Тушы-бей-берекетсіздік процестерді туындата отырып, реттеуші акция-

ларды жүргізуге, әлеуметтік топты үйымдастырудың калыптаскан эко-

жүйелік тәртібімен, яғни жинактап айтқанда этностың тіршілік ету жүйе-

сінде әлеуметтік-мәдени және институттықбасымдықтарын үйымдасты-

руға тырысты.

Осы айкындаманың дүрыстығын, тарихи іс-кимылдардын акикат

бейнесін анықтауға біраз уақыт кететін біркатар шешуші жайттарды алдын

ала зерделеп алмайынша, біз бәрібір мәселені түйсіне алмаймыз. Ең

алдымен, мүмкіндігінше, кыска да болса, негізгі дәстүрлі әлеуметтік топты

үйымдастырудың және оның «тірек конструкцияларын» — мал өсіруші

жайылымдык-көшпелі кауымдарының басты күрылымдық-функционал-

дық принциптерін түтас карастыруға тура келеді.

Осы ой орамында басты мәселеге, мал өсіруші шаруашылыктардың

(Қазакстанның куаншылык жағдайында шаруашылык-мәдени тірліктің

басты түрі болып табылатын) максаты «күнкөріс экономикасы» болғанын

атап көрсеткен жөн. Соңғысына өндіріс күралдарын үдайы қайта дамытып,

өсіріп отырғанда (мал мен жайылымдык) және кажетті азык-түлікті ондір-

генде ғана кол жеткізуге болатын еді.

Алайда осы императивті міндет карапайым тірлік кешкен көшпелі

мал өсірушінін колынан келмеді. Және бүл түсінікті де, не мал жаюды

үйымдастыру, оны өсіріп-өндіру мен түрлі кауіп-катерден аман сактау,

айналып келгенде, өндіріс күралдарының қарапайым үтымды тепе-тендігін

(мал саны мен табиғат, яғни су-жайылым коры арасындағы тепе-тендік)

камтамасыз ету малдың белгілі бір сандык және түр жағынан көбеюі жағ-

дайында ғана мүмкін еді. Малдың шамадан тыс көбеюі де біркатар киыншы-

лықтарды туындатты. Егер мал басының ойластырылған шекте барынша

өсуі табиғи мал азығы қорымен қамтамасыз етілмесе, олардың тіршілік

ету ортасында жайылым тапшылығына жеткізді, ал мал басы шектен тыс

азайып кетсе өрісте жайылатын малдардың өсімпаздык биологиялық және

этологиялык ерекшеліктеріне (гендік ерекше жағдайына) орай техноло-

гиялык процестерді қалыпты үйымдастыруға кедергі келтірер еді.

Баскаша айтканда, мекен еткен ортаны кәдеге жаратудың тиімділігі

өндіріс күралдарының сандық-сапалык сипатының оңтайлылығына, бүл

жағдайда малдың кұрамдык және сандык түріне байланысты болды. Тек

тәжірибеде сыналған оңтайлылык (ол шаруашылык және экологиялык ұзак

даму барысындағы тәжірибемен тексеріледі) сакталған жағдайда ғана жеке

дара шаруашылық өзіндік ұдайы өндірісін қамтамасыз етуге, сөйтіп сақта-

лып калуға мүмкіндік алады.Осы маңызды тіршілік жағдайына қол жеткізу максатында мал өсіретін

шаруашылықтар әркайсысы бір-бірін өндіріс күралдарымен, яғни тех-

нологиялык оптимум қалыптасканға дейін малмен өзара толықтыра отырып

бірігуге көшті.

Ол былайша жүргізілді. Мәселен, бір шаруашылықта 200—300 кой

болды делік. Бірак ол, көп сиякты болғанмен, бәрібір бүкіл өндірістік

кедергілер кешенін еңсеруге, тиісінше шаруашылықтың қалыпты түрде

жүргізілуіне (үдайы өндіріс қүралдарымен және қажетті азық-түлікпен

камтамасыз етуге) жеткіліксіз еді. Сондықтан шаруашылық жүргізуші

субъект өзін қажетті мөлшерге дейін өндіріс қүралдарымен (яғни өзінің

үлестік малымен) толықтыра алатын баска шаруашылықтармен бірігуге

мәжбүр болды. Ол әрқайсысында кем дегенде 20-25 бас малы бар 10-12

шаруашылық болуы мүмкін.Осы нүсқадағы қарапайым бірігу өздері күткен

шоғырлануға мүмкіндік жасады. Бірігудің әр түрлі нүсқасын алуға болады,

бірақ олардың жиынтығы барлык уакытта қолайлы жағдай қалыптастыруға

бағытталады.

