Узнікненне і дзейнасць беларускіх партый і арганізацый у 90-я гг. ХХ ст. Іх ідэялагічныя платформы

У адпаведнасці з рэформай палітычнай сістэмы БССР ў 1990 г. быў прыняты Закон СССР "Аб грамадскіх арганізацыях". Насельніцтва атрымала правы на стварэнне суполак і тавары-стваў, а таксама палітычных партый. Але ў рэспубліцы не-фармальныя аб'яднанні пачалі ўзнікаць значна раней. У чэр-вені 1989 г. на з'ездзе ў Вільнюсе арганізацыйна аформіўся Беларускі народны фронт "Адраджэнне". У праграмнай заяве было падкрэслена, што БНФ выступае за нерабудову грамад-ства на прынцыпах дэмакратыі і сацыяльнай справядлівасці, прававую дзяржаву, рэальны суверэнітэт Беларусі. Народны фронт стварыў у Вярхоўным Савеце парламенцкую апазіцыю. У лістападзе 1990 г. адбыўся ўстаноўчы з'езд Аб'яднанай дэ макратычнай партыі Беларусі (АДПБ). Галоўнай праграмнай мэтай партыя аб'явіла пабудову дэмакратычнага грамадства з рыярытэтам агульначалавечых каштоўнасцей. Па сваёй арыентацыі АДПБ стала арганізацыяй агульнадэмакратычнай на-кіраванасці і выступала за свабоду асобы, прыватную ўлас-насць, сямейныя традыцыі.

Для абароны палітычных правоў і эканамічных інтарэсаў сялянства ў лютым 1991 г. была створана Беларуская сялянская партыя (БСП). Галоўнай сваёй задачай партыя прызнала ажыццяўленне зямельнай рэформы і ліквідацыю камандна-адміністрацыйнай сістэмы ў сельскай гаспадарцы. Рэформа павінна была праходзіць па двух напрамках: стварэнне фермерскіх гаспадарак і пераўтварэнне калгасаў і саўгасаў у асацыяцыі і акцыянерныя таварыствы. Сялянам, лічыла БСП, трэба было вярнуць права ўласнасці на зямлю.

У рэспубліцы пачалі адраджацца і сацыял-дэмакратычныя традыцыі. Група народных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце БССР, навукоўцаў і пісьменнікаў арганізавала сваю партыю -Беларускую сацыял-дэмакратычную грамаду (БСДГ), уста-ноўчы з'езд якой адбыўся ў 1991 г. У праграмнай заяве гава-рылася, што задачы партыі заснаваны на агульначалавечых каштоўнасцях і традыцыях беларускай сацыял-дэмакратыі пачатку XX ст. Грамада асноўнай мэтай аб'явіла пабудову свабоднага і дэмакратычнага грамадства, заснаванага на прынцыпах свабоды, роўнасці, прыярытэту права. БСДГ вы-ступіла за пераўтварэнне грамадства з дапамогай рэформ, без прымусу і насілля пры дасягненні сваіх мэт, абапіраючыся на Канстытуцыю і заканадаўства.

Утварэнне палітычных партый і аб'яднанняў сведчыла аб глыбокіх зменах у грамадскім жыцці і развіцці дэмакратыі. Нягледзячы на невялікі колькасны склад, яны садзейнічалі ўзнікненню ў рэспубліцы парламенцкай апазіцыі, пашырэнню правоў грамадзян, плюралізму мыслення, пошуку новых падыходаў да вызначэння складаных праблем грамадскага жыцця. Шматпартыйнасць азначала канец мапаполіі камуністаў на ўладу. Пад уздзеяннем гэтых працэсаў пачалі ўзнікаць ідэі аб неабходнасці рэфармавання камуністычнай партыі ў напрамку яе дэмакратызацыі і пераўтварэння ў партыю парламенцкага тыпу. Аднак гэтыя спробы аказаліся безвыніковымі, бо сітуацыя ў краіне працягвала пагаршацца.

27. Першая парламенцкая апазіцыя ў БССР, яе роля і дзейнасць. Абвяшчэнне незалежнасці РБ

У часы перабудовы ў 1985-1991 гг. у рэспубліцы пачалі ажыццяўляцца пэўныя захады да дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця. Значную ролю у гэтым працэсе адыграла публічнасць. На старонках газет і часопісаў, у тэле-і радыёперадачах разгарнулася необычная па масштабе палеміка аб умовах грамадскага жыцця, шляхах аднаўлення сацыялізму і паскарэння эканамічнай рэформы. Вялікую зацікаўленасць выклікалі працэсы дэсталіні-зацыі грамадства і пазбаўлення яго ад дэфармацый культу асобы і рэцыдываў у 70 —80-я гг. Сродкі масавай інфармацыі паступова падрыхтавалі у грамадстве думку аб тым, што лёс і паглыбленне перабудовы будуць немагчымыя без рэформы палітычнай сістэмы, якая пачалася ў 1988 г.

