып, аллергиялық қабынулар дамытады.

Нағыз аллергиялық реакцияның даму кезеңдері:

1. Организмнің иммундық жүйесі аллергермен бірінші жанасуда болуы;

2. Сенсибилизация даму үшін (реактивтілігінің өзгеруіне) белгілі уақыт өткенде аллергенге қарсы антиденелер құрылады немесе цитотоксикалық жоғарысезімталдықтың Т-лимфоциттері пайда болады;

3. Арнайы аллергенмен қайтадан болған жанасу (аллерген екінші рет түскенде) аллергиялық реакция дамытады;

4. Аллергиялық реакцияның дамуы, клиникалық көріністерге, мүшелердің зақымдануына әкеледі.

Аллергиялық реакция үш кезеңнен тұрады:

1. Иммунологиялық стадия – иммундық жүйенің аллергенмен бірінші жанасуынан сенсибилизация дамығанға дейінгі мезгіл.

2. Патохимиялық стадия – иммун жүйесінің арнайы аллергенмен қайта жанасқанда биологиялық белсенді заттардың көп шығуына дейін.

3. Патофизиологиялық стадия – биологиялық белсенді заттардың әсерімен жасушалар мен тіндердің зақымдануы және олардың функцияларының бұзылуы. Патофизиологиялық стадия клиникалық көріністермен аяқталады.

Организмнің иммундық жүйесі (гуморальдық және клеткалық) иммундық жауап жүргізіп қорғаныс реакциясын дамытады, кейде өз ұлпаларын да зақымдайды. Бұл реакцияны аллергиялық немесе гиперсезімталдық реакциясы дейді.

29.2. Гиперсезімталдық реакциялары

Гиперсезімталдық реакциялары сенсибилизациясы бар организмнің антигенмен кездесуінің басынан бастап аллергиялық реакцияның пайда болу (клиникалық көріністеріне) мезгіліне байланысты, (аллергиялық реакциялары) үш түрге бөлінеді:

1. Гиперсезімталдықтың жедел түрі (ГЖТ) – 15-20 мин. дамиды (ерте басталатын жедел аллергиялық реакция).

2. Кеш басталатын жедел аллергиялық реакция – ГЖТ – 4-6 сағат ішінде дамиды.

3. Аллергиялық реакцияның баяу түрі – ГБТ – 48-72 сағат ішінде дамиды.

19-кесте. Аллергиялық реакциялардың түрлері

(П. Джеллу және Кумбс 1964)