Тэма 1. Найстаражытнае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі

§1. Станаўленне старажытных цывілізацый (агульныя звесткі)

§2. Рассяленне людзей па тэрыторыі Беларусі

§3. Прыход славян, пераход да больш дакладных форм гаспадарчай дзейнасці

 

§1. Як мяркуюць вучоныя, перыяд старажытных цывілізацый налічвае каля 10 тыс. гадоў. Ён уключае – неалітычную, раннекласавую і антычную цывілізацыі. Надыходу цывілізацыйнага перыяду папярэднічаў перад цывілізацыйны этап грамадства. Гэты этап у жыцці чалавека быў найбольш працяглы, ён характарызуецца калектыўным характарам вытворчасці і спажывання, што абумоўлена слабасцю асобы перад сіламі прыроды і павольнымі тэмпамі ў развіцці грамадства.

Агульна гістарычная перыядызацыя гісторыі першабытнага грамадства характарызуецца чатырма стадыямі станаўлення і развіцця: першабытны чалавечы статак, або праабшчына; ранняя радавая абшчына; позняя радавая абшчына; разлажэнне першабытнага грамадства і пачатак утварэння класаў.

Акрамя агульна гістарычнай, шырока распаўсюджана археалагічная перыядызацыя. Такая перыядызацыя засноўваецца ў адпаведнасці з тым, якія матэрыялы выкарыстоўваліся для вырабу прылад працы (камень, медзь, бронза, жалеза).

Каменны век прынята дзяліць на палеаліт (старажытны каменны век – 3 млн. – 10 тыс. гг. да н.э.); мезаліт (сярэдні каменны век – каля 10-5 тыс. гг. да н.э.); неаліт (новы каменны век – каля 5-3 тыс. гг. да н.э.).

У раннім палеаліце чалавек выдзяляецца з жывёльнага свету ў выніку працы. Менавіта заняткі працоўнай дзейнасцю і лічацца галоўнай рысай, якая адрознівае чалавека ад жывёліны.

Станаўленне чалавека − антрапагенез – працяглы і складаны працэс, які вывучаны не да канца. Аб паходжанні (у тым ліку аб стварэнні) чалавека ў народаў свету існуюць розныя антрапалагічныя і касмаганічныя міфы. Паходжанне чалавека ўяўляецца як яго выдзяленне з ліку іншых чалавекападобных істот, якія паступова набываюць чалавечыя рысы, характэрныя толькі для людзей. Часта ў міфах гаварыцца аб тым, што першых людзей з самых разнастайных матэрыялаў (касцяка жывёлін, з дрэва, з гліны, з зямлі) стварылі багі. У некаторых міфах стварэнне чалавека мысліцца ў два ці больш этапаў: спачатку ўзнікаюць першыя антрапаморфныя істоты-першапродкі, ад іх нараджаюцца людзі. Стварэнне чалавека апісваецца і як аддзяленне людзей адзін ад другога (першапачаткова як бы зросшыхся).

У антрапалагічных міфах аўстралійскага племені аранда гаворыцца, што людзі былі створаны дзвюма істотамі: у адным варыянце – Унгам-бікуламі (дакладна – самаіснуючымі), па другім варыянце – птушкай-мухалоўкай, раздзяліўшай каменным нажом адзіныя згусткі-камкі, што засталіся на дне высахшага першабытнага акіяна і ўяўлялі сабой бясформенныя шары, у якіх толькі ўгадваліся зачаткі частак чалавека. Затым Унгамбікулы ці птушкі-мухалоўкі каменным нажом аддзялілі адзін ад аднаго часткі цела кожнага чалавека і, нарэшце, раздзялілі людзей на фратрыі.

У антрапалагічных міфах існуюць уяўленні аб стварэнні спачатку мужчыны, а потым жанчыны. Жанчына робіцца з іншага, чым мужчына, матэрыялу.

Асобы тып антрапалагічных міфаў уяўляюць такія міфы, дзе гаворка ідзе не аб стварэнні людзей, а аб спосабе, які дае магчымасць людзям, задоўга да таго існуючым (і невядома як узнікшым), выйсці на зямлю, у зямны свет. У такіх міфах расказвалася, што людзі жылі пад зямлёй, але багі зрабілі для іх праходы і вывелі іх з падземнага свету ў зямны.

Вялікую цікавасць уяўляюць міфы татэмістычнага характару, згодна з якімі чалавек ніколі не адрозніваўся ад жывёлін. Першыя з такіх міфаў зыходзяць з таго, што чалавек паходзіць ад малпы. Такія міфы аб паходжанні чалавека ўяўляюць цікавасць як раннія ўзоры навуковых поглядаў. Гэта ранняе тлумачэнне паходжання чалавека эвалюцыйным шляхам. Другі погляд супрацьлеглы: малпы – гэта былыя людзі, якія затым па розных прычынах былі ператвораны ў малпаў.

Найбольш распаўсюджанай і цэласнай на сёння тэорыяй паходжання чалавека з’яўляецца тэорыя эвалюцыі. Яна растлумачвае, што працэс станаўлення чалавека заняў вялікі перыяд (амаль 5 млн. гадоў), у выніку каторага чалавек стаў адрознівацца ад сваіх малпападобных продкаў і займеў сучасныя рысы. Як сцвярджаюць навукоўцы, першымі продкамі чалавека, якія ўступілі на шлях антрапагенезу, былі малпы – аўстралапітэкі. Яны хадзілі ўжо на ніжніх канечнасцях, што вызваліла верхнія і тым самым стварыла ўмовы для працоўнай дзейнасці.