Аднак перабудова эканамічных і сацыяльных адносінаў не магла ісці ў адрыве ад рэфармавання грамадска-палітычнай сферы. Адміністрацыйна-камандная сістэма, якая склалася за гады савецкай улады, аказалася слабаўспрымальнай да пераменаў. Менавіта яна была ядром так званага "механізма тармажэння". Але нават на гэтым фоне ў параўнанні з суседнімі рэспублікамі БССР выглядала адной з самых кансерватыўных. Партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі дэманстравала прыхільнасць да захавання старенькой сістэмы і ціхае супрацьдзеянне рэформам.

Дэмакратызацыя грамадскага жыцця на Беларусі пачалася з узнікнення нефармальных аб’яднанняў і клубаў па інтарэсах. Было для іх характэрна, гэта імкненне да дэмакратычных пераменаў. Рух за дэмакратыю станавіўся сінонімам перабудовы. Частка грамадскіх аб'яднанняў асноўным напрамкам сваёй дзейнасці абрала захаванне і развіццё беларускай нацыянальнай культуры: "Талака" і "Тутэйшыя" ў Мінску, "Паходня" ў Гродне, "Узгор'е" ў Віцебску, "Талака" ў Магілёве, "Край" у Брэсце і інш. На аснове такіх груповак у иной палове 1980-х гг. на Беларусі ўнутры агульнага руху за дэмакратыю стала фарміравацца беларуская нацыянальна-дэмакратычная плынь.

Першым за глыбокае абнаўленне беларускай рэчаіснасці з пазіцый нацыянальнага адраджэння выказаўся Беларускі народны фронт (БНФ). Устаноўчы з'езд БНФ быў праведзены ў чэрвені 1989 г. у Вільні. У прынятай праграме "Адраджэньне за перабудову" адзначалася неабходнасць забеспячэння рэальнага суверэнітэту Беларусі і надання беларускай мове статуса дзяржаўнай. Амаль адначасова з афармленнем БНФ узнікалі іншыя групоўкі, камітэты, а пазней і палітычныя партыі. У чэрвені 1989 г. было заснавана Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны. У аснову дзейнасці ТБМ была пакладзена тлумачальна-асветніцкая і адукацыйная праца. У сакавіку 1991 г. адбыўся устаноўчы з'езд Беларускай сацыял-дэмакратычнай грамады (БСДГ), узнік шэраг іншых партый. Пры наяўнасці істотных разыходжанняў у мэтах і задачках, партыі ў сваіх праграмах і дзейнасці важнае месца адводзілі пытанням адраджэнскага характару. 26 студзеня 1990 г. Вярхоўны Савет рэспублікі прыняў закон "Аб мовах у Беларускай ССР", паводле якога беларуская мова юрыдычна была зацверджана ў якасці адзінай дзяржаўнай (за рускай мовай пакідаўся статус мовы міжнацыянальных зносін), а 27 ліпеня 1990 г. - закон "Аб культуры ў Беларускай ССР". Абуджэнне нацыянальнай свядомасці грамадзян і асабліва прыняцце закона аб мовах у БССР актывізавалі на пачатку 90-х гг. як прыхільнікаў нацыянальнага адраджэння, так і яго праціўнікаў. І хаця нацыянальна-дэмакратычны рух на Беларусі не набыў такога размаху як у суседніх рэспубліках, сувязь паміж палітыка-прававымі зменамі дэмакратычнага характару і беларускім адраджэннем станавілася ўсё больш відавочнай.

Распад СССР абумовіў пытанне нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння Беларусі. Ва ўмовах сацыяльна-эканамічнага і грамадска-палітычнага крызісу ў 1990-1991 гг. большасць прадстаўнікоў палітычнай эліты ў БССР выступала за забеспячэнне рэальнага суверэнітэту Беларусі. Рознагалоссі ўзнікалі па пытанню аб ступені рэалізацыі суверэнітэту: урад БССР, парламенцкая большасць у Вярхоўным Савеце, кіраўніцтва КПБ выступалі пашырэнне самастойнасці БССР у межах абноўленага Саюза; апазіцыя БНФ і блізкія да яе сілы з 1990 г. выступалі за поўную дзяржаўную незалежнасць Беларусі і яе выхад са складу СССР.

