Антиидиотиптер, антиидиотиптік торап

Н.Ерненің 1974ж. жасаған теориясы бойынша, гуморальдық факторлар өзара және сәйкес иммунды қабілетті жасушалар клондарымен қарым-қатынасқа түсетін идиотиптер болып саналады.

Теорияның негізі – антигендердің детерминанттарына қарсы құрылған антиденелердің белсенді орталығы алғашқы антигендердің детерминанттарына ұқсас идиотиптік иммуноглобулиндер синтезін шақырады. Осындай идиотиптік иммуноглобулиндерді, антиидиотиптік деп атайды. Бұлардың белсенді орталығы олардың синтезін шақырған иммуноглобулиндердікімен бірдей. Сондықтан антигенге қарсы пайда болған антиденелердің белсенді орталығы аутоантигендердікі сияқты.

Бұл теория бойынша, организмде антигентанитын рецепторы бар лимфоциттермен бірге, антигентанитын рецепторларға қарсы лимфоциттер клондары да бар. Идиотип – антиидиотип торабы иммунитет жүйесінің тұрақты динамикалық жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Антигеннің организмге түсуі осы тұрақтылықты антигенмен қарым-қатынасқа түскен клондардың жағына қарай бұзады. Иммундық жауап күшейіп бірінші қатарлы антиидиотиптер пайда болып, антиидиотиптердің екінші қатарына демеу береді, сөйтіп, антигенге қарсы антиденелер синтезі түзелсе, сол антиденелерде антидиотиптер пайда болады. Бұл – І-қатарлы антиидиотиптер болып саналады. Осы антиидиотип антиген ретінде танылса, оған қарсы 2-қатарлы антиидиотиптер синтезделеді. Ол антигенге иммундық жауапты күшейтеді. Осымен селекция жүреді, өйткені клондар ішіндегі клеткалардың антигентанитын белсенді рецепторлары барына ғана арнайы антиденелерді шығарады.

Егерде антиденелердің саны аз болса, 2-қатарлы антидиотиптердің синтезі жүрмейді. Бұл жағдайда бірінші қатарлы антиидиотиптерге қарсы рецепторлары бар І-супрессорлар белсеніп, антиденелер шығаратын жасушалардың жұмысын тоқтатады.

Антиидиотиптік антиденелер иммундық жауапта маңызды рөл атқарады. Олар антиген ретінде Т - хелперлерімен, Т - супрессорларымен, В - лимфоциттерімен қарым-қатынасқа түседі. Антиидиотиптер Т - супрессорларды белсендіріп, В-лимфоциттердің көбеюін тоқтатады. Т - хелперлер антиидиотиптерді антиген деп таныса иммундық жауап жүреді. Т - хелперлері мен В-лимфоциттердің бірлескен қатысында, оларды бір-бірімен антиидиотиптік имуноглобулиндер байланыстырады. Т – хелперлерінің функциясы басты гистосәйкестік комплексінің басқаруынсыз жүреді. Яғни, антиидиотиптік антиденелердің негізінде вакцина құруға болады медицинада оны жаңалық деп есептейді.

Антиидиотиптік торап – ұзаққа созылатын иммунологиялық естелікті түсіндіретін теория.

 

 

8. КОМПЛЕМЕНТ ЖҮЙЕСІ

Комплемент жүйесі организмнің арнайы емес қорғаныс факторларына жатады. Опсонизация шақыруы – комплемент жүйесінің негізгі функциясы болып табылады. Комплемент жүйесінің белсенуінен кейін опсонизация беретін компоненттер бөлініп, иммунды комплекстер құрылып, фагоцитоз процесін күшейтеді.

Қабыну процесіне қатысуы – комплемент жүйесінің екінші функциясы. Комплементтің кейбір белсенген компоненттері ұлпа базофилдерінен, қан базофилді, гранулоциттерден биологиялық белсенді заттарды (гистаминді) шығарып, қабыну процестерін белсендіреді. Цитотоксикалық немесе лизис процесі – комплемент жүйесінің үшінші функциясы болады. Комплемент жүйесі белсенгенде мембранаға шабуылдайтын комплекс құрылып, бактериялардың (немесе басқа клеткалардың) мембранасына кіріп, оларды ыдыратады.

Антиген-антидене реакциясына әсері бар жаңа жүйе барын 19-ғасырдың аяғында Г. Бухнер, Ж. Борде ашты. Барлық омыртқалы жануарлардың қан сарысуына термолабильді арнайы антидене қосылғанда, антиген мембранасының еруін беретін фактор - белок табылып, оны «комплемент» (қосымша, толықтырушы) деп атады. Антиген мен антидене комплементсіз кездессе, агглютинация реакциясы жүреді, бірақ микроб өлмейді, оған комплемент қосылса ғана бактерия клеткалары ыдырайды. Антиденелері жоқ жаңадан дайындалған қан сарысуы да комплементпен біріксе, бактерияларды ыдыратады.