Археолагі і гісторыкі лічаць, што тэрыторыя Беларусі засяляецца старажытнымі людзьмі значна пазней, чым паўднёвая частка свету. Старажытныя сляды з’яўлення чалавека тут адносяцца да сярэдняга палеаліту - 100 – 40 тысячагоддзяў да нашай эры. Хутчэй за ўсё старажытныя людзі пранікалі сюды па далінах прарэк з дняпроўскага Надпарожжа, басейна Дзясны або Закарпацця. Тады і паяўляецца першабытны чалавек, аб чым сведчаць знаходкі асобных прылад працы з крэмнію паблізу вёсак Клеявічы Касцюковіцкага і Абідавічы Быхаўскага раёнаў. Знойдзеныя прылады адносяць да позняй пары сярэдняга палеаліту, які супадае з рэзкім пахаладаннем (ці буйным аледзяненнем). Чалавек на тэрыторыі Беларусі мог з’явіцца раней, але ледніковыя наступы прымушалі яго адысці на поўдзень і сціралі яго сляды тут. Многія жывёліны, што прывыклі да цяпла, выміралі ці адыходзілі на поўдзень. Але ж у жыцці людзей да гэтага часу побач з біялагічнымі фактарамі дзейнічалі ўжо і сацыяльныя. У канцы ранняга палеаліту людзі будуюць прымітыўнае жыллё, магчыма, маюць вопратку са скур. Архантрапы ўжо выкарыстоўвалі ў гатовым выглядзе агонь (ад лясных пажараў, вулканічных выкідаў, маланак) і падтрымлівалі яго. Неандэртальцы, верагодна, ужо навучыліся здабываць агонь. Гэта было вялікай заваёвай чалавецтва, важным крокам на шляху вылучэння чалавека з прыроды. Агонь даў людзям абарону ад холаду, ад драпежнікаў, зменшыў іх залежнасць ад кліматычных умоў. З’явіўся ачаг – сімвал чалавечага жылля. Людзі атрымалі магчымасць выкарыстоўваць смажаную ежу. Без агню чалавек не змог бы стварыць ні кераміку, ні металургію.

Перыяд першабытнага чалавечага статка з’явіўся пераходным этапам ад прадчалавечага статка да фарміравання чалавечага грамадства − радавога ладу.

Калектыўныя намаганні ў гатаванні ежы, сумесная абарона ад драпежных жывёлін на стадным этапе ўмацавалі ўнутраныя сувязі паміж членамі статка. Стадны спосаб жыцця прывёў да назапашвання і замацавання вытворчага і грамадскага вопыту, паступовага выкаранення жывёльнага эгаізму, зацвярджэння статка-калектывісцкіх форм паводзін.

Усё гэта садзейнічала з’яўленню чалавека сучаснага выгляду – Homo sapiens – краманьёнец. Яго ўзнікненне адносіцца да позняга палеаліту (40-35 тыс. гадоў да нашай эры). На гэтым этапе першабытны статак змяніўся радавой абшчынай – узнікае радавы лад. Пры радавым ладзе існуе агульная маёмасць на асноўныя сродкі вытворчасці. Прадукты палявання, рыбалоўства, збіральніцтва размяркоўваюцца пароўну. З’яўляюцца правадыры-старэйшыны, чый аўтарытэт засноўваецца не на прымушэнні, а на традыцыі, павазе да вопыту і ўмеласці.

Людзі позняга палеаліту значна ўдасканалілі тэхніку вырабу каменных прылад: яны сталі больш разнастайнымі і мініяцюрнымі. Паяўляецца кідальнае кап’ё і папярэднік лука − коп’екідалка, што намнога павысіла эфектыўнасць палявання.

На гэтым этапе чалавек навучыўся рыбалоўству. На стаянках гэтай пары навукоўцы неаднаразова знаходзілі гарпуны і рэшткі рыбы. Распаўсюджваюцца вырабы з косці, у тым ліку іголкі, што сведчыць аб паяўленні шытай вопраткі. Будуюцца зямлянкі, пабудовы шалашнага тыпу, непадалёку ад якіх узводзіліся гаспадарчыя ямы для захавання запасаў ежы.

На тэрыторыі Беларусі ў гэты час склаліся суровыя кліматычныя ўмовы. Па гэтаму насельніцтва, як і ў раннім палеаліце, было даволі рэдкім. Навукоўцы знайшлі ўсяго 2 стаянкі позняга палеаліту: каля вёскі Бердыж Чачэрскага раёна і каля вёскі Юравічы ў Калінкавіцкім.

У гэты час Паўночныя раёны Беларусі займаў ляднік, які толькі каля 15 тысяч гадоў таму стаў паступова адступаць, клімат пачаў цяплець. Стаянкі, аб якіх мы зараз ведаем, пацвярджаюць: у познім палеаліце чалавек навучыўся прыстасоўвацца да прыроды не толькі біялагічна, але і сацыяльна, абараняцца ад холаду пры дапамозе жылля і вопраткі. Гэтыя дасягненні дазволілі людзям пашыраць межы жылой часткі зямлі.

Позні палеаліт – час узнікнення мастацтва. Мастацтва, несумненна, звязана з першабытнымі рэлігійна-магічнымі ўяўленнямі, з жаданнем уміласцівіць сілы прыроды: часта сустракаюцца адбіткі (відарыс) копій праколу жывёлін: чалавек, верагодна, меў надзею такім шляхам дабіцца поспеху на паляванні.

У познім палеаліце ўжо існуе рэлігія – яскрава праглядваецца паграбальны абрад. У магілу часам клалі некаторыя рэчы, якімі нябожчык карыстаўся пры жыцці.

Такім чынам, у канцы палеаліту чалавек навучыўся не толькі здабываць агонь і есці несырую ежу, вырабляць складаныя каменныя і касцяныя прылады, шыць вопратку, будаваць жыллё, паляваць і лавіць рыбу, але і жыць грамадскім ладам з грамадскай свядомасцю і яе найбольш важнымі формамі: мастацтвам і рэлігіяй. Аднак чалавек яшчэ не меў многіх элементарных прылад, неабходных яму. Частку з іх, што значна павысіла прадукцыйнасць яго дзейнасці, ён вынайшаў пазней, на стадыі мезаліту.