Праблема дзяржаўнага самавызначэння абвасрылася пасля т.зв. “параду суверэнітэтаў” – абвяшчэння самастойнасці з патрабаваннем рэфармавання СССР (Расія, Украіна і г.д.) або абвяшчэннем поўнага выхаду з яго складу (Літва, Латвія, Эстонія, Грузія) шэрагам саюзных рэспублік вясной – летам 1990 г.

27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет БССР урачыста прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце БССР. Згодна з Дэкларацыяй, на тэрыторыі рэспублікі абвяшчалася вяршэнства Канстытуцыі і законаў БССР, паўната ўлады рэспубліканскіх дзяржаўных органаў на ўсёй тэрыторыі краіны, самастойнасць і незалежнасць Беларусі ў міжнародных зносінах. Разам з тым абвяшчалася імкненне да захавання Саюза на новай аснове, з большай самастойнасцю асобных рэспублік, шляхам падпісання новага саюзнага дагавору.

У канцы 1990 – першай палове 1991 гг. кіраўніцтва СССР і шэрагу саюзных рэспублік, уключаючы БССР, праводзілі падрыхтоўку для заключэння новага саюзнага дагавору. Былі падпісаны дагаворы аб супрацоўніцтве Беларусі ў розных сферах з іншымі саюзнымі рэспублікамі. Па ініцыятыве М. Гарбачова ў сакавіку 1991 г. у 9 з 15 рэспублік СССР, у тым ліку БССР, быў праведзены рэферэндум, на якім большасць грамадзян выказалася за захаванне Саюза ў абноўленым выглядзе.

Жнівеньскі путч 1991 г. у Маскве і яго правал паскорылі працэс распаду СССР і адначасова садзейнічалі да больш рашучых крокаў у накірунку абвяшчэння незалежнасці кіраўніцтва асобных саюзных рэспублік. Рэвалюцыйныя падзеі ў Расіі і іншых саюзных рэспубліках абумовілі правядзенне радыкальных дзяржаўных пераўтварэнняў з боку ўладаў Беларусі.

25 жніўня 1991 г. пятая нечарговая сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла Закон “Аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай ССР аб дзяржаўным суверэнітэце БССР” і пастанову “Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР”. Фактычна Беларусь была абвешчана незалежнай дзяржавай. Ва ўласнасць рэспублікі перайшла агульнасаюзная маёмасць на тэрыторыі БССР.

26 жніўня 1991 г. была прыпынена дзейнасць КПСС-КПБ. Усе міністры ўрада на чале з В. Кебічам заявілі аб сваім выхадзе з партыі. Быў прыняты адпаведны закон аб дэпартызацыі органаў дзяржаўнай улады, прадпрыемстваў, арганізацый, нацыяналізацыі маёмасці КПБ-КПСС.

19 верасня 1991 г. на 6-й нечарговай сесіі Вярхоўнага Савета дэпутаты прынялі рашэнне перайменаваць БССР у Рэспубліку Беларусь (РБ). Тады ж былі абвешчаны ўхвалены новыя дзяржаўныя сімвалы Рэспублікі Беларусь – бела-чырвона-белы сцяг і герб “Пагоня”. 18 кастрычніка 1991 г. прыняты Закон аб грамадзянстве РБ.

Саюзныя ўлады на чале з М. Гарбачовым восенню 1991 г. рабілі некаторыя крокі, накіраваныя на захаванне СССР у выглядзе т.зв. Саюза суверэнных дзяржаў з ліку некалькіх саюзных рэспублік. Аднак яны не мелі поспеху. 8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы, у рэзідэнцыі “Віскулі” (пад Брэстам) кіраўнікі Беларусі (С. Шушкевіч), Расійскай Федэрацыі (Б. Ельцын), Украіны (Л. Краўчук) падпісалі Пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). У ім абвяшчалася, што СССР як суб'ект міжнароднага права спыніў сваё існаванне. Тры дзяржавы аб'ядналіся ў СНД і запрасілі ўступаць у Садружнасць іншыя дзяржавы былога СССР. Да канца 1991 г. да СНД далучыліся яшчэ 8 рэспублік былога СССР (Арменія, Азербайджан, Казахстан, Узбекістан, Кыргызстан, Туркменістан, Таджыкістан, Малдова). 25 снежня 1991 г. СССР афіцыйна спыніў сваё існаванне.

