Класификацыя.простых.сказау.

Простым называецца сказ, які змяшчае адну граматычную.(прэдыкатыўную) аснову; калі ў сказе налічваецца некалькі граматычных (прэдыкатыўных) асноў, сказ – складаны.

Сказ – гэта сэнсава і інтанацыйна завершаная, граматычна.арганізаваная па законах пэўнай мовы прэдыкатыўная адзінка.сінтаксісу, якая ўтвараецца са слова ці спалучэння слоў і выконвае

пэўную камунікацыйную функцыю.Сказу ўласціва катэгорыя прэдыкатыўнасці, якая праяўляец-

ца праз катэгорыі мадальнасці, сінтаксічнага часу, асобы.Прэдыкатыўнасць з’яўляецца граматычным значэннем сказа,а граматычнай формай сказа лічыцца яго структурная схема.

Па адносінах зместу да рэчаіснасці сказы бываюць сцвярджальныя: Незлічонымі краскамі стракацелі ўзмежкі і пожні(Хадк.) і адмоўныя: У тую незабыўную зіму, у самыя страшныя

маразы дзеці ў школу не хадзілі (Гіл.).

Па мэце выказвання сказы падзяляюцца на апавядальныя,пытальныя, пабуджальныя. Сярод пытальных сказаў вылучаюцца наступныя разнавіднасці: уласна-пытальныя (патрабуюць адка-

зу на пастаўленае пытанне): «Ты, вавёрка, чаму на галіне грыбок.сушыш сёння ў гаі ды ў сасонніку?» пытальна-рытарычныя (не патрабуюць адказу на пастаўленае пытанне,таму што сваім зместам ужо нешта сцвярджаюць): І дзе на свеце.ёсць такая, як Нёман, рэчачка другая?!; пытальна-пабуджальныя (формай пытання пабуджаюць да дзеяння): Чаго стаіш?(= ідзі!), Чаго маўчыш? (= адказвай!).

Па эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўцы сказы бываюць. клічныя і няклічныя: Але як яны ігралі! Гэта трэба было чуць і.бачыць (Дам.).

Па структуры простыя сказы бываюць двухсастаўныя і аднаса-

стаўныя (пэўна-асабовыя, няпэўна-асабовыя, абагульнена-асабовыя,безасабовыя, інфінітыўныя, намінатыўныя, генітыўныя, вакатыўныя –. У мове.існуюць яшчэ і бессастаўныя сказы (непадзельныя, ці словы-сказы),у якіх нельга вылучыць ні галоўных, ні даданых членаў сказа: Го! Ясеў бы на каня і паказаў бы, чаго варты стары Талаш (К-с).

Схема сінтаксічнай характарыстыкі простага сказа

1. Знайдзіце граматычную аснову сказа (прэдыкатыўнае ядро)і ўстанавіце, што ён просты.

2. Вызначце тып сказа па адносінах зместу да рэчаіснасці(сцвярджальны ці адмоўны). Пазначце фармальныя паказчыкі адмоўных сказаў.

3. Вызначце тып сказа па мэце выказвання: апавядальны, пытальны (уласна-пытальны, пытальна-рытарычны, пытальна-пабуджальны), пабуджальны (уласна-пабуджальны, пажадальны).

4. Вызначце тып сказа па эмацыянальнай афарбоўцы (клічны,няклічны).

5. Ахарактарызуйце сказ па яго структурных асаблівасцях:а) двухсастаўны, аднасастаўны (пэўна-асабовы, няпэўна-асабовы,абагульнена-асабовы, безасабовы, інфінітыўны, намінатыўны, ва-

катыўны, генітыўны), бессастаўны; б) развіты ці неразвіты; в) поў-ны ці няпоўны; г) няўскладнены ці ўскладнены (аднароднымі членамі сказа, адасобленымі членамі сказа, параўнальнымі зваротамі,

устаўнымі ці пабочнымі канструкцыямі, звароткам).

6. Графічна разбярыце сказ па членах сказа і пісьмова пазначце іх марфалагічны спосаб выражэння.

7. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў канцы сказа і.ўнутры яго (калі яны ёсць).

Аднасастауныя.сказы.и.их.тыпы.

выдзяляюцца 2 тыпы аднасастаўных сказаў: дзеяслоўныя і іменныя.

Да дзеяслоўных аднасастаўных сказаў адносяцца пэўна-асабовыя, няпэўна-асабовыя, абагульнена-асабовыя, безасабовыя,інфінітыўныя сказы.

Да іменных аднасастаўных сказаў належаць намінатыўныя,вакатыўныя і генітыўныя сказы.

У пэўна-асабовых аднасастаўных сказах дзеянне належыць.моўцу ці яго суразмоўцу, таму галоўны член часцей выражаецца.дзеясловам 1-й ці 2-й асобы адзіночнага або множнага ліку цяпе-

рашняга або будучага часу абвеснага ладу, а таксама дзеясловам у.форме 2-й асобы адзіночнага або множнага ліку загаднага ладу:Кідаю самыя неадкладныя справы і без дай прычыны еду ў свой

любы палескі край (Грах.);

У няпэўна-асабовых аднасастаўных сказах дзеянне належыць.няпэўнай або невядомай асобе, таму галоўны член іх выражаецца.дзеясловам у форме 3-й асобы множнага ліку цяперашняга ці будучага часу абвеснага ладу, дзеясловам у форме множнага ліку прошлага часу: Стукаюць у дзверы;

У абагульнена-асабовых сказах дзеянне ў аднолькавай ступені.адносіцца да любой асобы, да кожнага. Семантычнай асаблівасцю.такіх сказаў з’яўляецца тое, што яны адлюстроўваюць жыццёвыя.назіранні, вывады, абагульненыя суджэнні або засвоены калектыўны вопыт. Па форме галоўны член абагульнена-асабовых сказаў.можа супадаць з галоўным членам пэўна-асабовых, няпэўна-асабовых, безасабовых і інш. сказаў: Шануй і беражы сваіх крылатых сяброў, не чапай іх гнёздаў, не палохай маленькіх птушанят

У безасабовых сказах дзеянне або працэс ці стан адбываюцца.самі па сабе, незалежна ад актыўнага дзеяча.

Галоўны член у безасабовых сказах выражаецца:

1) безасабовым дзеясловам: Як гэта заўсёды бывае ў гарах,развіднела адразу, нечакана (Сам.);

2) асабовым дзеясловам у безасабовым ужыванні: Усе лужыны ўночы зацягнула шклістым лёдам

3) словамі катэгорыі стану (безасабова-прэдыкатыўнымі словамі), часам з дзеясловамі было, стала і інш. у спалучэнні з інфінітывам: Па гэтых сцежках можна было ісці толькі па адным чалавеку,

прабіраючыся па бярвенцах-кладках

4) дзеепрыметнікам залежнага стану (з дзеясловам быць ці без.яго): У пакоі было прыбрана, падмецена;

5) фразеалагізмамі ў безасабовым ужыванні: Сам ён матэматык, а збіраў мастацкую літаратуру. Грошай у яго – куры не клююць (= вельмі многа) (Сач.);

6) адмоўным словам няма (ці фразеалагізмам з адпаведным.значэннем): На небе няма ні хмурынкі (Рыб.); У амбарах жа хоць.шаром пакаці (= няма нічога) (Чыгр.) і інш.

У інфінітыўных сказах выражаецца дзеянне, якое мае мадальнае значэнне магчымасці, немагчымасці, неабходнасці, пажаданасці інш. Галоўны член у такіх сказах выражаецца незалежным інфінітывам: Здавалася: сонцу шчыраваць аж да самага захаду (Рыб.).