 

§2. У перыяд мезаліту ляднік пачаў адступаць да Поўначы, клімат стаў цяплець, тундравы ландшафт паступова змяняцца лясамі. Густая сетка рэк і азёр у Беларусі садзейнічала паяўленню новых відаў жывёлін: высакародных аленяў, ласёў, зуброў, дзікоў, мядзведзяў і іншых.

У такіх умовах на тэрыторыі Беларусі ідзе шырокае рассяленне людзей. У сучасны момант вядома больш за 100 мезалітычных стаянак. З мезалітам звязана засяленне ўсёй тэрыторыі Беларусі.

У мезаліце чалавек пачаў прымяняць лук і стрэлы, што рэзка павысіла прадукцыйнасць палявання, зрабіў першыя крокі ў накірунку жывёлагадоўлі (пачалося прыручэнне, а магчыма, і адамашніванне жывёлін). Адбылася змена тэхнікі вырабаў каменных прылад працы: шырокае распаўсюджванне атрымалі мікраліты – наканечнікі для стрэл, лазо – укладышы.

У эпоху неаліту на тэрыторыі Беларусі ўсталёўваецца цёплы і вільготны клімат, распаўсюджваюцца змешаныя лясы. Прысвойваючая эканоміка і першабытныя адносіны дасягнулі свайго росквіту. Пачаўся пераход да вытворчай гаспадаркі. Менавіта тады зарадзіліся жывёлагадоўля і земляробства, хоць паляванне і збіральніцтва ўсё яшчэ заставаліся асноўнымі крыніцамі існавання чалавека. Узнікненне вытворчай гаспадаркі – есць адна з падстаў для таго, каб гаварыць аб якасна новым этапе ў жыцці чалавека.

У неаліце адбываецца яшчэ шэраг значных змен. Мяняецца асартымент каменных прылад. Так, тапор, які паявіўся ў мезаліце, становіцца зараз асноўнай прыладай працы. Ён дазволіў асвойваць лясныя прасторы, будаваць шалашы і хаціны. Побач з асвоенай тэхнікай вырабу прылад паяўляюцца якасна новыя прыёмы: пілаванне, свідраванне.

Паявіліся і прынцыпова новыя матэрыялы. Асвоены выраб керамікі (праўда, яшчэ ляпной, без ганчарнага кола). Абпаленая гліна – першы штучны матэрыял, не атрыманы ў гатовым выглядзе, а створаны чалавекам. Гліняны посуд даў магчымасць гатаваць вадкую ежу і берагчы яе запасы.

Кераміка – галоўны набытак матэрыяльнай культуры неаліту. Але разам з ёй з’явіўся яшчэ адзін штучны матэрыял – тканіна. Чалавек вынайшаў ткацтва, пабудаваў лодку, пачаў судаходства. Асобае гаспадарчае значэнне набыла рыбная лоўля, паляванне, апрацоўка дрэва, косці, крэмнію. Распаўсюджванне (пашырэнне) рыбалоўства прывяло да з’яўлення параўнальна буйных паселішчаў (вёскі да 50-60 двароў). Аднак, як і раней, пераважалі невялічкія паселішчы. Неаліт – час узнікнення зачаткаў навук – астраноміі, арыфметыкі, біялогіі, медыцыны, аграноміі.

У канцы неаліту і ў пачатку бронзы (3 – 2 тыс. г. да н.э.) дэмаграфічны выбух, які адбыўся на прасторах Еўропы, прывёў да вялікага перамяшчэння насельніцтва. Перыяд з ІV да VІІ стагоддзя ўвайшоў у гісторыю Еўропы як эпоха Вялікага перасялення народаў, ён названы так таму, што на гэтыя чатыры стагоддзі прыходзіцца пік міграцыйных працэсаў. Міграцыя захоплівае практычна ўвесь кантынент і радыкальна змяняе яго этнічны, культурны і палітычны воблік. Гэта эпоха гібелі антычнай цывілізацыі і нараджэння феадалізму.

Узмацненне маёмаснай і сацыяльнай няроўнасці падштурхоўвае варварскія плямёны да захопу новых зямель. Адбыўся таксама ціск ідучых з Усхода сцяпных качэўнікаў. Аднак найбольш агульнай прычынай, якая выклікала адначасовае перамяшчэнне вялікай рознапляменнай масы людзей, па ўсёй відавочнасці, была рэзкая змена клімату. Пахаладанне пачынаецца прыблізна з ІІ стагоддзя і дасягае максімуму да V стагоддзя.

Яшчэ да IV стагоддзя на Рымскую імперыю нахлынулі з Усходу і Поўначы агрэсіўныя народы готы і блізкія ім вандалы, затым варагі і датчане, а таксама мангалоідныя плямёны гунаў, авараў, венграў і балгар.

У 166 г. германскія плямёны (квадаў, маркаманаў, лангабардаў) пераадольваюць абарончыя сістэмы мяжы Рымскай імперыі, фарсіруюць Дунай і пасля некалькіх бітваў даходзяць да порта Аквілея на Андрыятычным узбярэжжы.

У 406 г. вандалы, свевы і аланы пераходзяць Рэйн і рассяляюцца па Галіі. У 476 г. быў змешчан апошні імператар Заходняй Рымскай імперыі. На пачатак VI ст. на месцы Рымскай імперыі былі ўтвораны варварскія германскія дзяржавы: Таледа (вестготаў) – сучасная Іспанія, каралеўства Франкаў і бургундцаў – сучасная Францыя, каралеўства вандалаў, якое ўключала астравы Корсіка, Сардынія, а таксама Карфаген, каралеўства остготаў – сучасныя Італія, часткова Югаславія і Грэцыя. Тэрыторыю сучаснай Вялікабрытаніі захапілі англы і саксы з Даніі і скоты з Ірландыі.