28. Беларускае культурна-асветніцкае і рэлігійнае замежжа ў пасляваенны час

Жыццё беларускага замежжа ў пасляваенныя дзесяцігоддзі несла адбітак тых праблем, якія вынікалі з гістарычнага развіцця нацыі і яе тагачаснага стану: аслабленая нацыянальная свядомасць, пэўная раз'яднанасць па канфесійных адзнаках і інш. У той жа час адсутнасць духоўнай і матэрыяльнай падтрымкі Бацькаўшчыны паскаралі працэсы асіміляцыі. Менавіта ў адносінах да нацыянальных арганізацый эміграцыі праводзілася партыйна-дзяржаўная палітыка, скіраваная на іх ізаляцыю ад гістарычнай Радзімы, раскол па ідэалагічных адзнаках розных пакаленняў, плыняў.

Створаная ў 1955 г. беларуская секцыя савецкага камітэта «За вяртанне на Радзіму» (з 1960 г. «За вяртанне на Радзіму і развіццё культурных сувязей з суайчыннікамі»), а затым Беларускае таварыства па культурных сувязях з суайчыннікамі за мяжой выкарыстоўваліся партыйна-дзяржаўным кіраўніцтвам перш за ўсё як сродак ідэалагічнай барацьбы процілеглых грамадскіх сістэм, узмацнення ўплыву сярод суродзічаў камуністычных ідэй, савецкага ладу жыцця. Таварыства пашырала кантакты толькі з тымі эмігранцкімі арганізацыямі, якія афіцыйныя савецкія органы залічвалі да патрыятычных і прагрэсіўных. Гэта яны бачылі ў некрытычным прыманні таго, што адбывалася на Бацькаўшчыне, і цярпімасці да сацыялістычнага ладу. Найбольш актыўныя, але ўсё ж вельмі сціплыя сувязі ў таварыства склаліся з кіраўніцтвам Федэрацыі рускіх канадцаў, Рускім цэнтрам у Нью-Йорку, Цэнтральным кіраўніцтвам культурна-спартыўных таварыстваў суайчыннікаў у Аргенціне, Славянскім таварыствам дружбы ў Англіі, некаторымі аддзеламі Саюза савецкіх грамадзян у Бельгіі і інш.

Даследчыкі з ліку эмігрантаў свой погляд на праблемы нацыянальнай гісторыі і культуры асвятлялі на старонках выдаваемых часопісаў і газет, кніг А. Адамовіча, Л. Акіншэвіча, Я. Запрудніка, А. Калубовіча, В. Кіпеля, 3. Кіпель, I. Любачкі, У. Сядуры (Ул. Глыбіннага), П. Урбана і інш. В. Тумашам створана найбольш поўная бібліяграфія Скарыніяны,пачынаючы з XVI ст. Вядомы ў свеце як буйны спецыяліст у галіне ракетнай тэхнікі наш суродзіч Б. Кіт, абраны акадэмікам Міжнароднай акадэміі астранаўтыкі, членам многіх нацыянальных таварыстваў.

Асяроддзе замежных беларусаў вылучыла сваіх паэтаў і празаікаў, кампазітараў і спевакоў. Значная частка творчай спадчыны паэтэсы Л. Геніюш (1910-1983 гг.) звязана з яе эмігранцкім лёсам. Вядомасць у беларускім замежжы набылі пісьменнікі Н. Арсеннева,. М. Сяднёў, А. Салавей, У. Клішэвіч, К. Акула і іншыя. У розныя гады выйшлі кніжкі іх твораў, анталогія паэзіі і прозы "Ля чужых берагоў".

Папулярнасць у славянскім свеце і іншых замежных краінах набыў оперны спявак, выканаўца беларускіх песень М. Забэйда-Суміцкі (1900--1981 гг.). Беларускія песні гучаць у рэпертуары вядомых спевакоў П. Конюха і М. Стрэчаня. Кампазітар М. Равенскі (1886--1952 гг.) напісаў значныя творы царкоўнай музыкі, кампазіцыі для хароў, зрабіў апрацоўкі народных песень. У песенным жанры працаваў М. Шчаглоў-Куліковіч (1897--1969 гг.).

Важную ролю ў духоўным, сацыяльным і культурным жыцці эміграцыі адыгрывае царква. За мяжой дзейнічае Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква і Беларуская праваслаўная царква ў канстанцінопальскай юрысдыкцыі, Беларуская каталіцкая місія, якія зберагаюць нацыянальныя рэлігійныя традыцыі, вядуць рэлігійнае навучанне.

Нацыянальна свядомая беларуская эміграцыя неаднародная па свайму складу, у ёй ёсць розныя плыні, групы і іх супрацьстаянне. Значная частка старой эміграцыі не прыняла пасляваенную палітычную плынь, залічваючы яе да прыслужнікаў фашыстаў. Рознагалоссі па палітычных матывах ёсць паміж прыхільнікамі БЦР і БНР, Рада якой правяла першую пасляваенную сесію ў 1946 г. у Рэгензбургу (Германія). Хоць у галоўным яны не мелі разыходжанняў: аднолькава не прымалі сацыялістычны лад, савецкую ўладу, бачылі Беларусь незалежнай.