Сондықтан, комплемент жүйесінің биологиялық функциялары мынандай:

1) фагоцитозды белсендіреді;

2) мес жасушаларының түйіршіктерінен биологиялық белсенді заттарды (гистамин, серотонин, брадикинниндерді) бөліп шығарады;

3) клетка мембранасының өткізгіштігін күшейтіп, қан тамырларының тонусын төмендетеді;

4) оң гемотаксис – иммундық жабысу береді.

Комплемент жүйесі гуморальдық иммунитет пен фагоцитоз арқылы өздері өзара байланыс құратын қан сарысуының белоктары. Комплемент жүйесіне кіретін компоненттерін “С” әрпімен және олардың санын 1 ден 9-ға дейін белгілейді. Олар бәрі де қан айналымында енжар түрде жүреді.

Комплемент жүйесіне 25 –тен артық белоктар кіреді. Олардың тоғызы комплемент белоктары (С1-С9), қалғандары – факторлар (В, Д, Р, Н және басқалар). Комплемент жүйесіндегі маңыздысы С3 белогі. Егер ешқандай белсендіруші болмаса, ол С3а-С3в–ге өте баяу ыдырайды. Фрагмент С3в микроорганизмнің үстіне жабысады. Белсендіруші пайда болғанда, С3 классикалық немесе альтернативтік жолмен өте тез ыдырайды.

Комплемент жүйесінің белсенуі иммундық комплекс жүйесіндегі ІgM мен ІgG–нің қатысуымен жүреді. Егерде иммуноглобулиндер қатыспаса, пропердин жүйесі белсендіреді. Сөйтіп, комплементтің белсенуі екі жолмен жүреді. Біріншісі – классикалық, антиденеге байланысты жол, ал екіншісі –алтернативтік немесе пропердин жолы.

Комплементтің классикалық жолмен белсенуі ІgM немесе ІgG қатысуымен жүреді. Оның ішінде ІgG-нің 4 подкласының үшеуі ғана комплементті белсендіре алады. Солардың ішінде ІgG3-өте күшті белсендіргіш, одан кейінгі белсендіру әсері азырақ төмені ІgG1 және ІgG2. Бұл уақытта үш фрагмент те бір комплекске жиналады. Оған керекті шарттар: біріншіден, иммундық комплекстің түзілуінен иммуноглобулиннің FC-фрагментінде комплемент жүйесінің Clg компоненті байла­нысатын орталық пайда болады. Иммундық комплекс құрылған уақытта иммуноглобулиннің молекуласының ұзындығы қысқарып, оның құрылысында екі орталық түзіліп, олардың арасы қысқарып 100⁰ t-дан аспауы керек. Сонда ғана IgM –нің бір немесе екі ІgG молекуласы FC- фрагментіне орналасып комплементті белсендіреді. Оларға бірінші болып Clg, одан кейін Clr, Cls жатады. Белсенген CІ, біртіндеп С4 және С2, бұл екеуі (С4в мен С2а) бірігіп С3 конвертаза қасиетіне көшеді. С3 конвертаза С3а, С3в–ге бөлшектенді, ал С3а ертінді түрде жүреді, С3в +С4в2а байланысып, ең ақырғы компоненттің С5-9 катализатор ретінде жүреді, антигеннің мембранасына әуелі С5, кейіннен С6, С7, С8, С9 болып байланысады. Әсіресе, С8-дің келуі С9-дың көптеп (S-6 молекуласының) байланысуына әсер етеді. С8 бен С9 клетка мембранасына тиіп, оның сыртындағы түтікті өзекшені зақымдау арқылы мембрананы бұзады.

2 - сызба. Комплемент жүйесінің классикалық жолмен белсенуі

	Иммундық комплекс (ИК) + Антиген + IgM немесе IgG

 

С4а С4 С2в

 

Комплемент жүйесінің классикалық жолмен белсенуі каскадтық түрмен жүреді. Комплементтің алдыңғы компоненті белсенгенде ол бөлініп, ертінді болып қан сарысуына кетеді. Ал оның бір компоненті ИК үстінде қалып, ферменттік қасиетке ие болып, келесі комплемент компонентін белсендіріп, байланыстырады.

 

Комплемент жүйесінің альтернативтік жолмен белсенуі

Комплементтің альтернативтік жолмен белсенуі С3 компонентінен басталады, сондықтан оған С1, С4, С2 белсенуінің керегі жоқ және оның құрамына антиденелер де кірмейді. Бірақ міндетті түрде пропердин жүйесінің белоктары қатысуы керек. Альтернативтік жол антиген кіруінен басталады. Антиген рөлін бактеральдық полисахаридтер, липополисахаридтер, ісік клеткалары, клетка мембранасына түскен вирустар және вирус бөлшектері, паразиттер, сол сияқты бейспецификалық біріккен ІgG, ІgA, ІgE-дер атқарады.