У сярэдневякоўі прайшла новая хваля перасяленцаў (татара-манголы, крыжакі, паломнікі на Усходнюю і Цэнтральную Еўропу, на блізкі Усход і Візантыйскую імперыю). Перасяленцы з цягам часу асіміляваліся з карэнным насельніцтвам.

На этнічна стракатую тэрыторыю Беларусі прыйшлі індаеўрапейцы. Тэрыторыю Беларусі засялілі плямёны жывёлаводаў-вандраўнікоў – плямёны індаеўрапейскай моўнай групы. Паводле найбольш верагоднага меркавання, індаеўрапейцы першапачаткова жылі ў Малой Азіі побач з Іранам. Адсюль яны рассяліліся на Поўнач. Па гэтым пытанні ёсць іншыя думкі. Індаеўрапейцы мелі ўжо даволі развітую вытворчую гаспадарку і патрыярхальны лад. Займаліся ў асноўным жывёлагадоўляй. Разам з тым індаеўрапейцы ўмелі араць зямлю, сеяць і жаць, мелі для гэтага адпаведныя прылады працы. Ім давялося вынайсці кола і шырока распаўсюдзіць гэтае вялікае адкрыццё чалавека.

Пранікненне індаеўрапейцаў у межы Беларусі і ўзаемадзеянне іх з мясцовым насельніцтвам прывяло да выдзялення тут балтыйскіх плямёнаў, ці, як іх называюць у навуцы, балтаў. Гэтыя плямёны насілі назву літва, зямігола, латыгола, яцвягі.

Прыкладна ў гэты ж час чалавецтва вядзе асваенне металу. Пераход да яго быў доўгім, складаным і неадначасовым. Асваенне металу стала магчымым толькі на ніве ўжо ўзнікшай вытворчай гаспадаркі, пры наяўнасці хоць бы невялікіх (мінімальных) лішкаў прадуктаў харчавання, каб частку часу прысвяціць вырабу металічных прылад.

Менавіта таму старажытная кавальная справа і металургія зарадзіліся ў першую чаргу ў паўднёвых рэгіёнах, дзе, дзякуючы добрым прыродным умовам, раней развілося земляробства.

Першым металам, выкарыстаным чалавекам у III-II тысячагоддзях да н.э., была медзь. Спачатку з яе выраблялі прылады працы і ўпрыгажэнні метадам халоднай коўкі. Але гэта яшчэ не штучныя сплавы, асваенне якіх было справай будучага.

Эпоху, калі ўжо прымяняюцца металічныя прылады, але яшчэ не з’явілася металургія сплаваў, прынята называць энеалітам, медна-каменным векам. У яго назве падкрэслена, што ў гэтым перыядзе вырабы з металу не толькі не выцеснілі каменных прылад, але нават былі рэдкімі ў параўнанні з імі. З гэтага часу пачынаецца раннекласавая цывілізацыя.

Паяўленне медных прылад актывізавала абмен паміж плямёнамі. На тэрыторыі цяперашняй Беларусі выкарыстоўвалі прылады, якія завозіліся з Каўказа і Прыкарпацця. Праўда, ёсць падставы казаць і аб мясцовай вытворчасці вырабаў з бронзы.

На рубяжы III-II тыс. да н.э. тэрыторыю Беларусі паступова зясялаюць жывёлаводча-земляробчыя плямёны сярэднедняпроўскай культуры. Яны займаюць зручныя для жывёлагадоўлі і земляробства даліны рэк, абмінаючы стаянкі паляўнічых і рыбаловаў. У выніку складвалася асаблівая форма грамадскага падзелу працы. Паміж плямёнамі вёўся абмен прадуктамі. Гаспадарчыя і этнічныя сувязі садзейнічалі збліжэнню, а затым і зліццю гэтых двух вялікіх плямёнаў, стварэнню моцнай земляробча-жывёлагадоўчай гаспадаркі. Усё гэта прывяло да значнага развіцця прадукцыйных сіл і садзейнічала хуткаму ўзрастанню колькасці насельніцтва.

Паляванне, рыбалоўства, жывёлагадоўля, земляробства ўсё больш патрабуюць прымянення працы мужчын, што прыводзіць да ўзвышэння іх грамадскай ролі. Пры заключэнні шлюбу жанчыны павінны былі пераходзіць у род мужчыны. Лік сваяцтва пачаў весціся па бацькоўскай лініі. Гэта прыводзіць да разлажэння радавой супольнасці.

Прымяненне прылад з бронзы (сплаву медзі з волавам) прывяло (на Усходзе) да ўтварэння класавага грамадства і дзяржавы.

Доўгі час гісторыкі лічылі Егіпет самай старажытнай дзяржавай. Але пасля археалагічных раскопак у даліне рэк Цігра і Еўфрата выяснілася: гісторыя пачынаецца ў Шумерах. Шумеры раней егіпцян навучыліся праводзіць ваду на палі, асушваць балоты, вырошчваць пшаніцу, лен, гарох, вінаград, апальваць гліняную цэглу, будаваць дамы, храмы. Шумеры першымі прыдумалі як запісваць словы і думкі. Кожны горад у шумерах быў асобным царствам. Прыкладна ў той жа час у шумераў і егіпцян узнікаюць буйныя пастаянныя паселішчы тыпу гарадоў, манументальныя грамадскія пабудовы, гандлёвы абмен, мастацтва, пісьменнасць, паяўляюцца іншыя прыкметы цывілізацый першага этапа.