Жыццё беларускага замежжа ў пасляваенныя дзесяцігоддзі несла адбітак тых праблем, якія вынікалі з гістарычнага развіцця нацыі і яе тагачаснага стану: аслабленая нацыянальная свядомасць, пэўная раз'яднанасць па канфесійных адзнаках і інш. У той жа час адсутнасць духоўнай і матэрыяльнай падтрымкі Бацькаўшчыны паскаралі працэсы асіміляцыі. Менавіта ў адносінах да нацыянальных арганізацый эміграцыі праводзілася партыйна-дзяржаўная палітыка, скіраваная на іх ізаляцыю ад гістарычнай Радзімы, раскол па ідэалагічных адзнаках розных пакаленняў, плыняў.

29. Беларускае палітычнае замежжа ў пасляваенны перыяд. Дзейнасць Рады і ўрадаў БНР

Складаныя міжнародныя абставіны напярэдадні другой сусветнай вайны, пачатак яе і захоп Германіяй Польшчы, далучэнне Заходняй Беларусі да БССР абумовілі актывізацыю палітычнага жыцця беларускай эміграцыі ў заходнееўрапейскіх краінах. Да таго ж яна папоўнілася палітычнымі дзеячамі, якія прыехалі з Заходняй Беларусі, калі на яе тэрыторыю ўвайшлі савецкія войскі. У выніку ваенных дзеянняў супраць Польшчы ў нямецкім палоне аказалася 70 тыс. беларусаў, якія ваявалі ў складзе польскага войска.

Другая сусветная вайна выклікала трэцюю хвалю эміграцыі. Беларусь, якая была арэнай жорсткіх ваенных дзеянняў, працяглай акупацыі яе тэрыторыі фашысцкімі захопнікамі, гэтыя працэсы закранулі вельмі адчувальна. На пачатку вайны каля 1,5 млн. чалавек былі эвакуіраваны на ўсход. Падчас ліхаманкавага і практычна неарганізаванага адыходу Чырвонай Арміі з заходняй і цэнтральнай Беларусі значная колькасць вайскоўцаў (у т. л. беларусаў) трапіла ў палон. Звыш 380 тыс. жыхароў Беларусі, пераважна маладых і здаровых юнакоў і дзяўчат, за час акупацыі былі прымусова вывезены на працу ў Германію. На заключным этапе вайны, як толькі савецкія войскі перасеклі дзяржаўную мяжу, паўстала пытанне аб рэпатрыяцыі савецкіх грамадзян.

Такім чынам, другая сусветная вайна, германская палітыка на Беларусі спарадзілі вялікія вымушаныя і прымусовыя перамяшчэнні людзей, падрыхтаваўшы гэтым глебу для трэцяй хвалі эміграцыі. Хоць прычынамі яе таксама была палітыка партыйна-дзяржаўнага кіраўніцтва СССР і БССР у папярэднія дзесяцігоддзі і ваенны час.

Беларуская дыяспара ў 1946-1985 гг. Пад уплывам перамогі СССР і яго саюзнікаў у другой сусветнай вайне многія эмігранты шчыра паверылі сталінскай прапагандзе і публікацыям у эмігранцкай прэсе патрыятычнага напрамку аб сацыялістычным ладзе жыцця. Атмасфера гэтага часу вызначыла рашэнне многіх эмігрантаў прыняць савецкае грамадзянства, а тысяч людзей і вярнуцца на сваю гістарычную Радзіму. Падштурхнуў да рээміграцыі і ўказ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 14 чэрвеня 1946 г. «Аб узнаўленні ў грамадзянстве СССР падданых былой Расійскай імперыі, а таксама асоб, страціўшых савецкае грамадзянства». Ехалі эмігранты і ў Беларусь. 3 улікам гэтага СНК СССР прыняў у чэрвені 1946 г. пастанову, якая дазваляла ўезд на тэрыторыю Украінскай і Беларускай ССР у спрошчаным парадку ўсім украінцам і беларусам, якія прызналі сябе грамадзянамі СССР. Савет Міністраў БССР і ЦК КП(б)Б прынялі пастанову «Аб рэпатрыяцыі беларускіх грамадзян, якія знаходзяцца ў Францыі».

