Дифференциалды диагностикасы

ГА-ның қалыпты ҚБ қызметімен дамитын симптоматикасы ұқсас аурулармен (атеросклеротикалық кардиосклероз көрінісінде жүрекшелердің жыпылығы) салыстырмалы диагностикасы ҚБ қызметін бағалайтын гормональды зерттеулердің қолжетімді болуына орайы еш қиындықтар туғызбайды. ГА-н тиреотоксикозбен өтетін басқа аурулармен ажырату диагностикасын жүргізгенде біраз қиындықтар туындауы мүмкін. Бұл кезде диагностикалау барысында атап өткендей, басқа ауруларда кездеспейтін эндокринді офтальмопатияның болуы үлкен көмек береді.

Жеделдеу тиреоидитте, сонымен қатар деструктивті тиреотоксикозбен өтетін басқа да аурулар (босанудан кейінгі, «үнсіз» және цитокининдуцирлейтін тиреоидит, 2 типті амиодарониндуцирлейтін тиреоидиттер) кезінде ҚБ сцинтиграфиясында радиофарм препараттың сіңірілуінің төмендеуі немесе мүлдем сіңірілмеуі анықталады. Сонымен қатар, жеделдеу тиреоидит айқын клиникалық көрініспен (ауырсыну синдромы) және ЭТЖ жоғарылауымен сипатталады. ҚБ функционалды автономиясы клиникалық жиі егде жаста басталатын көптүйінді уытты жемсаумен көрініс береді (жиі 50–60 жас аралығында); ҚБ сцинтиграфиясында «ыстық» түйіндер анықталады, аутоиммунды патология белгілері болмайды (ТПО-АД, ТГ-АД, ТТГр-АД).

ГА диагностикасы жүкті әйелдерде айтарлықтай қиындықтар тудырады. Қалыпты жағдайда жүктілік кезеңінде адамның хорионды гонадотропині деңгейінің жоғарылауына байланысты ҚБ гиперстимуляциясы дамиды, бірқатар әйелдерде (шамамен 30 %) ТТГ деңгейінің қалыпты көрсеткіштен төмендеуі, ал кей әйелдерде (2 %) мұнымен қатар бос Т4 гормонының жоғарылауы анықталады. Бұл жағдайды ГА ажыратуға (транзиторлы гестациялық гипертиреоз) ЭОП-тың және тиреотоксикозға тән белгілердің болмауы, динамикалық бақылау барысында өзгерген көрсеткіштердің біртіндеп қалыптасуы көмек береді. Жүкті әйелдердің барлығында дерлік эстрогеннің әсерінен ТБГ мөлшері артып, жалпы Т4 гормоны қалыптан жоғары болады. Осыған орай, жүктілік кезінде ҚБ қызметін бағалау мақсатында Т4 және ТТГ мөлшерін анықтау қолданылады. Артифициальды (науқастың үлкен дозада тиреоиды гормондар дәрілерін қабылдауы) тиреотоксикоздың ГА-мен салыстырғанда айырмашылығы, ҚБ гиперфункциясымен өтетін бірқатар ауруларға тән сцинтиграфия нәтижелері бойынша радиофарм препараттың сіңірілуі төмендемейді және тиреоглобулин деңгейі жоғары болмайды.

 

Емі

ГА емдеудің үш түрлі әдісі бар (тиреостатикалық дәрілік заттармен консервативті емдеу, хирургиялық ем және ¹³¹I-пен терапия), дегенмен аталған үш әдістің ешқайсысы этиотропты ем болып табылмайды. Түрлі мемлекеттерде аталған емдеу әдістерін қолдану реттілігі әртүрлі. Мысалы, Европа мемлекеттері мен Ресейде біріншілік емдеу әдісі ретінде тиреостатиктермен консервативті терапияны қолданса, АҚШ-та науқастардың басым көпшілігі ¹³¹I-пен терапияны қабылдайды.

Консервативті терапия тиамазол (мерказолил, тирозол, метизол) және пропилтиоурацил (ПТУ, пропицил) секілді тиомочевина дәрілері арқылы іске асады. Екі дәрілік заттың да әсер ету механизмі мынаған негізделген: олар ҚБ-де белсенді түрде жиналып, онда тиреоглобулинде тирозин қалдығына йодтың байланысуын іске асыратын тиреоидты пероксидазаны тежеп, тиреоидты гормондардың синтезін тосқауылдайды. Тиамазолдің аурудың ремиссиясына әкелетін иммундық модулдеуші әсер етуі жөнінде қарама-қайшы пікірлер бар.