Айтылғаннан шығатын корытынды, мал өсіруші қауымдарда өндірісті

ұйымдастыру оған кіруші жеке адамныңтек жанды еңбекті (жұмыс күшін)

ұсынушы ғана емес, сондай-ақ аз да болса мал түрінің белгілі бір санына ие

болуымен ерекшеленді. Онсыз ол қосымшалык (мал басын өз үлесімен

толықтыру) принципін жүзеге асыру мүмкіндігінен айырылды және тиісін-

ше кооперация негізінде пайда болған өндірістік қауымға кіріге алмайды.

Демек, қазақтың жайылымдық-көшпелі қауымдары кооперация негі-

зінде жұмыс істеді. Нақ соңғысы өндірістік күштердің баяу дамуы жағдай-

ында жекелеген адамдардың қолы жетпейтін немесе ішінара қолы жететін

енбек кұралдарымен техникалық жарақтануын қамтамасыз ете отырып,

компенсациялық (өтемдік) кызмет атқарды. Осы ретте де қауымдық коопе-

рация оның тіршілік етуінің кепілі кызметін атқарды.

Қауым дуалистік (екі бағытты) кұрылым болғандықтан (жерге кауым-

дық және малға жеке меншік, ұжымдық өндіріс пен жеке иелік) өндіріс

және бөлу желісінде тартылған бүкіл қарама-қайшылыктар жиынтығын

сактады. Соңғысы, атап айтқанда, мүліктік және әлеуметтік жіктерде

Тіркелді.

Осындай жікке бөліну нәтижесінде кауымдастардың бір бөлігі кедей-

ленді және кауымнан біртіндеп алшақтады не өндіріс күралдарын (малды)

жоғалта отырып, бірін-бірі толықтыру, яғни шаруашылықкооперациясы

жүйесінде өз кызметін атқара алмады.

Сонымен бірге байлық, яғни мал мол жинақталған қауымдар да кездес-

ті. Оның санын шоғырланудың айтарлықтай жоғары деңгейінде ойдағыдай

көбейткен қауымдық шаруашылыктар кауымдык кооперацияны қажетсін-

беді. Шартты түрде ұдайы өндірісті сапалық тұрғыдан өзге принциптер

аркылы қамтамасыз ете алатындықтан, тәуелсіз және қауымдык коопера-

циядан тыс өмір сүруге қабілетті ірі бай шаруашылықтар осылайша қалып-

тасты. Олар өз кажетін өтеп қана қоймай, қосымша өнімдер де өндіре бас-

тады. Оны кауымдар ысырып шығарған және жаңағы ірі бай шаруашы-

лыктарға жалданған жүмыскерлер жүзеге асырды.

Сөйтіп, шенеуніктер санасында жеңіл тоғысатын «ауыл», «қауым»,

«ірі бай шаруашылықтар» сияқты түсініктер іс жүзінде бір-біріне мүлдем

ұксас емес еді. Егер ауыл орналасудың тек дәстүрлі карапайым ғана түрі

болса, кауымдык және кауымнан тыс кұрылымдар (ірі бай шаруашылыктар)

ондірісті ұйымдастырудың белгілі бір және көп жағдайда әлеуметтік фор-

малары мықты ерекшеленетін үксас кұрылымдар болып табылады.

Олардың үйлеспейтін жактарын дәлірек сипаттап көрелік. Қауым-

дардың шаруашылык негізін күрамына мүшелер косып алу аркылы өзін

ұдайы өндіріс кұралдарымен және кажетті азык-түлікпен камтамасыз ет-

кен, яғни «күнкөріс экономикасына» колы жеткен кооперациялар кұрады.

Қауымда тіпті де теңгермешілік принципі жок еді, көп жағдайда дау-жан-

жал орын алды: бұл арада мүдделердін карама-кайшылығы мен канаушы-

лык көрініс тапты. Соңғысы бүркемелі, яғни жабык сипатта болды:

окшаулау мен қосымша енбекті иелену әлеуметтік реттеудің (патернализм)

кауымдық-жекебастык дәстүрлі институттык катынастарымен, редист-

рибуция (бөлу) және реципрокация (беру-кайтарым) күбылыстарымен

Жасырылды.

Қауымға катысты айтарлыктай әлеуметтік кеңістікте ірі бай шаруашы-

лыктар калыптасты. Ол енді кауымдык кооперацияға мұктаждығы жок

және тек кажетті ғана емес, сонымен бірге косымша өнімдер өндіруді мак-

саттұткан өндірістік ұйымдар еді. Бұл ретте ірі шаруашылыктар өндірістік

жағдай мен өндіріс құралдары монополиясына, яғни бірінде (ірі байларда)

болып, екіншісінде болмауына ғана сүйенді. Олар кауымдардан ығысты-

рылған және капитализмге дейінгі жұмыс күшін жалдау-жалға беру каты-

настарына енген, сондай-ак маргиналдар мен халыктың кайыршыланған

тобын кұрайтын жеке адамдарды тікелей канады. Ірі шаруашылык иелері

тарапынан болатын канаушылык үрдіс мейлінше анык көрініс тапты және

еш бүркемелеусіз жүзеге асырылды.