Характэрнай рысай другога этапа станаўлення старажытных цывілізацый стаў пераход да вытворчасці жалеза. У другім тысячагоддзі да н.э. жалезныя прылады працы ўжываюць плямёны паўночна-ўсходняй Малой Азіі, у Сірыі, Закаўказзі, шэрагу рэгіёнаў Еўропы. Пазней прылады жалеза сталі пераважаць у Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, многіх частках Еўропы, Іране, Егіпце, Кітае. У першым тысячагоддзі да н.э. характэрнай з’явай стала стварэнне дзяржаў імперый. Моцныя імперыі гэтага часу – Асірыйская, Персіцкая, Рымская – характарызаваліся працягласцю тэрыторыі, неаднароднасцю эканомікі, геаграфічных умоў, этнічнага складу і культурных традыцый насельніцтва.

Блізкай па культуры і сацыяльна-палітычнаму ладу да Асірыі і Вавілона была тыпічная старажытная ўсходняя дзяржава Урарту (9-6 да н.э.). Асноўную частку насельніцтва гэтай краіны складалі свабодныя абшчыннікі-землепашцы. Яны вырошчвалі пшаніцу, ячмень, проса, гарох і іншыя культуры. Зямлю аралі жалезнымі плугамі на валах. У урартаў было шмат мясной жывёлы – авец, коз, свіней. Урарты былі добрымі садаводамі: у іх раслі яблыні, грушы, вішня, персікі, на бахчах спелі кавуны. Побач са свабоднымі абшчыннікамі значную праслойку складалі дзяржаўныя царскія рабы. Менавіта яны будавалі каналы і вадасховішчы, займаліся рамесніцтвам, будавалі з меснага камню (базальта і туфа) дамы.

У Еўропе, у тым ліку і ў Беларусі, працягвалася панаванне першабытнага грамадства. Тут з’яўленне бронзавых прылад працы садзейнічала разлажэнню раней склаўшыхся грамадскіх адносін, але не значыла імгненнага переходу да класавага грамадства.

Жалезныя прылады працы ў Беларусь пранікаюць на рубяжы нашай эры (прыкладна ў VІІ стагоддзі да нашай эры). Існаванне і распаўсюджанне тут жалеза навукоўцы звязваюць з плямёнамі Зарубінецкай культуры. Гэтыя плямёны рассяляліся ў Польшчы, на сярэднім і верхнім Дняпры. Характэрная рыса Зарубінецкай культуры − наяўнасць мноства гліняных прасліц. Частка з іх арнаментавана канцэнтрычнымі калясніцамі, ямамі, заштрыхаванымі геаметрычнымі фігурамі – ромбамі, трохвугольнікамі, косымі колцамі.

Вынаходніцтва спосабу атрымання жалеза і яго прымянення для розных патрэб з’яўляецца адным з найбольшых дасягненняў чалавецтва. Жалеза атрымлівалі з балотных, азёрных і лугавых руд сырадутным спосабам ў невялікіх печах – домніцах. Паўсямеснае распаўсюджванне руд і нескладаная тэхналогія абумовілі асваенне плямёнамі металургіі жалеза. На Беларусі для вытворчасці жалеза выкарыстоўвалася ў асноўным балотная руда. Амаль на кожным паселішчы археолагі знаходзяць сляды мясцовай апрацоўкі металу. Асноўныя прылады працы – долаты, сярпы – вырабляліся з жалеза.

Жалеза зрабіла магчымым паляводства на больш буйных плошчах, расчыстку пад раллю шырокіх лясных абшараў, яно дало чалавеку прылады такой цвёрдасці, якой не мог валодаць ні адзін камень, ні адзін з іншых да гэтага прымяняемых матэрыялаў.

Выкарыстанне жалеза ў гаспадарцы павысіла прадукцыйнасць працы, прывяло да росту прыбавачнага прадукту, паскорыла распад першабытнаабшчынных адносін.

У такіх умовах радавыя паселішчы перасталі быць абавязковымі ўмовамі нармальнага функцыянавання гаспадаркі. Узніклі пасёлкі, якія складаліся з сямей, не належаўшых да аднаго роду. На змену радавой абшчыне прыйшла суседская, ці тэрытарыяльная, абшчына з новымі сувязямі, якая базіравалася на сумесным валоданні асноўнымі сродкамі вытворчасці.

Новыя адносіны адкрылі шлях да хуткага ўзрастання эканамічнай і сацыяльнай няроўнасці. Радавая знаць захоплівала і замацоўвала за сабой лепшыя землі, сканцэнтравала (ці засяродзіла) ў сваіх руках найбольш важныя грамадскія пасты.

Да сярэдзіны І-га тысячагоддзя н.э. паступова складваецца лад ваеннай дэмакратыі, які з’яўляецца вышэйшай і апошняй палітычнай формай першабытнага грамадства.

§3. На рубяжы VI – VII стст. нашай эры наглядаецца масавы прыход славян на тэрыторыю Беларусі. Пісьмовых звестак пра рассяленне славян амаль не захавалася. Аб іх прарадзіме існуюць розныя погляды: Прычарнамор’е, Паўночнае Прыкарпацце, Закаўказзе, Паўночны Іран. Антычныя аўтары ўпамінаюць славян пад імёнамі венедаў, антаў, склавінаў. Яны называюць іх незлічонымі плямёнамі, вялікім народам. У VІ – VІІ стст. славяне засяляюць паўднёвую Беларусь, а з VІІІ – даволі хутка займаюць астатнюю яе тэрыторыю. Змешваючыся з мясцовым балтыйскім насельніцтвам, славяне стварылі некалькі буйных усходнеславянскіх племянных груповак, вядомых пад назвай дрыгавічы, радзімічы і крывічы.