Комплемент жүйесінің альтернативтік жолмен белсенуі, организмге бөтен агент түскенде, әлі арнайы иммуноглобулиндер және иммундық комплекстер құрылмаған мезгілде ерте дамитын, «жедел көмек» сияқты қорғаныс. Пропердин жүйесінің белоктарының Д және В факторлары альтернативтік жолмен комплементті белсендіреді. Фактор Д қанда белсенді фермент ретінде жүреді де В факторы ыдырағанда Вв бөлшегі пайда болады. Фактор В белсенген С3в-мен байланысқанда, оған Д ферменттік әсер етіп С3в ферменттік қасиетке ие болады. Оны «конвертаза» дейді. С3в пропердинмен қосылғанда оған тұрақтылық пайда болып, альтернативтік белсенуге қатысады. РС3в Вв-ның әрі қарай белсенуі классикалық жолмен аяқталады.

3 - сызба. Комплементтің альтернативтік жолмен белсенуі

 

С3в Ва Д Р С3а С5а

С3вВ С3вВв

РС3вВв С3 С3вРС3вВв С5

С5в

В С6 7 8 9

 

 

Комплемент жүйесінің компоненттерінің комплекстері және биологиялық белсенді бөлшектері

Комплемент жүйесінің белсенуі кезінде фагоцитозды белсендіретін, мес жасушаларына, жасушалар-мембранасына, қан тамырларының өткізгіштігіне әсер ететін әр түрлі комплекстер және бөлшектер түзіледі. Белсенген С1, С4а, С5а кешені С567 хемотаксис факторы болып, фагоциттердің иммундық кешенге баруын тездетеді. С2в бөлшегі клетка мембранасының, қан тамырларының өткізгіштігін әжептәуір күшейтеді.

С3 ыдырауынан ертінді С3а бөлшегі пайда болады. Мес жасушаларында, базофилдерде тегіс салалы бұлшықеттерде С3а-ға арналған рецепторлар бар. С3а-ның мес және базофиль жасушалар рецепторымен байланысуы жасушалардың дегра­нула­циясын беріп, анафилаксия патогенезінің негізгі рөлін атқаратын биологиялық белсенді заттардың шығуына (гистамин, серотонин) әкеледі. Сондықтан, С3а «анафилотоксин-1» деп аталады.

Комплемент жүйесінің С3в компоненті иммундық жабысуға кедергі келтіреді. Онда нейтрофилдер мен макрофагтардың рецепторлары болғандықтан фагоцитоз процессі жылдам жүреді. Сонымен бірге С3в компоненті В-лим­фо­циттерді де белсендіреді. С4в иммундық жабысу арқылы фагоцитозды күшейтеді.

С5а фрагментін «анафилотоксин-2» дейді.

Мес және базофиль жасушалары С3а сияқты әсермен бірге, С5а эндотелийдің өткізгіштігін күшейтеді.

Комплементтің ақырғы компоненттері (классикалық, аль­тер­нативті жолмен) цитолиз, бактериолиз, виролиз шақырады.

Аутоантиденелер де иммундық реакцияға кіргенде компле­мент жүйесін белсендіреді. Белсендірілген бөлшектер жасушаларды өлтіреді, нейтрофилдерді иммундық процесіне тартып, метаболизм мен микроциркуляцияларды бұзып, қабынуды дамытады.

Комплемент жүйесі иммундық комплекс ауруларының патогенезінде де осы сияқты рөл атқарады. Ұсақ дисперсті иммундық комплекстер базалды мембранаға шөгіп, комплемент жүйесінің классикалық жолмен белсенуіне жағдай жасайды.

Сонымен, комплемент жүйесі және оның белсенуі қабынуды дамытып, антигенді қоршап, оны организмнен шығарып жіберуге көмектеседі. Комплемент жүйесі аутоиммунды процестің патогенезінде негізгі рөл атқарады.

 

9. СІЛЕМЕЙЛІ ҚАБЫҚ ҚОРҒАНЫСЫ

Организмге экзогендік бактериялар да (тағаммен, су, ауамен) түседі. Оған организімінің шырышты қабықтары тосқауыл болады. Олар: көздің дәнекер қабығы, мұрын қуысының, тыныс алу жолының, асқорыту және зәр - жыныстық жолдарының сілемейлі қабығы. Бірталай механикалық факторлар микроорганизмдерді шырышты (сілемейлі) қабыққа кіргізбей, шығарып жіберіп отырады. Олар – түкірік, асқазан қышқылы, өт, шырыш, ішектің перистальтикасы.

