Жыццёвы і творчы шлях Я.Купалы. Разнастайнасць паэтычнага асэнсавання. Канцэпцыя нац. Адраджэння, вобраз Беларусі.

Творчасць Янкi Купалы называюць летапiсам жыцця, працы i барацьбы беларускага народа, квiтнеючым садам, у якiм сабраны самыя дарагiя каштоунасцi мастацкага слова. Купала адкрыу вобраз беларускага селянiна як першаасновы народнага жыцця, маралi, яго духоунай моцы.

Паэтычны дэбют паэта - верш "Мужык", надрукаваны у 1905 г. у газеце "Северо-Западный край". Верш "стрэлiу як пярун сярод яснага дня", абвяшчаючы моц i сiлу народа, увасобленую у вобразе мужыка. Купала паказвае беларуса, якi працуе, "як той вол рабочы", лечыцца без доктара i "свята рэдка калi" знае, не умее нi чытаць, нi пiсаць, зносiць лаянку i свавольства пана. Абяздолены мужык не толькi скардзiцца на прыгнет i нядолю, але i пачынае пратэставаць супраць сваiх прыгнятальнiкау, уступае на шлях барацьбы за права быць чалавекам, за сваю чалавечную годнасць.

У 1908 г. выходзiць з друку першы паэтычны зборнiк Я.Купалы "Жалейка", вершы якого стваралiся на самым грэбенi рэвалюцыйных падзей 1905-1907 гг.

Вершы сборнiка "жалейка" прасякнуты пафасам услаулення беларускага мужыка-працаунiка, якога паэт з павагай называе панам сахi i касы. Купала паказвае цяжкае становiшча селянiна, якi не меу хлеба, хоць працавау з ранку да вечара, палiваючы потам i свае вузкiя палоскi i бязмежныя панскiя палi.

Пагарджаныя, абяздоленыя, "сляпыя i глухiя" беларусы узнялiся на барацьбу (верш "А хто там iдзе?"). Iдуць яны грамадой, несучы сваю крыуду напаказ усяму свету. Рукi у iх у крывi ад непасiльнай працы, на нагах лапцi. Iмкнуцца яны да свабоды i шчаслiвай долi, хочуць "людзьмi звацца".

Другi зборнiк дарэвалюцыйнага Купалы - "Гусляр" (Пецярбург, 1910 г.), у цэнтры якога вобраз гусляра з гуслямi-самаграямi. Паэт хоча ляцець "к зорам агнiстым, к прыволлю нябеснаму". Ен верыць у сiлу народнай песнi, якая павiнна дапамагчы селянiну пераадолiць духоуную адсталасць.

У 1913 г. у Пецярбурзе выдаеццп трэцi сборнiк Я.Купалы "Шляхам жыцця".

Глубокае пачуцце любовi паэта да сваей радзiмы выяуляецца у алегарычным вершы "Выйдзi...". Беларусь тут увасабляецца у вобразе жанчыны-мацi, якая пакутуе ад уцiску царскага самадзяржауя. Апранутая у лахманы з кастры, з палыну, яна жыве пад "дзiкай зiмняй апекай", мерзне ад стюжы i сiверу. Прайшоушы цяжкiя выпрабаваннi, жанчына-мацi не страцiла веры у хуткае адраджэнне. Паэт заклiкае яе "скiнуць зiмоны рабскi сон" i выйсцi насустрач вясне - свабодзе, шчасцю, светлай будучынi.

У 1913 г. у Пецярбурзе выдаецца трэцi сборнiк Я.Купалы "Шляхам жыцця", цэнтральнае месца у якiм займае вобраз беларускага мужыка i зямлi, на якой ен жыве. "Ясны твар вясны" бачыцца Я.Купалу у аблiччы бацькаушчыны (верш "Маладая Беларусь"). Радзiма - гэта увасабленне магутнага народа, загартаванага у змаганнi з прыгнетам. Паэт упэунены, што у час "буры, нягод i вялiкiх надзей" Беларусь расцвiце, стане светлай казкай жыцця:

Падымайся з нiзiн, сакалiка сям'я

Над крыжамi бацькоу, над нягодамi:

За немай, Беларусь маладая мая.

Свой пачэсны пасад меж народамi!.

Глыбокае пачуцце любовi паэта да сваей радзiмы выяуляецца у алегарычным вершы "Выйдзi...".Беларусь тут увасабляецца у вобразе жанчыны-мацi, якая пакутуе ад уцiску царскага самадзяржауя. Апранутая у лахманы з кастры, з палыну, яна жыве пад "дзiкай зiмняй апекай", мерзне ад стюжы i сiверу.

Прайшоушы цяжкiя выпрабаваннi, жанчына-мацi не страцiла веры у хуткае адраджэнне. Паэт заклiкае яе "скiнуць зiмовы рабскi сон" i выйсцi насустрач вясне-свабодзе, шчасцю, светлай будучынi.