З прыходам славян сталі хутчэй распаўсюджвацца жалезныя прылады працы. Яны зрабілі магчымай апрацоўку значных зямельных плошчаў, пераход да больш эфектыўнага ворыўнага земляробства. З гэтым пераходам звязаны карэнныя змены ў гісторыі сельскай гаспадаркі. Земляробства стала галоўным відам гаспадарчай дзейнасці, а чалавек урэшце атрымаў пастаянную крыніцу ежы – хлеб, які і на сённяшні дзень застаецца асноўным відам харчавання, галоўнай меркай дабрабыту і багацця краіны і яе народа.

У цеснай сувязі з земляробствам знаходзілася другая галіна − жывёлагадоўля. Людзі разводзілі буйную рагатую жывёлу, свіней, коней, свойскую птушку. Жывёлагадоўля давала чалавеку малако, мяса, скуру, арганічныя ўгнаенні. З цягам часу ўсё большае значэнне набывалі галіны хатняй вытворчасці: прадзенне, ткацтва, выраб посуду. Замест зернацёрак пачынаюць прымяняцца (з VII ст.) ручныя жорны.

Жыхары Беларусі па-ранейшаму займаліся паляваннем, якое, аднак, ужо стала дапаможным заняткам. Мёд атрымлівалі шляхам бортніцтва: гэта быў не просты збор дароў дзікіх пчол, як раней, а і дагляд дуплаў (“борцей”), і нават стварэнне іх. Не менш важным было і рыбалоўства.

У выніку росту прадукцыйных сіл, асабліва ў земляробстве і жывёлагадоўлі, і шырокага распаўсюджвання жалезных прылад працы з’явілася магчымасць назапашваць унутры роду больш матэрыяльных каштоўнасцей – збожжа, прадуктаў палявання, жалезных прылад працы, зброі і г.д. Багацці паступова пераходзілі з калектыўнай уласнасці ва ўласнасць асобных сем’яў, а затым і асобных людзей, прадстаўнікоў родаплемянных вярхоў. Узнікае маёмасная няроўнасць, з’яўляюцца багатыя і бедныя сем’і.

Відавочна, што і ў славянскіх плямёнаў на змену бацькоўскаму роду, радавой абшчыне прыйшла сельская абшчына – “мір”, “верв”. У ёй спалучалася абшчыннае валоданне зямлёй з індывідуальным вядзеннем гаспадаркі. Індывідуальная вытворчасць з’явілася зыходным пунктам узнікнення і развіцця класавага грамадства, а сельская абшчына ў ім была толькі перажыткам першабытнаабшчыннага ладу.

Летапісец паведамляе, што ў VI – ІХ стст. на тэрыторыі Беларусі ўтвараюцца племянныя саюзы-княствы, на чале якіх стаялі князі-правадыры. У ліку першых ён называе Полацкае і Тураўскае. Праўда, гэта яшчэ не тыя княствы ў больш познім, феадальным сэнсе слова, але гэта першыя палітычныя ўтварэнні крывічоў-палачан і дрыгавічоў.

У другой палове І тысячагоддзя н.э., дзякуючы няўхільнаму развіццю прадукцыйных сіл, распаўсюджванню жалезных прылад працы, развіццю ворыўнага земляробства, зараджэнню рамесніцкай вытворчасці, на тэрыторыі Беларусі ішоў працэс разлажэння першабытна-абшчыннага ладу, зроблены пераход ад многаўкладнага грамадства непасрэдна да феадалізму, мінуючы рабаўладальніцкую сацыяльна-эканамічную фармацыю.

Асновай для гэтага з’яўляецца панаванне натуральнай земляробчай гаспадаркі, эканамічнага і палітычнага ўзвышэння радавой знаці. Прамым вынікам гэтых працэсаў становіцца ўзнікненне новых форм палітычнай арганізацыі - княжанняў. Летапісы сведчаць, што напярэдадні стварэння Кіеўскай Русі на тэрыторыі рассялення ўсходніх славян меліся княжанні ў дрыгавічоў і палачан. Зразумела, што гэта не княствы больш позняга, феадальнага зместу. Тады князямі называліся племянныя правадыры. Але само з’яўленне князёў-правадыроў ужо азначае пераход да адносін, якія можна называць ваеннай дэмакратыяй.

Такім чынам, пачаткам чалавечай цывілізацыі з’яўляецца час узнікнення чалавека сучаснага віду (homo sapiens). Этнічная гісторыя Беларусі бярэ пачатак з часу засялення яе тэрыторыі чалавекам. Гэта даіндаеўрапейскі перыяд гісторыі Беларусі. Вызначыць этнічную прыналежнасць насельніцтва, яго культуру, мову ў гэты час немагчыма.

Этнічны склад насельніцтва на тэрыторыі Беларусі поўнасцю змяніўся ў эпоху ранняга металу. У ІІІ – ІІ тысячагоддзі да н.э. тут рассяліліся індаеўрапейскія плямёны. Змяшэнне гэтых плямён са старажытным неалітычным насельніцтвам прывяло да ўзнікнення новага этнасу – балтаў. Пачаўся новы, індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, яго балцкі этап.

Славянскі этап у этнічнай гісторыі на нашай тэрыторыі пачаўся ў раннім сярэднявеччы. Яго характэрная рыса – шырокае рассяленне славян, асіміляцыя мясцовага даславянскага насельніцтва і фарміраванне першапачатковых усходнеславянскіх этнічных супольнасцей – дрыгавічоў, радзімічаў, крывічоў. Змяшэнне, зрошчванне гэтых і іншых славянскіх супольнасцей прывяло да ўзнікнення новага, агульнаславянскага старажытнага этнічнага аб’яднання з агульнай тэрыторыяй, якая атрымала назву “Русь”.

Інтэнсіўныя этнічныя ўзаемадзеянні паміж насельніцтвам папрыпяцкай і падзвінска-дняпроўскай зон і асобнымі групамі няўсходне-славянскага насельніцтва на тэрыторыі паміж Прыпяццю на Поўдні і Заходняй Дзвіной на Поўначы, Нёманам на Захадзе і Дняпром на Усходзе сфарміравалі новую этнічную тэрыторыю, якая атрымала назву “Белая Русь”.