Шырышты қабықтардың ең басты арнайы қорғанысы –IgA-ның секреторлық өнімі. Бұл антиденелер негізінен шырышты қабықтардың үстінде ғана орналасады. Олардың қан сарысуында болуы жоққа тән. Секреторлық IgA-ның өнімін белсендіру үшін өзіне тән, басқа жолмен иммунизация (басқа дозамен) жүргізу керек. Қалыпты жағдайда парентеральды жолмен антиген кіргізгенде, қан сарысуында IgG және IgМ көбейеді, ал секреторлық IgA – көбеймейді.

IgA – комплемент жүйесін белсендірмейді, сондықтан шырышты қабықтың қорғанысы қабынусыз немесе шамалы қабынумен жүреді. Шырышты қабықтардың жалпы көлемі 400 кв.м-ден көп, ал тері – 1,8 кв.м. Шырышты қабықтың иммундық жүйесін шартты көмектесуші және әсерленгіш деп екіге бөлуге болады. Көмектесуші (индукциялық) участкеде антигенді танып, ұсыну жүреді және лимфоидты жасушалардың популяциясы шамалы дамиды. Әсерленуші (эффекторлы) участкеде секреторлық IgA (SIgA) көбейеді, әсерленуші Т – лимфоциттер шоғырланып шырышты қабықты жасушалық жолмен қорғайды.

Антигендер денеге тыныс алу және асқорыту жолымен еніп, лимфоидты ұлпамен бірінші жанасу болады. Антигендік белсену қайда болса да (ішекте немесе бронхта) антигенспецификалық Т – және В- лимфоциттердің диссеминациясы шырышты қабықтардың барлық участкелерінде (ішекте, асқазанда, тыныс алу, зәр-жыныс жолы, секреторлық бездерде) жүреді. Пероральдық иммунизация ғана секреторлық IgA өнімін береді. Антигенді тері ішіне беріп иммунотерапия өткізгенде секреторлық иммуноглобулиннің шығуы да белсенеді. (К.А. Жұманбаев)

Ащы ішекте лимфатикалық фолликулалар жиынтығы (пейер табақшасы) бар. Ондағы лимфоциттердің көбі В-лимфоциттер, ал Т-хелперлер мен Т-супрессорлар шамалы. Арнайы эпителиалды жасушалар антигенді ішек ішінен ұстап, жұтып фолликула ішіне әкеледі. Иммундық жауап жүргенде үстінде IgМ – бар В лимфоциттер IgA-ны синтездеуге көшеді.

Аппендикс те, бадамша бездеріндегі фолликулалардағы В-лимфоциттер де IgA–ны шығарады. Тонзиллоэктомиядан кейін секреторлық IgA–ның деңгейі төмендейді. Ішек ішінде ұсталған антигендерді танығаннан кейін иммундық реакция мезентериалық лимфа түйіндерінде жүреді.

Шырышты қабықтың лимфоциттері эпителий қабатындағы эпителий жасушаларының арасында орналасқан. «Эпителийаралық Т-лимфоциттердің» шеткі қандағы Т-лимфоциттерден айырмашылығы бар. Олардың үстінде адам шырышты қабық лимфоциттерінің 1 антигені бар. Шеткі қан Т-лимфоциттерінде бұл антиген жоқ. Т – лимфоциттердің көбі СД8, ол 75%, тек 6% ғана СД4 белгісіне ие. Эпителийаралық Т – лимфоциттерінің біразы гамма-, дельта Т- лимфоциттерге жатады. (СД4 – СД8 – Т-лимфоциттер).

Шеткі қанда гамма-, дельта Т-лимфоциттерінің саны 10%. Эпителийаралық Т-лимфоциттерінің жай уақытта ешқандай маркері болмайды. Белсенген уақытта немесе Т-хелперге немесе Т-киллерге айналады да, цитокиндерді шығарады. Оның ішінде гамма-ИНФ және альфа-ОНФ болады. Олар антиген тану үшін гистосәйкестіктің антигендерінің орнына жылу шоғының белоктарын пайдаланады. Эпителийаралық гамма-, дельта Т-лимфоциттері эпителий жасушаларын қорғайтын «күзетші» жасушалар. Микробтардағы және өзгерген эпителиальдық жасушаларды танып, жасуша ішіндегілерді тез ыдыратып, жойып отырады. Гамма-, дельта-Т-лимфоциттері эпителий жасушаларын өсіретін цитокиндер шығарып, бұзылған эпителий жасушалардың орнын жауып, жамайды. Гамма-, дельта-Т-лимфоциттері антиген түскенде бірінші болып реакция жүргізеді. Содан кейін шеткі қаннан альфа- бета-Т-лимфоциттері, ал цитокиндердің өнімінен гранулоциттермен, моноциттер де қорғанысқа келеді.

Гамма- дельта-Т-лимфоциттері шырышты қабықтың жедел қабынуында көбейеді, ал созылмалы қабынуда – азаяды.

