Сонымен бірге большевиктік мемлекет ортодоксалды марксизм идео-

логиясының мүрагері ретінде қоғамдық құрылымдар дамуындағы әлеумет-

тік-экономикалық зандылыктарды мойындамады. «Ғылыми коммунизм-

нің» кемеңгерлік мәніне сендіре отырып, мемлекет оте күрделі және сан

қырлы жүйе ретінде оның балама «анатомияға» мүлдем берілмейтінін ескер-

меді. Және, бәрінен бүрын, осы субъектіге кез келген үміткер қайсыбір

трансцендент талдаушы (сыртқы, зерделеу ақиқаты аясынан тыс) ретінде

әрекет ете алмайды, өзі не осы «анатомияның» бөлігі және тиісінше, оның

белгілі бір сегменттерін (айталық, қарапайым пендемен салыстырғанда

акылдырақ адамның таным аясы кеңірек болады, қалай дегенмен оның

«нысанаға алу» секторының шегі бар) көруге ғана қабілетті болады.

Алайда, егер қайсыбіреу озінің абстрактілі ақыл-ойының мықтылы-

ғымен «көкке шарыктап», қоғамдық қүрылымның бүкіл тетігі мен байла-

ныстарын шолып шықты дегеннің өзінде, мұның өзі оның түсінігінің қан-

дай да болсын императивтік зандарға түжырым жасай алатын денгейге

көтерілуінің кепілі деген сөз емес. Адам өз организмін байырғы кезінен

жетілдіріп отырады, бірақ оның кызметі мен байланыстарының (гормонал-

дықкодының, тектік байланыстарының, «толып жатқан» ДНК, РНК-лар-

дын және баскаларының) бүкіл күпиясын бәрібір толыктай түсінген емес.

Ол түсінікті, өйткені соңғысы ешкашан да осы бүлжымас күрылым ретінде

әрекет ете алмайды. Түракты әр тараптандыруды (күрделілендіруші) фак-

торлардың ыкпалын сезіне отырып, ол үздіксіз, егер морфологиялык күйде

болмаса, тектік эволюция күйінде болады.

Коғам да осы секілді бүдан да күрделірек және сан кырлы (ең болма-

ғанда, өз шегінде адами болмыс пен іс-тәжірибенің бүкіл жиынтығын бі-

ріктіретін) әрекет етеді. Бүл арада, үйлесіммен үштаса әрі жымдаса және

бос кеністікте сиякты көріне отырып, шексіз көп әр түрлі деңгейдегі, әр

түрлі сипаттағы байланыстармен және катынастармен бір мезгілде әрекет

етеді.С өз жок, коғамның әлеуметтік-экономикалык және саяси процестері-

нің дамуын болжауға болады. Алайда оның үлгілерінің акикатка тек жакын

екенімен, барлык уакытта және барлык жерде бірдей оған дәлме-дәл келе

бермейтінімен де келісу керек. Өйткені кез келген социумда әлеуметтік-

экономикалык және саяси ғана емес, толып жаткан діни, этникалық, эмо-

циялык-психологиялыкжәне баска да векторлар жүмыс істейді. Сондықтан

да ол кайсыбір біртүтас және міндетті схемаға беріле қоймайды және іс

жүзінде оны алдын ала болжау мүмкін емес.

Оны бір бүлжымас сәтке ғана (онда да соңына дейін емес және сенім

де аз) түйсінуге болады, ал дамудың келесі сатысында ол қайтадан түсініксіз

болып шығады. Осыдан келіп туындайтыны, қоғамдық қүрылымды толык

түйсінуді кіналау сол орайда «тарих сонын» мойындау болып табылады,

ол оның эволюцияға кабілеттілігін жоққа шығаруынан көрінеді. Міне,

осы ретте марксизм өзін материалистік және диалектикалық-тарихи ғы-

лым деп есептегенмен, тексерген кезде тап-таза идеализмнің өзі болып

шыкты, өйткені бүкіл «адамзаттың алғы тарихын» түсініп қана қойған жоқ

25.     Сталиндік «үлкен» қуғын-сүргін, оның ауқымы мен ауыр салдарлары (1937-1938 ж.ж. жазалау лагерлері: ГУЛаг», «СтепЛаг», «КарЛаг», «Алжир» т.б.).