 

Пытанні і заданні: 1. Калі на беларускіх землях з’явіліся першыя людзі? У якіх месцах сучаснай Беларусі выяўлены іх паселішчы? 2. Назавіце асноўныя сацыяльна-гістарычныя перыяды станаўлення першабытных цывілізацый на тэрыторыі Беларусі. 3. Вызначце час, калі адбылося засяленне Беларусі індаеўрапейскімі плямёнамі. 4. Назавіце галоўныя нажыткі чалавека перыяду мезаліта і неаліта. 5. Як называецца эпоха, у якой прымяняюцца металічныя прылады працы, але яшчэ не з’явілася металургія сплаваў? 6. Якія буйныя аб’яднанні славянскіх плямён на тэрыторыі Беларусі Вы ведаеце? 7. Пералічыце віды гаспадарчай дзейнасці ўсходніх славян.

 

 

Глава 2. Станаўленне раннекласавага грамадства. Укараненне хрысціянскай цывілізацыі ў Еўропе і на Беларусі (V – першая палова XIII ст.)

Тэма 1. Узнікненне раннефеадальных дзяржаў – славянскіх княстваў, укараненне хрысціянства на Беларусі

 

§1. Перыядызацыя і асноўныя рысы сярэднявечча. Утварэнне Кіеўскай Русі, раннефеадальных княстваў на Беларусі

§2. Паходжанне хрысціянства, яго ўкараненне ў старажытнарускай дзяржаве

§3. Стан культурнага жыцця на беларускіх землях

 

§1. Тэрмін “сярэднія вякі” выкарыстоўваецца ў гісторыі для абазначэння перыяду ад V (падзенне Заходняй Рымскай імперыі) да XV ст. (пачатак Вялікіх геаграфічных адкрыццяў). Умоўна, увесь гэты час магчыма падзяліць на ранняе (V-X ст.ст.), высокае (XI-XIII ст.ст.) і позняе (XIV- XV ст.ст.) сярэднявечча.

У адрозніванне ад таго, што аснову антычнай цывілізацыі складалі старажытныя Егіпет, Грэцыя і Рым, у перыяд ранняга сярэднявечча ідзе пашырэнне тэрыторыі, на якой складваецца заходне-еўрапейская цывілізацыя. Яна ахоплівае ўсю Еўропу.

Найбольш важныя рысы, што ўласцівы сярэднявеччу, гэта: перавага аграрнага сектара над гандлёвым і прамысловым; панаванне натуральнай гаспадаркі, слабае развіццё таварна-грашовых адносін, нязначная роля гарадоў; моцная роля царквы і высокая ступень рэлігіёзнасці людзей; своеасаблівы статус сялян (яны з’яўляліся не ўласнікамі, а толькі трымальнікамі зямлі); панаванне буйной феадальнай уласнасці на зямлю; пачатак фарміравання нацыянальных дзяржаў, у тым ліку ў выглядзе манархіі.

У сацыяльна-эканамічнай сферы найбольш важным працэсам гэтага часу з’яўляецца ўсталяванне ўладазалежных адносін і фарміраванне асноўных класаў – феадалаў і сялян.

На змену Заходняй Рымскай імперыі прыйшлі каралеўствы остготаў, вестготаў і найбольш буйная – франкаў. Асабліва моцныя пазіцыі ў свеце каралеўства франкаў мела ў час праўлення Карла Вялікага, які быў каранаваны імператарам. Пасля смерці ў 843 г. адбыўся распад імперыі, з утварэннем трох будучых буйных дзяржаў Еўропы – Францыі, Германіі і Італіі.

Працэс станаўлення сярэднявечных інстытутаў адбываўся і на Усходзе. Пасля раздзелу Рымскай імперыі на Заходнюю і Усходнюю ў канцы IV ст. у склад апошняй увайшлі Балканскі паўвостраў, Малая Азія, Паўночная Месапатамія, частка Арменіі і грузінскіх зямель, Сірыя, Палесціна, Егіпет, Кірэнаіка, Кіпр, Крыт, Радос і іншыя астравы Усходняга міжземнамор’я, а таксама, Паўднёвае ўзбярэжжа Крыма. Тэрыторыі, якія увайшлі у гэту дзяржаву, са сталіцай у Канстанцінопалі, атрымалі назву Візантыйскай імперыі. У Візантыі існавала цэнтралізаванае дзяржаўнае кіраванне. Заканадаўчая, выканаўчая і судовая ўлада належыла імператару. Да XII стагоддзя ў Візантыі завяршылася фарміраванне асноўных інстытутаў феадалізму: сяляне ператварыліся ў феадальна-залежных людзей. З другой паловы IX стагоддзя пачаўся пад’ем Візантыйскіх гарадоў.

Знешняя палітыка Візантыі у другой палове IX-XI стагоддзя характарызуецца няспыннымі войнамі, у тым ліку і з Кіеўскай Руссю.