Шырыш асты қабатында плазмалық жасушалар, Т-лимфоциттері, ЕК – жасушалары, ұлпа базофильдері, макрофагтар бар. Эпителий жасушаларының арасында, антиген ұсынатын (М) эпителиальды жасушалардың жанында В-лимфоциттері орналасқан. Барлық иммунды қабілетті жасушалар өзіне тән қорғаныс жауабына қатысады. Шырышты қабықтың макрофагтары, шеткі қандағы моноциттерге қарағанда, қалыпты жағдайда да белсенді. Табиғи киллерлер (ЕК) вирусқа қарсы қорғанысты жүргізеді.

Секреторлық IgA (SIgA) сарысу IgA-мен салыстырғанда вирустарды, бактериальдық токсиндерді, ферменттерді, бактериялар агглютинациясын өте нәтижелі бейтараптайды.

SІgA протеолиздік ферменттер бар ортада да белсенділік білдіреді.

SіgA – антиденелер шырышты қабықтағы микробтардың (вирус, бактериялар) адгезиясына кедергі жасайды. Бұл қорғаныс арнайы емес.

Сөйтіп, секреторлық IgA ішек ішіндегі антигендерді байланыстырып, эпителиальдық тосқаумен оларды организмге өткізбейді.

 

10. ИММУНДЫҚ КОМПЛЕКСТЕР

Иммуноглобулиннің бір функциясы – антигенмен байланысып, иммунды комплекс (ИК) құруында. ИК – қалыпты иммун жауабы, антигенді бейтараптап, организмнен шығарып жіберуге арналған. Кейбір жағдайда ИК қан тамырларына шөгіп, қабыну шақырады. Қабыну – ИК қай жерде пайда болуына байланысты. ИК – бүкіл денеге тарағанда қабыну процессі иммунды комплекстік патологияны дамытады.

ИК – көлемінің ерекшелігі болады. Үлкен көлемді ИК антиденелер тым көп болса, ғана құрылады, ертілмейді, комплементпен байланыса алады, тез фагоцитозға шалдығады, патогендігі шамалы болады.

Орта көлемді ИК антиген көп болса құрылады, ертінді ИК–тің қабілеті комплементті күшті белсендіреді.

Иммундық комплектстің патология дамуына антигенемияның әсері зор. Егер антигенемия қысқа мерзімді болса, ИК пайда болса да, ұзақ сақталмайды. Керісінше, организмде антигенемия ұзаққа созылса, (созылмалы жұқпа, аутоантиген) ИК–тің пайда болуы, сақталуы тұрақты болады және нысана-ұлпа зақымданады.

ИК-тің негізгі функциялары:

· комплемент жүйесін белсендіреді;

· әртүрлі жасушалардың мембранасындағы Fc-фрагментіндегі рецепторларымен байланысады;

· қабынуды дамытады;

· иммундық жүйенің белсенділігін реттейді.

Иммундық комплекс иммун жүйесін белсендіріп иммундық қабынуды дамытады. Сонымен бірге комплемент кейде ИК-ке байланысып, оны жояды. ИК шарбағына С3в компоненттінің кіруі ИК-тің арнайы емес молекула аралық байланыстарын бұзады.

ИК мембранасында IgG Fc бөлігіне рецепторы бар жасушаларды (Т-В-лимфоциттерді, моноциттерді, макрофагоциттерді, гранулоциттерді, тромбоциттерді, эритроциттерді) белсендіреді.

Тромбоциттер ИК-тің әсерінен базактивті аминдерді, тромбоциттердің 3 және 4-факторларын шығарып, қан тамырларының өткізгіштігін үлкейтіп, оның қабырғаларының базальды мембранасына ИК шөгеді.

Нейтрофильдер ИК-пен кездессе, гранулалар шығарып, тамырлардың өткізгіштігін үлкейтеді, қан ұю факторларын белсендіреді.

Эозинофильдер ИК-пен белсенсе, цитоксикалық әсерге ие болады.

Базофильдер иммуноглобулин Е мен кездессе, оның үстіне бекісе, антиген мен антиденелер байланысса, биологиялық белсенді заттарды (гистамин, гепарин, анафилаксиннің жай реакция беретін субстанциясы, анафилактикалық хемотаксис факторы, тромбоциттерді белсендірушілер) шығарады. Бұлар қан тамырларының өткізгіштігін күшейтіп, ИК-тердің ұлпаға шөгуіне жақсы жағдай жасайды.

Моноциттердің және макрофагтардың белсенуі, иммундық комплекстерді (ИК) элиминацияға ұшыратады.

ИК-тердің Fс – рецепторларымен кездесуі гидролиздік ферменттерді шығарып, фагоцитоз жүреді.

Егер ИК-термен С3в кездессе, ИК-тер макрофагтарға байланысады, бірақ жұту жүрмейді.

