центральной советской власти с Башкирским 

центральной советской власти с Башкирским 

правительством о Советской Автономной Башкирии

Москва. 20 марта 1919 г.

I. Автономная Башкирская Советская Республика образуется в пределах Малой Башкирии и составляет федеративную часть, входящую в состав РСФСР.

...VIII. Власть в Автономной Башкирской Советской Республике организуется на точном основании Советской Конституции, утвержденной V Всероосийским съездом Советов от 10 июля 1918 года.

...IX. В целях укрепления Советской власти в Башкирской Советской Республике и борьбы как с российской, так и мировой конрреволюцией, организуется отдельная башкирская армия в составе одной четырехполковой кавалерийской дивизии и одной трехполковой стрелковой бригады, подчиняющаяся общему командованию и управляемая согласно положению о Красной Армии.

... XIII. Вся полнота власти в пределах Башкирской Советской Республике впредь до созыва съезда Советов Башкирии переходит к Временному революционному башкирскому комитету. Для созыва съезда образуется смешанная комиссия из пяти лиц, из коих двух делегирует Башкирский революционный комитет и двух - цетральная Срветская власть, пятый же назначается по соглашению сторон и комиссии.

XV. Столицей Башкирской Советской Республики остается временно местечко Темясово, окончательное же решение вопроса представляются съезду Советов в Башкирии.

XVI. Члены Башктрского правительства, административных учреждений и общественных организаций не подлежат репрессиям за свою минувшую деятельность.

Подписали:

Народный комиссар по  делам национальностей:

И. Сталин.

Председатель Башкирского правительства:

Мстислав Кулаев

Член Башкирского областного совета:

Мулладжан Халиков

Адьютант командующего башкирскими войсками:

Абдрашит Бикбавов

Соглашение подтверждаем:

Председатель Всероссийского Центрального        

Исполнительного Комитета:

М. Владимирский

Председатель Совета Народных Комиссаров:

Ульянов (Ленин) (16).

Күренеүенсә, Башҡорт Совет Республикаһы Бәләкәй Башҡортостан сиктәрендә төҙөлгән. Ләкин был ерҙә булған тимер юл, заводтар, рудниктар туранан-тура үҙәк Совет власына ҡалырға тейеш булған. Айырым армия төҙөү ҡаралған, тик ул башҡорт хөкүмәтенә түгел, ә ҡыҙыл армия командованиеһенә бойһондоролған. Башҡорт хөкүмәте урынына Башревком етәкселек ролен ваҡытлыса үтәй башлаған. Иң мөһиме: башҡорттар һәм уның етәкселәре репрессияға тарттырылмаҫҡа тейеш булған.

Килешеүҙе төҙөү был ауыр һәм болғансыҡ ваҡытта бик ҙур әһәмиәткә эйә була, әлбиттә. Ләкин ул бик сикле автономия биргән. Бәләкәй Башҡортостандан бер-нисә тапҡыр ҙур ерҙәре булған, ситтә ятҡан башҡорттар һәм уларҙың ерҙәре шул көйө ситтә, Рәсәй эсендә тороп ҡалған.   

Икенсе яҡтан, Совет хөкүмәте Килешеү шарттарын боҙоп милли армияны Башҡортостандан ситтә тоторға тырышҡан, етәкселәрҙе репрессиялау дауам иткән.

Беренсе Бөтә башҡорт хәрби съезында һайланған Башревкомдың ҡоро исеме генә йөрөгән. Шулай ҙа ул, ҙур тырышлыҡтар һалып, ҡыҙылдар бөтөрә яҙған башҡорт ғәскәри берәмектәрен яңынан ойоштора башлаған, сөнки большевиктарҙың терроры үҫеүе быны талап иткән. Ҡыҙылдарҙың Башҡортостанды ташлап сигенеүе был эштә өҫтәмә ауырлыҡтар тыуҙырған. Башревком ҡыҙылдар менән бергә сигенеп, Саранск ҡалаһына урынлашҡан. Шулай булһа ла, май уртаһына ҡарай, ике йәйәүле, ике атлы полк ойоштороп өлгөргән.

Башревкомды ғәскәри терәктән мәхрүм итер өсөн Ҡыҙыл ғәскәрҙең баш командованиеһы башҡорт яугирҙәрен Көньяҡ фронтҡа ташлаған. Унда дүрт полктан Башҡорт дивизияһы төҙөлгән. Ҡаты һуғыштар һөҙөмтәһендә дивизияла “батырлыҡ менән үлеү” бик күп булған ки, хатта дүрт ай дауамындағы һуғыштарҙан һуң саҡ-саҡ бер полк йыйырлыҡ кеше ҡалған. Уныһын да, Башревкомдан һорап та тормайынса, Петроград фронтына ебәргәндәр.

Фронт һыҙығы кире Башҡортостанға яҡынлай башлағас, Реввоенсовет, Вәлидовтың элегерәк яҙған ялыу факттарын ҡулланып, үҙ ғәскәрҙәренә циркуляр хат таратҡан:

“Башҡорт халҡына ҡарата ҡот осҡос мөнәсәбәт күрһәтелгән. Талау, ҡулға алыу, атыу, ҡатын-ҡыҙҙы көсләү иҫ киткес киң ҡулланыу алған. Һәр ауылға тиерлек аҡсалата һәм натуралата контрибуция һалынған. Аҡса түләй алмаған өсөн Башҡортостандың революцион эшмәкәрҙәре, шағирҙәре, художниктары атылған. Игенселек менән шөғөлләнгән башҡорт халҡының тапҡан-таянған һуңғы игене тартып алынған...

Башҡорттарға мөнәсәбәт ҡырҡа үҙгәртелергә тейеш. Тыныс башҡорт халҡына ҡарата һис бер аҡланмаған йыртҡыслыҡ, талау, баш-баштаҡлыҡ, контрибуция, көслөк булырға тейеш түгел. Шул уҡ ваҡытта элек булған көслөк, яманлыҡ, хыянатсылыҡ арҡаһында башҡорт халҡының Ҡыҙыл ғәскәргә һәм ғөмүмән Совет власына ныҡ асыулы иткәнен иҫтә тоторға кәрәк. Башҡорт халҡы совет ғәскәрҙәренең тағы Башҡортостанға инеүенә ҡыуанасаҡ түгел, сөнки был власты ул иҙгенлектән һәм хоҡуҡһыҙлыҡтан ҡотҡарыусы итеп түгел, ә аяуһыҙ золом-йәбер ҡылыусы итеп күрә...

 Беҙ үткән хаталарҙы төҙәтергә һәм башҡорт халҡын үҙебеҙгә ауҙарырға тейеш. Башҡорт контрреволюционерҙары менән көрәшкәндә һис тә башҡорттарҙы иҙеп байыған рус күскенселәренә таянырға ярамай” (12, 243-251).

 

Ҡаты һуғыштар һөҙөмтәһендә 1919 йылдың авгусында ҡыҙылдар бөтә Башҡортостан территорияһын яулап ала алған.