Выехалі на Захад многія беларускія арганізацыі, установы і ваенныя фарміраванні, створаныя на акупаванай тэрыторыі («Беларуская цэнтральная рада», галоўны штаб «Саюза беларускай моладзі», Сабор епіскапаў Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, ваенныя атрады «Беларускай краёвай абароны» і інш.), частка інтэлігенцыі, святароў. Гэта была самая вялікая хваля беларускай палітычнай эміграцыі: па звестках Беларускага нацыянальнага камітэта, толькі ў Заходняй Германіі 75--100 тыс. беларусаў, якія аказаліся ў зоне акупацыі саюзнікаў, не жадалі рэпатрыіравацца.

Дзейнасць Рады і ўрадаў БНР

Урад БНР ужо ў першыя месяцы пасля абвяшчэння незалежнасці зрабіў шэраг крокаў па стварэнню сваёй дыпламатычнай службы — важнага атрыбута дзяржаўнасці. Гэта была вельмі складаная задача і прычын гэтаму было некалькі. Па-першае, урад — Народны Сакратарыят — не быў прызнаны акупацыйнымі германскімі ўладамі. Па-другое, сябры Рады БНР і Народнага Сакратарыята і ўсе, хто ім дапамагаў, выконвалі свае абавязкі, можна сказаць, на грамадскіх пачатках. Сродкаў для сталага фінансавання дзяржаўнай дзейнасці не хапала. Па-трэцяе, кіраўнічы актыў БНР не меў вопыту міжнароднай дзейнасці, у распараджэнні Народнага Сакратарыята не аказалася аніводнага прафесіянальнага дыпламата з беларусаў. А тым часам сярод задач, якія паўсталі перад БНР і яе стваральнікамі, на першае месца вылучыліся як раз задачы дыпламатычнага характару: паўплываць на ход перамоў у Брэст-Літоўскім на карысць Беларусі, наладзіць адносіны з германскімі ўладамі і дамагацца ад іх прызнання БНР і яе ўрада, нарэшце, забяспечыць дыпламатычнае прызнанне БНР з боку іншых дзяржаў. Складанасць і важнасць знешнепалітычных задач добра разумелі стваральнікі БНР. У складзе Народнага Сакратарыята адразу ж была прадугледжана пасада народнага сакратара па замежным справам.

Сябры Рады вельмі ўважліва ставіліся да персанальна-кадравых пытанняў у гэтай справе. Міністрам замежных спраў неабходна было зацвердзіць найбольш аўтарытэтнага і адукаванага чалавека. Выйсце было знойдзена такім чынам: замежныя справы ў Народным Сакратарыяце даручаліся старшыні першага ўрада — Язэпу Варонцы. Гэта быў вядомы на Беларусі палітычны дзеяч, журналіст, публіцыст. З 1917 г. з’яўляўся членам ЦК Беларускай Сацыялістычнай Грамады, адным з кіраўнікоў I Усебеларускага з’езда і ініцыятараў абвяшчэння БНР. Сумяшчэнне пасад старшыні і сакратара па міжнародным справам дазволіла сканцэнтраваць на праблемах знешняй палітыкі большасць арганізацыйных і фінансавых магчымасцей Народнага Сакратарыята, скіраваць сюды найбольш падрыхтаваных людзей.

30. Гродна ў беларускім нацыянальным руху

Нашае ўяўленне аб беларускім нацыянальным адрадженні пачатку ХХ стагоддзя будуецца галоўным чынам на вывучэнні палітычных партый і іх праграмаў і таму пакутуе ад адсутнасці жывых фарбаў, якія б дапамагалі адчуць тыя характэрныя час і прастору, што вызначалі штодзённае жыццё “свядомага беларуса”. Тым больш, што сам па сабе статус беларускага грамадска-палітычнага дзеяча ў кантэксце гэтай самай паўсядзённасці прэдугледжваў пэўныя асаблівасці ня толькі ў эмацыянальна-духоўнай сферы, але і на побытавам ўзроўні. У першую чаргу, гэта было з'вязана з новым, урбаністычным асяродзем, у якім апынулася большасць з неафітаў нацыянальнага адраджэння, і ў якім ім прыйшлося адначасова адшукваць уласную сацыяльную і нацыянальную ідэнтычнасць.

На пачатку ХХ стагоддзя шмат хто з беларускіх дзеячоў хадзіў па брукаванцы гродзенскіх вуліц. Тут нарадзіўся Уладзімір Пігулеўскі - консул БНР у Латвіі, вучыўся Уладзімір Тамашчык, пазней адміністратар Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. У Вяцкім палку ў Гродна служыў Дамінік Аніська, карэспандэнт і супрацоўнік беларускіх каталіцкіх выданняў. Летам 1912 года Макар Краўцоў, будучы ў Гродна, піша апавяданне «Час самагубства». Прыкладна тады ж сюды завітаў Іван Луцкевіч, а магчыма, і Вацлаў Ластоўскі ды Янка Купала. Ужо пад час Першай сусветнай вайны ў лютым 1915 года горад наведала Цётка, каб пахаваць забітага на фронце брата – падпаручніка Юзафа Пашкевіча. Уласна кажучы, аднак, да нацыянальна-творчых цэнтраў беларускага адраджэння Гродна далучаецца толькі з 1909 года, калі тут па ініцыятыве кс. Францішака Грынкевіча пачынае дзейнічаць Гурток беларускай моладзі.