ИК-тердің аз мөлшері В-лимфоциттердің көбеюін күшейтеді, ал үлкен көбеюі оны басады. ИК-тің көбеюі Т-супрессорларын белсендіреді. ИК – К және ЕК клеткаларының белсенділігін басады. Иммундық комплекстерде идиотип-антиидиотиптік антиденелер болса, иммундық жауаптың жүруіне реттеуші ретінде әсер етеді.

ИК-тер әртүрлі ұлпалардың Fс және С3-рецепторлары бар (эпителий, эндотелий, гепатоцит, фибробластар, мезангиальды және басқалар) клеткаларымен байланысып, сол ұлпалардың зақымдануына әкеледі.

ИК-тердің көбі, әсіресе, ірі көлемді, комплементті байланыстыратындары, қан айналымынан фагоциттермен, оның ішінде көбінесе жұлдызды ретикулоэндотелиоциттермен денеден шығады.

Кіші көлемді комплемент байланыстыра алмайтын ИК-тер көкбауырда аздап шығады және бүйрек шумақтарында, өкпеде, қан тамырларының қабырғаларын немесе қан тамырларының өрімдерінде шөгіп, байланысады.

Иммуноглобулин М және С3в құрамындағы ИК бауырда ұсталады, ал құрамында иммуноглобулин G, эритроциттер бар ИК көк бауырда тазарады.

Ұлпадағы ИК жергілікті комплементтің белсенуімен тұрғылықты ұлпа макрофагтарымен жойылады.

Егерде қанайналымындағы ИК–тер дер кезінде жойылмай сақталса, олар ұлпаға шөгеді. Егерде жергілікті иммундық процесс жеткіліксіз болса, немесе ИК тым көп болса, комплементтің белсенуімен тамыр ішінде қан ұюы болып, тромбоз дамиды. Тромбоз – фибриннен, моноцит, макрофагтардан құралып, қабынумен жүреді.

Сөйтіп, комплемент жүйесінің белсенділігінің төмендеуімен, моноцит-макрофаг жүйесінің блокадасымен, қан тамырларының өткізушілігінің көбеюімен, жергілікті қорғаныс факторларының функцияларының нашарлауымен иммундық комплекстер ұлпаға шөгіп, иммунопатология дамиды.

ИК-тің организмде ұзақ сақталуы персистенциясы және аутоиммундық процестің дамуы, комплемент жүйесінің жетімсіздігіне, оның ішінде комплементтің бірінші компоненттерінің (С1, С4, С2) нашарлығына байланысты.

 

11. ГИСТОСӘЙКЕСТІК ЖҮЙЕСІ

Иммуногенетика - иммунологияның бір саласы. Иммунитет факторларының генетикалық негізін, бір түрдің ішіндегі айырмашылықтары мен тін антигендерінің тұқым қуалауын, макро, микроорганизмдердің өзара қатынасын генетика және популяция тұрығысынан түсіндіреді, оның ұлпа қабылдамаушылығын зерттейді. Бұл ұғымды 1930ж. Ирвин (АҚШ) енгізген.

Генетика - тірі организмдердің тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін зерттейтін ғылым. Олар өсімдіктер, жануарлар, адамдар, микроорганизмдер, вирустар т.б. генетикасы деп бөлінеді. Қолданылатын әдістерге сай биохимиялық, молекуларлық, экологиялық, эволюциялық, медициналық т.б. деп бөлінеді. Генетиканың соңғы жетістігі молекуларлық биология және ген инженерлігімен байланыстылығы.

Генетикалық ақпарат. Ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа нуклеин қышқылдарының транскрип­циясы арқылы беріледі.

Генетикалық картирование - генетикалық қарта жасау, тұтас геномның құрылысын анықтау (физикалық және биохимиялық карталары) деген ұғым.

Геном - торшадағы гендер жинағы.

Иммундық жауап гендері (1г-гені) - аутосомды-доминантты гендер. Организмнің иммундық жауап бере алатын қабілетін бақылайды.

Генотипке организмнің генетикалық құрылысы, ген аллелдерінің хромосома ішінде бір-бірімен байланысу түрлері, олардың өрім кескіндері, хромосома құрылысындағы өзгерістер кіреді. Генотип организмнің тұқым қуалаушылық қасиеттерін қамтиды.

Генотиптік орта - фенотипке белгілі бір ген немесе гендердің қызмет белгілерінің көрінісіне әсер ететін генетикалық негіз, яғни гендер жинағы.

Фенотип - бір организмнің барлық көрінісімен қасиеттерінің жинағы, генотиптің сыртқы ортамен қарым-қатынасынан туады.

Иммуноглобулиндер гендері - ДНҚ сегменті. Генетикалық жүйе - гистосәйкестіктің басты комплексі (ГБК) (Major Hіstocompatіbіlіtj Complex) деп аталады, кейде оны адам лейкоциттерінің А - жүйесі деп те атайды, өйткені шеткі қандағы лейкоциттерден трансплантат антигендері бірінші рет табылған. ГБК- нің молекуласы иммуноглобулиндерге ұқсас, тұрақты және өзгерімді амин қышқылдарынан пайда болады.