Көрсетілген екі кұрылым да автономдык негізде ұдайы өндірісті игере

және жүзеге асыра алмады. Сондыктан таза экономикалык, сондай-ак ара-

лык және патриархалды-гендік (рулык) катынастык байланыстармен

ұштаскан өте күрделі өзге макроүлгідегі жиынтык кұрылымды барынша

кең көлемде кұрды.

Осы мейлінше кең камтылған өндірістік-әлеуметтік кауымдастыкты

немесе дәстүрлі күрылымды белгілі жорамалмен өзіндік әлеуметтік-эконо-

микалык экожүйе ретінде карастыруға болады. Оған кіретін барлык эле-

менттер мен жүйелер — кауымдар мен ірі бай шаруашылыктар, кедей-

кайыршылар тобы мен маргиналды субъектілер, өздеріне тиесілі өндірістік

және шаруашылык-мәдени кызметпен шұғылдана отырып, кеңістік-аумак-

тыктұрғыда накты сол табиғи мекен ету ортасын игерді. Және өздерінің

осы аумакка ортак катысын олар бірыңғай кызмет ету тұтастығы, яғни

экожүйе ретінде кабылдады.

Экожүйелік принцип барлык элементтер мен жүйелердің катаң түрде-

гі өзара байланысы мен өзара толыктырушылығын білдіреді. Сондыктан

олардың бәрі жеке алғанда кызметтік мәні бар құрылым деп танылды және

экожүйе сияқты тұтас кұрылымның ұдайы өндірісінде өзінің ерекше қыз-

Метін аткарды.

Олардың қайсыбіреулері осы сапаны жоғалтқан жағдайда кұрылымнан

аластатылды және табиғи түрде істен шықты. Осы жүйенің кез келген эле-

ментін күшпен коршау немесе істен шығару, оларды «экожүйеден» «ығыс-

тыру» құрылымның бүкіл тұтастығын, яғни осы ретте әлеуметтік-эконо-

микалык экожұйені бұзумен барабар еді.

Өз кезегінде соңғысының бүзылуы «коғам — табиғаттың» өзара іс-

кимыл желісі бойынша сөзсіз түр озгерту толқынын тудырады, басқаша

айтқанда табиғи және әлеуметтік-экономикалык факторлардың серпінді

тепе-тендігін бұзуға кабілетті болып шығады, яғни біртұтас қызметке бірік-

кен, жанды жаратылыстың және ол мекен ететін ортаның қауымдастығы

ретінде оның қатаң анықтамасына орай түсінілетін экожүйенің өте күрделі

проблемасына әкеп соқтыруы мүмкін.

Дәстүрлі кұрылым синергиялық, яғни озін-озі ұйымдастыратын және

ұдайы өндірілетін жүйе болып табылады. Оның барлык кызметі мен бай-

ланыстары табиғи куаңшылық кеңістікке әлеуметтік бейімделудегі ғасыр-

лар бойғы шаруашылық-экологиялықтәжірибе арқылы пысықталды.

Өте аукымды, көптеген көрінетін және корінбейтін ұдайы ондіріс

арналары түріндегі аса күрделі «кан жүретін және жүйке тамыр жүйесі

осы организмді қоректендіреді. Өзінің гомеостазын (тепе-тендігін) сактау-

ға тырысып, ол қандай да болсын баламасыз күштеп енуге жол бермейді,

әйтпесе кез келген қайсыбір үдайы өндіріс тамырын не жүйкесін қысып,

тарылту оның иммундық жүйесін бүзып, «тромбоз және сал болуға» душар

Етер еді.

Демек, дәстүрлі құрылымның экожүйелілік және синергизм прин-

циптері оның барлық элементтері мен жүйелерінің объективті түрде

кызмет атқаратын ақиқаттары, сол сияқты солардың арасында қалыптасқан

үдайы ондіріс байланыстарының бүкіл қайтымды жақсылығы ретінде түсін-

діріледі. Олардың біртүтас қызмет етуі ғана дәстүрлі қүрылымның сақталуы

мен тіршілік етуіне кепіл бола алды. Ал егер соңғысының өз шегінде көп

жағдайда әлеуметтік топқа сәйкес келетінін ескерсек, демек ол әлдеқайда

кең ауқымда - этностың тіршілік етуінің бүкіл жүйесі, ең болмағанда,

мұндай жағдайда оның шаруаларды құрайтын абсолютті басым бөлігі ара-

сында әрекет етеді.