Үжымдастырудың әкімшілік-зорлықшылдық сипаты кулактар мен

байларды тап ретінде жою аясында белең алған сол бір куғын-сүргін іс-

шаралары арқылы орасан зор касіреттүрінде бой көрсетті.

Мемлекеттің үжымдастыру қаркынын жедел арттыруға рұқсат еткен

БК(б)П ОК-нің 1930 жылғы 5 қаңтардағы халықты зар жылаткан белгілі

каулысына дейін де тәркілеуге барынша бастамал ық жасағанын атап өткен

жөн. Жоғарыда іс жүзінде тікелей қанауға ұксас, яғни байлардын ірі шаруа-

шылыктарын тәркілеу жөніндегі науқан туралы айтылды. Шаруа шаруа-

шылыктарын кең аукымда тәркілеу (партия кұжаттарында колданылған

терминдер бойынша — «кулактарды тәркілеу») салықбұғауымен мыктап

кысу (ауыл шаруашылығы салығы, дербес салық салу және т.б.) барысында

Да орын алды.

1929 жылғы 28 маусымда БОАК пен ХКК «Жергілікті Кеңестердің

жалпымемлекеттік тапсырмалар мен жоспарлардың орындалуына ықпал

етуге катысты кұқыктарын кеңейту туралы» каулы қабылдады.107 Соған

сәйкес, ауыл жиындарында астык дайындау жоспары бойынша өзіне мін-

деттеме кабылдау тәртібімен жекелеген шаруашылықтар арасындатапсыр-

маны бөліске салуға рұқсат етілді. Сөйтіп, жиынның шешімдеріне бағын-

баған, астықтапсырудан жалтарған жекелеген шаруашылыктарға әкім-

шілік тәртіппен тапсырылмаған астыктың бес еселенген кұны көлемінде

айыппүл салынды, ал олардың мүлкі сатылуға жатқызылуы тиіс болды.

Қаулы РФКСР ҚК-нің 61-бабы бойынша (баска жерге көшіру аркылы

немесе онсыз, бүкіл мүлкі немесе мүлкінің бір бөлігін тәркілеп, екі жыл-

дық мерзімге дейін бас бостандығынан айыруға) қылмыска тарту көзделді.

КСРО ОАК мен ХКК «Малды жосыксыз союға карсы күрес шаралары

туралы» қаулысының108 негізінде 1930 жылғы қаңтарда сот өндірісінде мал

сойғаны және «ауыл шаруашылығын ұжымдастыру науканын болдырмау

және оның белең алуына кедергі келтіру мақсатымен» арандатушылықпен

айналысканы үшін айыпталған адамдарға карсы 79-бап қабылданды. Атал-

ған бапта «баска жерге көшіре отырып немесе онсыз, екі жылдық мерзімге

дейін бас бостандығынан айыру» түріндегі жаза көрсетілді.

Оның үстіне Лениннің өсиетін («Келісімге жол жоқ: кулакты поме-

шикпен, онда да оп-оңай патшамен, поппен, тіпті олар үрысып қалған

күнде де, табыстыруға болады, ал жұмысшы табымен еш уакытта келісімге

келтіре алмайсыз»)110 басшылыкқа ала отырып, шаруаларға қарсы қуғын-

сүргіннің азапты тетігі шыбын жанды одан әрі кыса түсті. 1929 жылғы

желтоксанның соңында аграрлык марксистер конференциясында сөйлеген

сөзінде Сталин кулактарды тап ретінде жою бағыты партиялық-мемле-

кеттік саясатта ресми мәртебе алады деп жариялады.