Тиреостатикалық терапия науқасты басқа да емдеу әдістеріне дайындау мақсатында (операция), яғни эутиреоз көрінісінде немесе 12–18 айға созылған тиреостатикалық терапия курсы ретінде тағайындалуы мүмкін. Тиреостатикалық терапияны қабылдау барлық науқастарда дерлік эутиреоидты жағдайға қол жеткізуге мүмкіндік береді; тиреостатикалық д резистенттіліктің болуы казуистика болып табылады.

Ұзаққа созылған (12–18 ай) консервативті терапияны барлық науқастарға жаппай тағайындауға болмайды. Бірінші кезекте ҚБ көлемі сәл ұлғайған науқастарға (35–40 мл-ге дейін) тағайындау; ал үлкен көлемдегі жемсау кезінде тиреостатиктерді тоқтатқаннан кейін даусыз тиреотоксикоз дамиды. Сонымен қатар, тиреотоксикоздың ауыр асқынулары көрініс берген науқастарға консервативті терапияны тағайындауды жоспарлау қателік болып табылады (жыпылықты аритмия, айқын остеопороз және т.б.). Тиреостатикалық терапиядан 12–18 айдан кейін тиреотоксикоз рецидиві дамыған науқастарға қайталамалы тиреостатикалық курсты жүргізу қауіпті және еш нәтиже бермейді.

Егер науқасқа тиреостатикалық курс тағайындау жоспарланса, алғашында тионамидтер салыстырмалы жоғары мөлшерде беріледі: 30–40 мг тиамазол (1–2 ретті қабылдауға) немесе ПТУ — 300–400 мг (3 рет қабылдауға). Мұндай терапиядан 4–6 аптадан кейін орташа ауырлықтағы тиреотоксикоз дамыған науқастардың 80–90%-да, бірінші белгісі бос Т4 және Т3 гормондарының мөлшері қалыптасуымен сипатталатын эутиреоидты жағдайға қол жеткізуге болады. ТТГ деңгейі ұзақ уақыт бойы төмендеген күйде болуы мүмкін. Эутиреоз дамығанға дейін тиреотоксикоздың жүрек-қантамырлық симптомдарын тосқауылдау мақсатында бета-адреноблокаторларды тағайындау орынды (пропранолол — 120–180 мг/тәу, атенолол — 50–100 мг/тәу). Бос Т4 гормонының мөлшері қалыптасқаннан кейін тиреостатиктердің мөлшері сүйемелдеуші мөлшерге дейін төмендетіледі (күніне 5–15 мг тиамазол). Кейінірек тиреостатикалық терапияның екі түрін қолдануға болады. Терапияның бірінші түрінде («тежеу» сызбасы) бір ғана тиреостатикалық препарат үлкен емес мөлшерде тағайындалады (5–10 мг/тәу тиамазол), ал екінші түрінде («тежеу және орынбасу» сызбасы) салыстырмалы үлкен мөлшерде тағайындалатын тиреостатикпен бірге (10–20 мг тиамазол) науқаста медикаментозы гипотиреоздың алдын-алу мақсатында левотироксин (L-T4) беріледі. Терапияның адекватты екендігінің қағидасы Т4 және ТТГ деңгейлерінің қалыпты мөлшерде тұрақтануы болып табылады (соңғысы ем басталғаннан бірнеше айлар бойы қалыптасуы мүмкін).

Сүйемелдеуші терапия 12 айдан 18 айға дейін созылуы мүмкін. Емдеу барысында науқаста лейкоциттер мен тромбоциттер деңгейін анықтап отыру қажет. Тионамидтердің (тиамазол, ПТУ) сирек, бірақ елеулі асқынуларының бірі агранулоцитоз болып табылады, өте сирек- оқшауланған тромбоцитопения. Емдеу курсы аяқталғаннан кейін дәрілерді қабылдау тоқтатылады, жиі рецидив емді аяқтағаннан бір жылдан кейін дамиды. ҚБ сәл ұлғайған науқастардың өзінде рецидив 70–75%-ға жетеді. Тиреотоксикоз қайталаса, егер науқас ұзақ тиреостатикалық терапияны қабылдау қағидаларына сай келмеген жағдайда радикалды ем тағайындалады: операция немесе ¹³¹I-мен терапия.