У адрозненне ад Вільні, дзе сфармавалася традыцыя беларускага нацыянальнага руху, у Гродна беларускае адраджэнне прыходзіла хвалямі, адшукваючы з кожным разам усё большую колькасць прыхільнікаў, з тым, каб пазней зноў знікнуць, амаль не пакідаючы слядоў. У выніку, грамадская актыўнасць на беларускай глебе мела вельмі кароткачасовы характар і прыходзілася, галоўным чынам, на некалькі «пікаў», даўжынёю ад пару месяцаў, да аднаго-двух гадоў у залежнасці ад абставінаў. Для Гродна гэтымі перыядамі былі:

- 1910-1911 гады – час найбольшай актыўнасці Гуртка беларускай моладзі, праз які прайшло агулам да сарака чалавек;

- лістапад 1918 – студзень 1921 года, умоўна звязаны з дзейнасцю Гродзенскага Беларускага нацянальнага камітэта, калі у горадзе існавалі беларускія арганізацыі, што мелі дзяржаўнаўтваральны характар – урад БНР, Міністэрства беларускіх спраў, 1Гродзенскі беларускі полк, Беларуская вайсковая камісія, а лічба асобаў, актыўна звязаных з беларускім рухам, у параўнанні з папярэднім перыядам павялічваецца ў 2-3 разы;

- сярэдзіна 1922 – першая палова 1923 года – выбары ў Сейм і беларуская партызанка, на мясцовым грунце аб'яднанныя ў асобах двух паслоў – С.Барана і С.Якавюка;

- вясна – восень 1924 – няўдалая спроба адраджэння антыпольскага падполля ўжо з выразна камуністычным ухілам, якая скончылася сецэссіяй, чарговымі рэпрэсіямі з боку польскіх уладаў і актывізацыяй паланафільскага крыла сярод мясцовых беларусаў;

- 1925 –1927 год – эпоха Грамады. Прычым, з іх толькі апошнія сем месяцаў існавання гэтай арганізацыі для горада і павету сталіся сапраўднаю падзеяй.

Пазней цікавасць да нацыянальнага адраджэння вяртаецца некалькі разоў напярэдадні чарговых парламенцкіх выбараў. Пасля 1931 года беларускі рух амаль поўнасцю знікае з палітычнага жыцця горада, нават не да верасня 1939, а значна даўжэй – на дзесяць гадоў, да часу другой нямецкай акупацыі, калі ў Гродна паўстае чарговы беларускі нацыянальны камітэт.

У выніку, за перыяд з 1909 па 1939 гады праз беларускі рух толькі ў самім Гродна прайшло звыш за 500 чалавек, большасць з якіх былі тут асобамі часовамі, як, напрыклад, беларускія паслы на Сейм і, акрамя ўжо ўзгаданных С.Барана і С.Якавюка, прыязджалі сюды толькі з нагоды на дзень-два. За гэтыя ж трыццаць гадоў агульная колькасць беларускіх арганізацый і ўстаноў, існаваўшых ў розныя часы ў горадзе, сягнула за шесцьдзесят. У сярэднім, ядро беларускага руху ў Гродна, хаця і змянялася па свайму складу, увесь час трымалася ў межах 10-30 чалавек. Калі напярэдадні Першай сусветнай вайны тыповы беларускі дзеяч – гэта навучэнец старэйшых класаў гімназіі, дык пазней беларускі рух больш сталее, хаця і не перасякае, за пэўным выключэннем, трыццацігадовай мяжы.