Ж. Доссе 1958 жылы адамдардан гистосәйкестіктің бірінші антигенін тапты. Қазіргі заманның номенкулатурасы бойынша антиген HLA-A2 комплекс деп белгіленген, ал тышқандарда 17- хромосомада орналасқан Н2 деп аталады.

Гистосәйкестіктің екі молекуласы белгілі болып, олар ГКГ (ГБК) І және ІІ кластарына бөлінеді. Гистосәйкестіктің екі молекуласы мембрана үстіне орналасқан бөтен белоктардың пептидті бөлшектерін байланыстырып, Т- лимфоциттеріне береді. Сондықтан ГБК молекуласының клеткалық иммунитетке әсер беретін ықпалы бар. Екі кластың гендері адамның 6- хромосомасына мінгесе орналасқан. ГБК-ның 1-класс антигендерінің кодтары гендердің А,В,С – локустарымен негізделген ГБК- ның І-кластағы антигендері барлық ядролы жасушалар мен тромбоциттердің үстінде болады. Антигеннің пептидтері ГБК І - класы молекуласымен бірігіп, клетка үстімен СД8 лимфоциттеріне беріледі. ГБК- нің ІІ-класс антигендері көрсетілген антигендерді сол жасушамен біріктіріп СД4 лимфоциттеріне әкеп береді. ГБК-ның ІІ-класс антигендерінің кодтары гендердің DR, DG және DP аймағына орналасқан.

ГБК ІІ - класс антигендері қабынуға қатысатын (моноцит-макрофагтар, лейкоциттер, В- лимфоциттерімен, Т- лимфоциттерінің аздаған популяциясының) жасушалардың мембранасының үстіне орналасқан.

ГБК ІІІ - класс комплексінің молекуласы әртүрлі. Онда В фактордың 4, комплемент С2 компонентінің 2, ісік некрозының 6 –дан көп аллельдері бар.

Сондықтан гистосәйкестік жүйесі иммуноциттердің үстіңгі құрылысының түзілуіне жауапты. Ол:

1. Комплементтің кейбір компоненттерінің түзілуін бақылайды

2. ГБК- нің маңында орналасқан ген, иммундық арнайы жауапты қадағалайды.

HLA антигені шеткі лейкоциттерде де 1958ж. табылған. Қазіргі заманда HLA гені бар адамдардың кейбір аурулармен ауыруға бейімділігі анықталған.

Трансплантациялық иммунитет дамуында негізгі рөл баcты гистосәйкестік комплекске байланысты. Гендердің әсерімен лейкоциттердің антигендері бақылауда болады. ГБК І - класс молекуласы цитотоксикалық Т- лимфоциттерімен (СД8) антигенді тануда үлкен рөл атқарады. Егер трансплантант антигені бөтен болса, (ГБК І - класына дәл келмесе) СД8 жасушалары шабуылға шығып, транспланттың некрозына әкеледі.

ГБК ІІ - класс молекулалары макрофагтар мен т.б. жасушалармен антигенді Т- хелперлерге әкеп береді. Анти­генмен белсенген хелперлер не гуморальдық иммунитетті немесе макро­фагтарды белсендіріп, иммундық қабынуды дамытады.

Сүйек миын алмастырғанда Т- хелперлер не агглютинация реакциясын қолдаумен, не белсенген макрофагтар арқылы цитолизді дамытады.

 

12. ИММУНОЛОГИЯЛЫҚ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ

Толеранттылық немесе иммундық ареактивтілік - иммундық жауаптың болмауында. Мұндай жағдай алдын ала кірген антигеннің әсерінен болады.

Иммунологиялық толеранттылық - организм кейбір антигенге жауап бермейді, ал басқалары үшін иммундық жауап сақталған.

Толеранттылықтың мынандай ерекшеліктері бар:

1. Бір антигенге ғана жауап бермеуі, бір эпитопқа жауап жоқ, басқа антигендерге жауап беру сақталған.

2. Толеранттылық - “еті үйренгендік” емес, тек не антигенге, не токсинге жауап бермеу. Ал токсиннің улану әсерінен қорғамайды.

3. Толеранттылықтың пайда болу (даму) уақыты бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін созылады. Ол антиген түскеннен толеранттылық пайда болғанға дейінгі уақыт.

4. Иммунологиялық толеранттылық антиген дозасына байланысты “шеткілік бейтараптау” феноменін береді. Қалыпты функциялы лимфоциттер антигендерді антиденелермен байланыстырса, шеткі қанда антигендер болмайды.

5. Толеранттылық пассивті түрде беріледі.

Толеранттылықтың түрлері:

1. Табиғи толеранттылық - эмбриогенезден бастап организм өз жасушаларын “өзімдікі” деп таниды және төзімді болады.