Оперативті емнің мақсаты, ¹³¹I-мен терапиядағыдай, ҚБ түгел алып тастау болып табылады, бірақ бір жағынан ол операциядан кейінгі гипотиреоздың дамуына (оңай компенсацияланады) жол ашады, екінші жағынан тиреотоксикоздың қайталануын жояды. Осы мақсатта тиреоидэктомия немесе ҚБ субтотальды резекциясын (2 мл дейін тиреоидты қалдық қалдырылады) тағайындайды. Функционалды көзқарас бойынша ҚБ субтотальды резекциясының нәтижесі тиреоидэктомиямен (екі жағдайда да гипотиреоз дамиды) пара-пар.

Әлемнің бірқатар елдерінде уытты жемсаудың басқа түрлеріндегідей ГА-мен сырқаттанған науқастарға басты емдеу әдісі ретінде радиоактивті ¹³¹I-пен терапия тағайындалады. Бұл әдістің әсерлігіне, инвазивті еместігіне, салыстырмалы түрде арзандығына, ҚБ жүргізілген операция кезінде дамитын асқынулардың болмауымен байланысты болса керек. ¹³¹I-пен терапияға қарсы басты көрсеткіш жүктілік пен лактация болып табылады. ¹³¹I аз мөлшерде ҚБ жиналады, без тінінде ол сәуле ұзындығы 1–1,5 мм болып табылатын бета-бөлшектерге ыдырап, тироциттердің локальды сәулелік деструкциясын шақырады. Аталған емнің басты құндылығы - алдын ала тиреостатиктермен дайындықты талап етпейді. ГА кезінде емнің басты мақсаты ҚБ бұзу болып табылса, осыған орай терапиялық белсенділік ҚБ көлемін, ҚБ йодты максимальды сіңіру мен жартылай шығару уақытын ескеру арқылы болжалды сіңірілген мөлшер 200–300 Грей ретінде есептелінеді. Алдын ала дозиметриялық зерттеулерсіз науқасқа эмпирикалық қарау барысында үлкен емес көлемдегі жемсауға 10мКи, ал үлкен көлемдегі жемсауға — 15–30 мКи тағайындалады. Гипотиреоз әдетте ¹³¹I енгізгеннен кейін 4–6 айда дамуы мүмкін.

ГА емдеудің жалпы сызбанұсқасы төмендегі 3.13 суретте көрсетілген. Мұндай емдеу әдісі Европа елдері мен РФ-да қабылданған. Төменде көрсетілген түрткілермен қатар ГА-мен сырқаттанған науқасты емдеу түрі науқастың жеке ерекшеліктерімен (өте үлкен көлемдегі жемсау, бірге дамитын басқа патология, жүктілікті жоспарлау) және әлеуметтік түрткілермен де анықталады.

 

3.13 сурет. Грейвс ауруының емдеу сызбанұсқасы

3.13 сурет. Болезнь Грейвса- Грейвс ауруы Тяжелый тиреотоксикоз, осложнения (фибрилляция предсердий и др.)- Ауыр тиреотоксикоз, асқынуы (жүрекшелер фибрилляциясы және т.б) Небольшой зоб, легкий и умеренный тиреотоксикоз- Үлкен емес жемсау, жеңіл және шамалы тиреотоксикоз Тиреодэктомия- Тиреодэктомия Тиреостатическая терапия (тиамозол, пропилтиоурацил) 1-1,5 года- Тиреостатикалық терапия (тиамозол, пропилтиоурацил) 1-1,5 жыл Рецидив- Қайталану Стойкая ремиссия- Тұрақты ремиссия Заместительная терапия гипотреоза- Гипотиреоздың орынбасушы терапиясы

 

 

Жүктілік кезінде ГА-ны емдеу ерекшелігі тиреостатиктерді (плацентадан нашар өтуіне байланысты ПТУ беріледі) минимальды мөлшерде («тежеу» сызбасы бойынша) бос Т4 гормон деңгейін қалыпты немесе аздап жоғары деңгейде ұстау мақсатында тағайындайды. Жүктілік мерзімі артқан сайын тиреостатик мөлшері төмендейді, 25–30 аптадан кейін дәріні қабылдау мүлдем тоқтатылады. Дегенмен, босанғаннан кейін науқастардың басым көпшілігінде (әдетте 3–6 айдан кейін) аурудың қайталануы мүмкін.