У намінатыўных сказах сцвярджаецца наяўнасць, існаванне,быццё прадметаў ці з’яў. Галоўны член у іх выражаецца назоўнікам.у форме назоўнага склону. Намінатыўныя сказы падзяляюцца на дзве.разнавіднасці: быццёвыя (апісальныя): Світанне. Роўная стужкалясной дарогі (Бут.) і ўказальныя: А вось і пожня (В.Г.). Намінатыўныя сказы могуць быць неразвітыя (складаюцца толькі з аднаго галоўнага члена) і развітыя (развіваюцца дапасаванымі або недапасаванымі азначэннямі ці даданай азначальнай часткай

Назыўныя канструкцыі (намінатыўныя загалоўкі, словыназвы) многія даследчыкі не лічаць сказамі, бо яны выконваюць.функцыю называння прадмета без значэння быцця: Кавярня; Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы.

Вакатыўныя сказы па форме падобныя да зваротка, але адрозніваюцца ад яго сваёй функцыяй: яны выражаюць пачуцці, волевыяўленні, накіраваныя да асобы: Насустрач маці выбегла з-за

ліп, у даматканай выцвілай кашулі. «Сыночак!..» – І ў тым крыку.столькі было, што можа здрыгануцца і сцяна (Кір.).

Генітыўныя сказы характарызуюць прадмет у колькасных адносінах. Галоўны член у іх выражаны назоўнікам у форме роднага склону:А кветак, кветак! Якога толькі колеру не знойдзеш іх тут! (К-

Няпоуныя.сказы.и.их.тыпы.

Няпоўныя двухсастаўныя сказы трэба адрозніваць ад.структурна падобных да іх аднасастаўных сказаў, асабліва няпэўна-асабовых. Параўнаем два сказы: Танкісты маскіравалі машыны галлём... Сляды гусеніц зацярушвалі дробным веццем (І.М.);Апошнія гады тут бульдозерам ссоўваюць у груды торф, месцамі.яго выбралі зусім. Калісьці гэты торф капалі зімою шуфлямі і.рыдлёўкамі (В.Г.). Першы сказ (другая яго частка) – двухсастаўны.няпоўны кантэкставы, таму што з папярэдняга кантэксту відаць,што танкісты зацярушвалі дробным веццем сляды гусеніц. Другі

сказ – аднасастаўны няпэўна-асабовы. У аднасастаўных сказах пропуск галоўнага члена (структурна падобнага да дзейніка ці выказніка) не парушае ні структуры (сказ разглядаецца як поўны), ні сэнсу ўсяго сказа. Няпоўнымі кантэкставымі лічацца тыя сказы, у якіх апушчаныя члены лёгка ўзнаўляюцца з папярэдняга кантэксту: У жніво.дождж пахне свежаю саломаю і даспелым коласам, у пару сенавання – прывялаю атаваю, восенню – пераспелымі слівамі, яблы-

камі, бульбоўнікам (Я.С.).

Калі неназваныя члены сказа падказваюцца пэўнымі абставінамі,самой сітуацыяй, такія сказы называюцца няпоўнымі сітуацыйнымі:На прыпынку непрыкметна сабраліся людзі. І Сямён дакладна ведаў ужо, што большасць іх спяшаецца туды ж, куды і ён – на.свой завод. Усяго некалькі дзён назад ён пазнаёміўся тут з адным.старым.

Асобнае месца займаюць эліптычныя сказы, іх лінгвісты.лічаць пераходным тыпам паміж поўнымі і няпоўнымі сказамі. У.эліптычных сказах адсутнічае дзеяслоў-выказнік, аднак у такіх сказах ёсць акалічнасці (часцей акалічнасці месца), якія якраз і паказваюць на пропуск выказніка. Структурна сказ успрымаецца як няпоўны, а семантычна – як поўны: Над лесам – поўны, таямнічы.месяц (Б.); У парку – лістапад (Дз.).

У няпоўным сказе пры наяўнасці паўзы і адпаведнай інтанацыі ставіцца працяжнік: Голас незнаёмага можа здзівіць, голас.друга – на хвіліну спыніць, голас любай – сагрэць сонцам лета, го-

лас маці – вярнуць з таго свету.

 

55. ГАЛОЎНЫЯ ЧЛЕНЫ СКАЗА

Дзейнік і выказнік