Як кожная сістэма, гродзенскі беларускі асяродак меў свае функцыі ўваходу і выхаду. На першых парах нараджэнне нацыянальнай свядомасці насіла характар вельмі індывідуальны, амаль інтымны і датычыла не карэнных жыхароў горада, а амаль выключна выхадцаў з вясковага асяроддзя. «Аднаго разу, як быў я ў Горадні - пісаў аб сваім дзяцінстве ў аўтабіяграфіі Д.Аніська, - праходзячы па Саборнай вуліцы, спасцярог у вакне польскай кнігарні «Беларускую дудку». Зразумела, што адразу яе купіў. І гэта была першая кніжка – беларуская! Прамова да гэтай кніжкі вельмі мяне парушыла і ўмацавала ў перакананні, што я беларус». Тое ж самае можна сказаць і аб Гродзенскім гуртку беларускай моладзі «Хатка», які сам па сабе хутчэй нагадваў зямляцтва, аб’яднаўшы ў асноўным выхадцаў з засцвенкаў і вёсак Сакольскага павету, прыехаўшых у губернскі цэнтр, каб атрымаць сярднюю адукацыю ў мясцовых учэльнях. “Горад гэты беларускі, - пісала аб Гродна “Наша ніва” ў 1910 годзе, - але дагэтуль аб беларусах нешта мала было чутно, і толькі цяпер пачалі яны тут будзіцца. Спачатку, праўда, ішло туга, але пасля штораз болей і болей пачалі цікавіцца беларускім адраджэннем, і вось цяпер ужо маем нямала беларусаў, каторыя душой і сэрцам прыналежаць да сваей бацькоўшчыны…”.

Летам 1915 года, калі адбылася амаль суцэльная эвакуацыя краю, адчыняецца новая старонка ў гісторыі Гродна. Раптам усё расейскае, усё праваслаўнае апынулася ў вагонах цягнікоў, на вазах, зварухнулася, рушыла на ўсход і знікла. Услед пацягнуліся бясконцыя калоны ўцекачоў, большасць з якіх былі сілай прымушаны пакінуць уласныя хаты. Згодна нямецкаму пераспісу на 1 чэрвеня 1916 года з 24460 жыхароў Гродна беларусамі сябе лічыла 465 чалавек, тады як рускімі - 570, палякамі - 7560, яўрэямі - 15537, інш. - 327.

Сітуацыя прынцыпова змянілася ў канцы Першай Сусветнай вайны, калі дзякуючы палітычнай каньюнктуры пад «беларускай» шыльдай пачынае дзейнічаць шэраг арганізацый і ўстаноў, маючых часамі вельмі мала агульнага з беларускім нацыянальным адраджэннем. Характэрным у гэтым сэнсе выглядае момант, калі на з'ездзе праваслаўнага насельніцтва Гродзенскай губерніі 1-2 лістапада 1918 года цэлая арганізацыя – Гродзенская руская ўправа явачным парадкам змяніла назву на «Беларускую губернскую ўправу».

Падобнай палітычнай мімікрыі спрыялі агульная слабасць беларускага руху, празрыстая форма рэкрутацыі новых дзеячоў і адсутнасць нацыянальнай традыцыі ў разуменні самой беларускасці. “…Цяпер з некаторых прычын, - пісала гродзенская газета “Беларусь” 12 красавіка 1919 года, - стала выгадна быць беларусам… Аднак, мы з няменьшай рашучасцю павінны вясці барацьбу з усімі, хто прыкрываючыся нашым імянем, глядзіць на Маскву, ці Варшаву…”. У выніку гродзенскім беларусам прыходзілася адначасова будзіць нацыянальную свядомасць у шырокіх масах і адстойваць нацыянальны змест самога тэрміну “Беларусь”. “Прачніцеся, браты сяляне! - заклікала набраная кірыліцай і лацінкай адозва Беларускага нацыянальнага камітэта, - …Гляньце навокал! Усе народы ўзяліся за свае справы. Нельга чакаць і нам...”. На пачатак 1919 года, калі ў Гродна пачалі з’яжацца дзеячы з Мінска і Вільні, дасягненні ўласна мясцовых беларусаў, шчыра кажучы, былі даволі сціплымі. Тым не менш, тагачасны беларускі прэм’ер-міністр Антон Луцкевіч здолеў ацаніць іх працу. “Малая іх жменька – пісаў ён у сваім дзённіку, - але яны смела выступілі ад імя беларусаў...”.

Вызначальную ролю ў развіцці нацыянальнага руху ў горадзе пад час польска-савецкай вайны 1919-1920 гадоў адыграў той факт, што Гродна сталася сваеасаблівым перавалачным пунктам на лініі Мінск-Вільня-Варшава, дзе кожны раз, калі на Беларусі мянялася ўлада, канцэнтраваліся значныя нацыянальныя сілы. У канцы 1918 года, напярэдадні заняцця бальшавікамі Вільні, у Гродна, якое усё яшчэ заставалася ў зоне нямецкай акупацыі, пераязджаюць ўрад БНР і міністэрства беларускіх справаў пры літоўскім урадзе, у выніку чаго колькасць беларускіх дзеячоў у горадзе раптоўна павялічылася ў некалькі разоў.