Тиреостатикалық кризді емдеу қарқынды түрде үлкен мөлшерде тиреостатиктерді тағайындаумен сипатталады. Әрбір 6 сағат сайын 200–300 мг мөлшерде ПТУ беріледі, науқас өзі қабылдай алмаса-назогастральды зонд арқылы жіберіледі. Сонымен қатар β-адреноблокаторлар (пропранолол: тәулігіне 160–480 мг per os немесе көктамырға тамшылатып 2–5 мг/сағ), глюкокортикоидтар (гидрокортизон: 50–100 мг әрбір 4 сағ сайын немесе преднизолон (60 мг/тәу), дезинтоксикациялы терапия (физиологиялық ерітінді, 10% глюкоза ерітіндісі) гемодинамика көрсеткіштерін бақылаумен тағайындалады. Тиреотоксикалық кризді емдеудің әсерлі әдісі плазмаферез болып табылады.

 

Болжамы

Дер кезінде ем жүргізілмеген жағдайда болжамы нашар, ол жүрекшелер фибрилляциясымен, жүрек жеткіліксіздігімен, арықтаумен (марантикалық тиреотоксикоз) анықталады. ҚБ қызметі қалыптасқан кезде тиреотоксикалық кардиомиопатия болжамы оңтайлы- науқастардың басым көпшілігінде кардиомегалияның регрессі дамып, синусты ырғақ қалыптасады. 12–18-айға созылған тиреостатикалық терапия курсынан кейін тиреотоксикоздің рецидив беру мүмкіндігі - науқастардың 70–75%.

 

ЭНДОКРИНДІ ОФТАЛЬМОПАТИЯ

 

Эндокринді офтальмопатия (ЭОП, Грейвс офтальмопатиясы, аутоиммунды офтальмопатия) — Грейвс ауруымен патогенетикалық байланысты, ісінумен және лимфоцитарлы инфильтрациямен, кейін ретробульбарлы шелмай мен көзқозғалтқыш бұлшықеттердің фиброзды өзгерістерімен сипатталатын аутоиммунды ауру.

 

3.6 кесте. Эндокринді офтальмопатия

 

Этиологиясы	Грейвс ауруындағыдай
Патогенезі	Грейвс ауруының жүйелік аутоиммунды үрдісінің шеңберінде дамитын ребробульбарлы шелмай мен көзқозғалтқыш бұлшықеттердің иммунды қабынуы
Эпидемиологиясы	Грейвс ауруымен сырқаттанған науқастардың 50–75 %-да дамиды
Басты клиникалық көріністері	«Көзге құм түскендей» сезім, көздің ауыруы, диплопия, қабақтың ісінуі, экзофтальм, көз жүйкесінің нейропатиялық көріністері, қыликөздік
Диагностикасы	Офтальмологиялық қарау, экзофтальмометрия, орбиталардың УДЗ-сі мен МРТ-сі
Салыстырмалы диагностикасы	Ретробульбарлы ісіктер (бір жақты экзофтальм кезінде), көз алмасының инфильтративті аурулары, миастения
Емі	Жеңіл дәрежесі кезінде көрсетілмеген, ауыр және орташа ауырлықта белсенді кезеңде тағайындайды: глюкокортикоидтар (per os немесе пульс-терапия), көз алмасының рентгенографиясы, соматостатин туындылары, орбитаның хирургиялық декомпрессиясы, белсенді емес кезеңде: қажет болған жағдайда косметикалық операциялар орындалады
Болжамы	98% жағдайда ремиссия дамиды (өздігінен немесе емнен кейін), 2 % жағдайда- белсенді емес фазасы орнағаннан кейін ЭОП-ның қалдық белгілерімен ауыр ағым

 

95 % жағдайда ЭОП Грейвс ауруымен бірге дамып, бұл жүйелік аутоиммунды аурудың ажырамастай бөлігі болып табылады (оның «визитті картасы»), бірақ ЭОП тиреотоксикоздан бұрын басталуы мүмкін. Шамамен 5% жағдайда ЭОП аутоиммунды тиреоидитпен ұштасады, ал қалған 5%-да — жекеленген ауру ретінде, яғни ГА кезінде дамитын аутоиммунды аурудың дара компоненті ретіне дамиды. Түсініксіз себеппен 5–10 % жағдайда ЭОП-ға біржақты сипат тән (3.6 кесте).