2. Жүре пайда болған толеранттылық бөтен антигенге қарсы спецификалық реакция болмауы. Бұл иммунитет жүйесі әлі жетілмеген организмде кездеседі:

- радиоактивті сәулеленген жағдайда;

- антигенмен бірге иммунды депрессант берілсе;

- иммундық толеранттылықтың қайтымсыз (толық, біржола) болуы, жасаушалық клондар организмнен түгел шығып кеткенде немесе түгелдей әсерсізденуге ұшырағанда;

- қайтымды түрі (уақытша) - орнына келетін толеранттылық. Лимфоциттердің барлық рецепторлары антигендермен толық “блокадаға” ұшырағанда, не антиген - антидене комплексімен жабылғанда,

- толеранттылықтың толық дамыған түрінде антиденелер түзілмейді, қанда табылмайды.

- толеранттылықтық толық емес, жартылай түрде болса, иммундық жауап нашар болады, бірақ кейбір антигенге лимфоциттердің иммундық жауап беруі мүмкін.

- ыдыранды толеранттылық болғанда, кейбір антигенге иммундық жауап бар, ал кейбіріне жоқ (антиденелер жоқ немесе баяу жүретін аллергия дамымайды немесе цитотоксикалық әсері болмайды).

Мысалы, Т- жасушалардың ареактивтілігі болып, В- жасушалардың функциясы сақталса, аутоиммундық процесс дамиды.

Толеранттылықтың пайда болу жағдайлары:

1. Антигендердің организмде көп уақыт сақталуы және олардың организмнен шығуы баяу болғанда (кедергі болса).

2. Антигендердің саны көп болса, соғұрлым толеранттылық жоғары және көпке созылады.

3. Антигендердің организмге кіру жолдары толеранттылыққа әсер етеді. Антигеннің асқазан арқылы кіруі толеранттылыққа жақсы, өйткені антигендер бауырда сүзіліп, фагоцитозға ұшырап, организмнен шығып қалады да, иммундық жауап дамымайды.

4. Антигеннің молекулалық салмағы аз болса, оның спецификалық қасиеті төмендеп, толеранттылық көтеріледі.

5. Организмнің физиологиялық жағдайлары. Нәрестелер организмінде иммундық қорғаныс функциялары жетіспеген­дік­тен толеранттық тез пайда болады; хелпер мен макрофагтардың, тіпті В- жасушалардың жұмыстары әлі жетілмейді. Имму­ни­за­цияланған организмде толеранттылық болмайды; себебі, Т- хел­перлердің популяциясы көбейеді, В- лимфоциттерде есте сақтаулық бар, аффинділігі күшті болады.

6. Бейспецификалық иммунитет тежеушілері толеранттылық дамытады:

- антилимфоцитарлық сарысу құйғанда;

- цитотоксикалық препараттармен емдеуде;

- рентген сәулесінің әсерінен шеткі қанда, лимфа органдарында жетілмеген иммунды қабілетті жасушалар болады.

7. Табиғи супрессорлар - толеранттық дамуға итермелейді. Бұлар фенотиптігімен, шығуымен NK - жасушаларына жақын, туыстай. Оларда жетілмеген немесе регенерацияда жүрген лимфоидты тін де көп.

Толеранттылықтың қайтымдылығы. Толеранттылық тұрақты емес. Тек аллотрансплантациялы түрі тұрақты. Қайталап кірген антиген оны ұзартады. Толеранттылықтың ұзаруына әсер ететіндер: табиғи антигендер (полисахаридті антигендер) нашар метаболизм береді де толеранттылықты ұзартады.

 

ІІ тарау.КЛИНИКАЛЫК ИММУНОЛОГИЯ

13. ИММУНДЫҚ ТАПШЫЛЫҚТАР

Иммундық тапшылық – иммундық жауап механизімінің бір немесе бірнеше ақаулығына байланысты өзгерген иммундық статус. Иммундық тапшылықтар: ілкі (туа пайда болған), салдарлық (жүре пайда болған) болып бөлінеді. Сонымен бірге иммун жүйесінің өзі де жұқпамен зақымданады (ЖИТС, Т-жасушалық лейкемия).

13.1. Ілкі және салдарлық иммундық тапшылықтар (ИТ) жіктелуі

(Д.В. Стефани және Ю.Е. Вельтищев, 1996).

А. Тұқым қуалайтын ілкілік ИТ

І. Гуморальдық иммунитеттің тапшылығы (В-лимфоциттер жүйесі)

Агаммаглобулинемия (Брутон ауруы)

Дисиммуноглобулинемия:

а) жалпы вариабельді гипогаммаглобулинемия;

б) IgА-ның селективті тапшылығы;

в) IgG және IgА иммуноглобулиндерінің тапшылығы мен IgМ синтезінің көбеюі (гипер IgМ-синдром)

г) IgG подкластарының тапшылығы (IgG1, IgG2, IgG3, IgG