263

1930 жылғы 11 каңтарда жарыкка шыққан «Правда» газетінің бас ма-

қаласында: «Кулакты тап ретінде жою мәселесі теориялык каулылар аясы-

нан партияның осы кездегі «практикалық жұмыс» аясына көшірілді»111

деп жазылды. БК(б)П ОК Саяси бюросының 15 каңтардағы шешімімен

В. Молотов баскарған, 21 адамнан тұратын арнаулы комиссия кұрылды

(оған Ф. Голощекин кірді). Ол кулактарды тәркілеу жөнінде бірқатар нақ-

ты шаралар әзірледі, 1930 жылғы 30 қаңтарда Саяси бюроның қаулысы

тұрінде ресми нұсқаулық күшке ие болды.

Осы кұжатқа сәйкес, жаппай ұжымдастырылған аудандарда өндіріс

кұралдарын жалға беру туралы заңның қолданылуы тоқтатылды және

жұмысшы күшін жалдау-жалға беруге (бұл шараның ЖЭС кезінде ашык

жарияланғаны есімізде) тыйым салынды. Кулак шаруашылықтарынан жер,

мал, шаруашылық және тұрғын-үй құрылыстары, азық-түлік, жем мен

астық корлары тәркіленуі тиіс болды.

Ойластырылған әлеуметтік-таптық геноцидке большевиктік және

жоспарлы сипат беру үшін құрбандыққа жатқызылғандар үш санатқа бө-

лінді. Бірінші санатқа (контрреволюциялық белсенділер, көтерілістер мен

террорлық әрекеттерді ұйымдастырушылар) жатқызылғандарға азапты

лагерьлер немесе ату жазасы белгіленді. Екінші санаттағыларға (мейлінше

бай кулактар) КСРО-ның жекелеген аудандарына жер аудару жазасы қол-

данылды. Және, ең соңында, үшінші санаттағыларды (кулак шаруашылы-

ғының калған бөлігі) тұрғылықты жерімен шекаралас, бірақ өз колхозы-

нан тыс жерлерге орналастыру көзделді (ұжымдастыруды жеделдету ба-

рысында колхоздардың «теңіздей қаптауы» коп аумакты басып қалды, ал

«колхоз жерінен тыс жатқан» кеңістік адам игермеген жеке алқаптарға

айнала бастады, сондықтан үшінші санат іс жүзінде екінші санаттағылар-

мен қосылып кетті)

Тәркілеуге жатқызылған шаруа шаруашылықтарының саны оның

жалпы санының 3—5%-ы шегінде белгіленді. Дегенмен КСРО ОСБ де-

ректері бойынша 1929 жылы кулак үй-жайының үлесі 2%-дан сәл ғана

асты.113 Тиісінше, 3% бос орын калдырылды, ол 600—700 мың отбасылық

шаруашылықтармен (яғни шамамен 3,5-5 млн адам) толықтырылуы тиіс

Болды.

Жазалаушы акциялардың қара дүрсін жоспарланғаны сонша, тіпті не

ана, не мына санатқа жатқызылуы тиіс шаруа отбасыларының нақты цифр-

лары анық-қанығына бармай-ақ, алдын ала көрсетілді. Жоғарыдағы пар-

тиялык нұскауларда бұл термин «шектеулі контингентке» бөлінген деп

аталды, әйтсе де соңғысына көп жағдайда «кеңейтілген» деген аныктама

дәлірек келеді, ойткені олардың рұқсат етілген саны бойынша онсыз да

аса ауқымды куғын-сүргінге жол барынша айқара ашылды.

Бірінші санаттағыларға 60 мың отбасы, екінші санаттағыларға 150 мың

отбасы енгізілді.114Құжаттың логикасына сәйкес, «партияның акыл-ойы»

алдын ала КСРО-ның алдағы есепті жылдарында қанша контрреволюция-

шыл шаруалардың болатынын, қанша терактілер ұйымдастырылып, ұжым-

шар ісіне қарсы қанша бүлік шығарылатынын, тиісінше қаншасының оқка