 

3.14 сурет. Эндокринді офтальмопатияның даму сатылары

3.14 сурет Активность- Белсенділігі Тяжесть- Ауырлығы Остаточные явления- Қалдық белгілер % от максимальной активности и тяжести- Белсенділігі мен ауырлығының максимальды %

 

 

Этиологиясы

Кең таралған теориялардың біріне сәйкес, ГА кезінде дамитын аутоиммунды үрдіс нәтижесінде түсініксіз себеппен ретробульбарлы шелмайдың преадипоциттері ТТГ-ға рецептор экспрессирлейтін адипоциттерге дифференциациялады. Одан кейін шелмай иммунды қабынуды иницирлейтін ТТГ рецепторларына сенсибилизацияланған В лимфоциттермен инфильтрацияланады. Қабынуға дейінгі цитокиндердің түзілуіне жауап ретінде ретробульбарлы шелмай адипоциттері көп мөлшерде қышқыл гликозамингликандарды өндіре бастайды. Олардың айқын гидрофильды қасиеті болғандықтан, ретробульбарлы шелмай ісініп, көлемі жағынан үлкейеді. Уақыт өте қабынулық өзгерістердің қарқындылығы бәсеңдеп, түрлі дәрежедегі фиброзды өзгерістер дамиды.

 

Патогенезі

ЭОП-ның дамуында екі кезеңді ажыратуға болады (3.14 сурет). Белсенді қабынудың бірінші кезеңінде ретробульбарлы шелмайда қабынулық өзгерістер дамиды. Бұл өзгерістер шелмайдың көлемінің ұлғаюымен көрініс береді, нәтижесінде экзофтальмның дамуына әкеледі, ауыр жағдайларда тіпті көз жүйкесінің жаншылуына әкелуі мүмкін (көз жүйкесінің нейропатиясы) (3.15 сурет). Көзқозғалтқыш бұлшықеттердің қабынуы біртекті дамымайды, сондықтан көрудің бір бұрышында (жоғары немесе жанына қарағанда) науқаста диплопия анықталуы мүмкін. Ауыр жағдайда тұрақты диплопиямен сипатталатын қыликөздік көрініс береді. Ауыр ағымдағы ЭОП-ның қауіпті асқынуы-көздің толық жабылмауына, кейін қасаң қабықтың өзгеріп, тіпті жаралануына әкелетін айқын экзофтальм.

 

3.15 сурет. Эндокринді офтальмопатия кезінде дамитын экзофтальм мен көз жүйкесі компрессиясының патогенезі

 

ЭОП-ның екінші белсенді емес кезеңінде көз шарасында дамыған қабыну үрдістері біртіндеп бәсеңдейді. Жеңіл дәрежедегі ЭОП толық ремиссиямен аяқталады, ал ауыр дәрежедегі ЭОП кезінде тұрақты экзофтальмге, жоғарғы қабақтың тұрақты ретракциясына, диплопиямен сипатталатын қылткөздікке, катаракта секілді көз алмасы жағынан дамитын екіншілік ауытқуларға әкелетін фиброзы өзгерістер орын алады. ЭОП-ның белсенді емес сатысында глюкокортикоидтар секілді қабынуға қарсы дәрілік заттарды қолдану нәтижесіз. ЭОП-ның қауіп факторлары мен үдемелі дамуына әкелетін түрткілерге темекі тарту және ҚБ қызметінің бұзылуы (гипотиреоз және тироетоксикоз секілді) жатады.

 

Эпидемиологиясы

ЭОП Грейвс ауруымен сырқаттанған науқастардың 50–75%-да дамиды. Түрлі дәрежедегі ЭОП және ретробульбарлы тіндердегі минимальды өзгерістерді анықтайтын арнайы әдістердің көмегімен (МРТ) ГА көрініс берген науқастардың барлығында дерлік дамуы мүмкін. Кейбір мәліметтер бойынша ЭОП дамыған жаңа жағдайлар жиілігі жылына әйелдер үшін 100 000 халыққа 16 жағдай, ал ер адамдар үшін 2,9:100 000.