У ІХ ст. складваецца Старажытнаруская дзяржава (раннефеадальная манархія) з цэнтрам у Кіеве. Як адзначаюць навукоўцы, Кіеўская Русь IX-XI стст. была адной з буйнейшых еўрапейскіх дзяржаў з розным узроўнем развіцця ўваходзячых у яе зямель, а парой і разбалансіраваным централізаваным кіраўніцтвам. Сваёй найвышэйшай магутнасці Кіеўская Русь дасягнула пры Яраславе Мудрым (каля 978-1054). Пры яго княжанні ў Кіеве ўзведзен 13-купальны Сафійскі сабор. З імем Яраслава звязваюць складанне “Рускай праўды”. Пасля яго смерці паміж яго сынамі ўзніклі супярэчнасці: кожны з іх імкнуўся стаць князем у Кіеве ці атрымаць поўную самастойнасць ад Кіева. Улада кіеўскага князя была вярхоўнай. Ад яго імя заключаліся дагаворы Русі з іншымі краінамі. Разам з князем у кіраўніцтве тэрыторыяй удзельнічалі старэйшыя дружыннікі і мясцовая земляробчая знаць. Яны ўваходзілі ў савет (баярская дума), перыядычна збіраліся на з’езды. Дарослае мужчынскае насельніцтва збіралася на сход – веча, дзе прымаліся важнейшыя для тэрыторыі рашэнні (абмяркоўвалася заканадаўства, пытанні вайны і згоды, фінансавыя і зямельныя рэсурсы).

Існавала ў Кіеўскай Русі ўсеагульнае ўзбройванне народа. Менавіта народнае апалчэнне часта вырашала вынікі вайны. У інтарэсах кіеўскіх князёў было падначаліць сабе Прыдняпроўе, Падзвінне, таму што па Дняпру і Заходняй Дзвіне ішоў галоўны гандлёвы шлях – “з варагаў у грэкі”.

На тэрыторыі сучаснай Беларусі фарміруюцца і ўмацоўваюцца раннефеадальныя княствы (Полацкае, Тураўскае, Навагрудскае і інш.). У асобныя перыяды Полацкае княства, як і іншыя, мела адносную ад Кіева самастойнасць. Аднак, нягледзячы на гэта, усе княствы Кіеўскай Русі ўспрымаліся як адзіная Русь.

Вырашальную ролю ва ўзнікненні дзяржаў-княстваў на тэрыторыі Беларусі мелі такія фактары, як падзел працы, узнікненне гарадоў, арганізацыя грамадскага жыцця ў межах узнікаючых эканамічных рэгіёнаў, неабходнасць падтрымання згоды ў адносінах між людзьмі, ахова тэрыторыі ад знешніх ворагаў.

Шляхі фарміравання дзяржаўнасці, як бачна, знаходзяцца ў залежнасці ад развіцця прадукцыйных сіл. Дзяржава рэгулюе грамадскае жыццё, арганізоўвае дзейнасць людзей, абараняе іх інтарэсы ад знешніх ворагаў.

Першыя ўпамінанні пра палітычнае жыццё ў Полацку дае “Повесть временных лет”. Тут сказана, што князь Рурык пасля таго, як да яго перайшла ўся ўлада ў Ноўгарадзе, “стал раздавать мужам своим города – тому Полоцк, этому – Ростов, другому – Белоозеро”.

З гэтага факта мы можам зрабіць цэлы шэраг высноў. Па-першае, у ІХ стагоддзі Полацк – буйнейшы палітычны і эканамічны цэнтр аднаго з княстваў; па-другое, беларускія княствы ў гэты час хаця і былі аўтаномнымі, але знаходзіліся пад уплывам Ноўгарада; па-трэцяе, беларускія плямёны ў гэты перыяд добраахвотна ці гвалтоўна ўключаліся ў склад сфарміраванай Старажытнарускай дзяржавы, сталіцай якой у 882 годзе стаў Кіеў.

Крывічы трапілі ў склад Кіеўскай дзяржавы пры Алегу. Алег валодаў Смаленскам і Полацкам. Дружыны гэтых гарадоў удзельнічалі ў паходзе Алега на Царград.

Радзімічы канчаткова ўвайшлі ў склад Кіеўскай дзяржавы пры Уладзіміру. Дрыгавічы былі падпарадкаваны Кіеву, відаць, раней, таму што яшчэ князь кіеўскі Ігар браў даніну з драўлян, у барацьбе з імі ён і загінуў. Пры Уладзіміру ў Тураве на княжанні знаходзіцца яго старэйшы сын Святаполк, што таксама сведчыць пра вялікае значэнне гэтага горада ў складзе Кіеўскай дзяржавы.

Полацкае княства − самае магутнае і самае значнае княства на тэрыторыі Беларусі ў VIII − ХІ стст. Пражываюць тут крывічы (г.зн. славяне, якія на апошнім этапе выцяснення, асіміляцыі балтаў прынялі і ўвасобілі іх рысы, частку іх культуры, пры пераважаючай ролі славянскай культуры).

Полацкая “зямля”, “воласць” бярэ назву ад горада Полацка (Полтэска, Полатэска), які размешчаны на рацэ Палаце. На думку археолагаў, заснаваны Полацк у ІІІ − ІV стст. н.э.

У часы княжання Прадславы (945 −?), Рагвалода (970 − 980) Полацкае княства – моцная феадальная дзяржава з усімі адпаведнымі атрыбутамі: суверэнная ўлада князя і народнага веча, дзяржаўная адміністрацыя, сталіца, войска, грашовая сістэма, дзяржаўнае падаткаабкладанне, мясцовае кіраванне.

Улічваючы геапалітычныя намаганні Полацка па супрацьстаянні Кіеву і экспансіі ў бок Балтыйскага мора, падначаленне шэрага прыбалтыйскіх плямёнаў, інтарэсы ў Замор’і, у Візантыі, у Ноўгарадзе, Полацкую дзяржаву з гэтага часу можна адносіць да класічнай феадальнай імперыі.

Узвышэнне Полацкай дзяржавы растлумачвае нам і такі драматычны эпізод гісторыі – барацьбу двух магутных князёў-братоў Яраполка кіеўскага і Уладзіміра наўгародскага за руку дачкі Рагвалода Рагнеды: на чыім баку Полацк, у таго і перавагі.

Свайго апагея барацьба паміж Полацкам, Кіевам і Ноўгарадам дасягнула ў перыяд княжання Усяслава (1044−1101 гг.), пра якога складалася мноства легенд і паданняў.