Лiрыка Я.Купалы прасякнута любоую да сваей зямлi, захапленнем яе прыгожасцю. У вершы "Лета" паэт стварае цудоуны малюнак беларускай прыроды:

Лета ты, лета прыгожа-квяцiстае,

Колькi ты уносiш вздобы з сябой!

Чаруюць сваiм хараством, напауняюць душу радасным пачуццем шнуры кала сiстыя збожжа, ранiшнi узыход сонца пах травы над ракой.

Лепшыя узоры пейзажнай лiрыкi Я.Купалы - вершы "Явар i калiна", "Дзве таполi", "Жнiво", "Адцвiтанне". Паэт паказвае прыроду у цеснай сувязi з народнай працай, якую ен паэтызуе у вершы "Жняя". Гераiняй верша з'яуляецца простая сялянская дзяучына.З вянком на галаве яна велiчна iдзе па полi, песняй услауляючы жнiво. Аутар, захоплены працай дзяучыны, парауноувае яе з царыцай, з сонцам, з усiм самым цудоуным i прыгожым:

А яна - царыца -

Весела, шчаслiва

Карануе песняй

Залатое жнiва.

У творчастi Я.Купалы значнае месца займаюць лiраэпiчныя i рамантычныя паэмы ("Зiмою", "Курган", "Бандароуна", "Яна i я", "Магiла льва"), прысвечаныя лесу беларускага народа, яго легендарнай гiсторыi.

 

Кастрыцнiцкая рэвалюцыя застала Я.Купалу у Смаленску. Многае у ходзе i характару рэвалюцыi засталося для паэта неразумелым. Магчыма, таму у вершах першых гадоу савецкай улады пераважаюць змрочныя фарбы, "пануюць матывы трагiзму i нявер'я у чалавека". Так, у вершах "Паязджанне", "Сон", "На прызбе", "Буслы" выказваецца думка аб трывожным, няясным будучым жыццi, якое уяуляецца то густым сасоннiкам, пакрытым цемрай i населеным рознымi пачварамi-зводамi, то завiрухай: усе кудысьцi iмкнуцца, хочуць чагосьцi дасягнуць, а чаго - не разумеюць i не ведаюць.

Болем за Бацькаушчыну, якую рвалi на кавалкi iншаземныя захопнiкi, прасякнуты вершы "У лесе", "Па Даугiнаускiм гасцiнцы".

Вялiкай любоую да усяго, што звязвае паэта з радзiмай, прасякнуты верш "Спадчына" (1918). Я.Купала з хваляваннем успамiнае "вясеннiя праталiны, i лесу шэлест верасны, i у полi дуб апалены". "стары амшалы тын".

Паэт, iмкнучыся вытлумачыць многiя пытаннi далейшага жыцця народа, вялiкую надзею ускладау на сход - справядлiвы суд гiсторыi на усiм старым, здрадлiвым, што перашкаджала рухацца наперад. Гэтыя думкi пясняр выказау у вершах "На сход!" i "Час!".

На пачатку 30-х гг. асноуным у творчасцi Я.Купалы становiцца усхвален не савецкай рэчаiснасцi. У яго паэзiю шырока уваходзiць тэма сацыялiстычных пераутварэнняу, калектыунай працы, новай маралi i этыкi. Сення, калi вядома прауда аб падзеях 30-х гг., цяжка паверыць, што Я.Купала мог шчыра услауляць калгасы, Сталiна i увесь сацыялiстычны лад жыцця, тым больш што пiсьменнiк добра ведау аб падзеях у краiне. Прыкладам можа служыць "ляукоускi" цыкл вершау Я.Купалы. З аднаго боку, вершы гэтага цыкла маюць рэальную жыццевую аснову, бо многiя прыватныя факты паэт iмкнууся засведчыць паэтычным, узнеслым словам, хацеу праславiць ляукоуцау, людзей калгаснай вескi. Але не усе з дваццацi вершау дасканалыя у мастацкiх адносiнах. У iх амаль адсутнiчае тая фiласофская заглыбленасць, якая была уласцiва творам дарэвалюцыйнай паэзii Я.Купалы. Наватарскiм для 30-х гг. лiчыуся верш "Лен", у якiм паэт праслауляе перадавую калгаснiцу, закаханую у брыгадзiра. Сення, прауда, з усмешкай успрымаецца прызнанне льнаводк у каханнi.

У гады Вялiкай Айчыйнай вайны Я.Купала жыу i працавау недалека ад Казанi. Асаблiвай папулярнасцю у народзе карыстауся яго верш ваеннай пары "Беларускiм партызанам". У iм аутар пасылау праклен Гiтлерувампiру, фашысцкiм псам, заклiкау партызан i увесь народ да барацьбы з лютым ворагам.

Але паэт не дачакауся радасных дзён перамогi.