 

3.16 сурет. Эндокринді офтальмопатиямен (а, б, в) сырқаттанған науқастар

 

Клиникалық көріністері

ЭОП кезінде бірнеше симптомдар топтамасы көрініс беруі мүмкін. Тиреотоксикоздың көздік симптомдары төмендегі 3.7 кестеде көрсетілген және ол ЭОП-ның көріністері болып табылмайтынын айта кеткен жөн, бұл симптомдар кез келген генезді тиреотоксикозда дамиды. Олардың патогенезі көз алмасының вегетативті иннервациясының бұзылуымен байланысты. Бұл симтомдарға бұрын ҚБ қызметін тура бағалауда гормональды зерттеу жүргізу қиындықтар тудырғанда маңыздылыққа ие болған. Уақыт өте, көптеген көздік симптомдардың, мысалы көзді жұмғанда қабақтың дірілдеуі тиреотоксикоз жоқ сау адамдарда да кездесетіні анықталды.

 

3.7 кесте. Тиреотоксикоздың көздік симптомдары

 

Симптомдар	Көріністері
Грефе	Төмен қарағанда нұрлы қабықтың жоғарғы қабақтан қалыңқырауы
Дальримпль	Көз саңылауының кең ашылуы
Штельваг	Көзді сирек қағу
Мебиус	Жақын қашықтықта көзқарасты бекіте алмау (конвергенция әлсіздігі)
Кохер	Көзқарасты тез ауыстырғада дамитын жоғарғы қабақтың ретракциясы

 

3.8 кесте. Эндокринді офтальмопатияның жіктемесі NOSPECS

 

Сатысы	Клиникалық көріністері
0 (N)	Офтальмопатияның дамымауы
1 (O)	А В С	Жоғарғы қабақтың ретракциясы: -болмашы айқындылықта -орташа айқындылықта -өте айқын
2 (S)	А В С	Көз шарасының жұмсақ тіндерінің өзгерісі (ісінуі, конъюнктива инъекциясы): -болмашы айқындылықта -орташа айқындылықта -өте айқын
3 (P)	А   В С	Экзофтальм (көз алмасының көз шарасынан шығып тұруы): -болмашы айқындылықта (қалыптыдан 3-4 мм артық) -орташа айқындылықта (қалыптыдан 5-7 мм артық) -өте айқын (8 мм-ден артық)
4 (E)	А В С	Көз бұлшықеттерінің зақымдалуы: -көз алмасы қозғалысының шектелуінсіз диплопия - көз алмасы қозғалысының шектелуі -фиксацияланған көз алмасы (біреуі немесе екеуіде)
5 (C)	А В С	Қасаң қабықтың зақымдалуы: -құрғақтық -жаралану -лайлану, некроз, перфорация
6 (S)		Көз жүйкесінің зақымдалуы: -болмашы айқындалған (көру өткірлігі 1,0–0,3) -орташа айқындалған (көру өткірлігі 0,3–0,1) -өте айқындалған (көру өткірлігі 0,1)

 

ЭОП-ға екі симптомдар топтамасы тән: біріншісі- орбитаның жұмсақ тіндерінің өзгерісімен байланысты, екіншісі- көзқозғалтқыш бұлшықеттердің өзгерістерімен байланысты. Ретробульбарлы және жартылай периорбитальды тіндердің өзгерісі нәтижесінде жоғарғы қабақтың ретракциясының кейін дамуымен сипатталатын экзофтальм көрініс береді (3.16 сурет). ЭОП –ның алғашқы симптомдарына көзге «құм түскендей» сезім, көзден жас ағу және жарықтан қорқу жатады.

 

3.17 сурет. УДЗ мәліметтері бойынша эндокринді офтальмопатия кезінде дамыған көзқозғалтқыш бұлшықеттерінің жуандауы

 

Басты бұлшықеттік симптомдарға жоғарыға немесе жанына қарағанда дамитын диплопия, бір жаққа көз жанарын ауыстыра алмау, ауыр жағдайларда-қитарлық жатады. Офтальмопатия ауырлығын NOSPECS Халықаралық жіктемесі бойынша жіктейміз (3.8 кесте). Жиі жағдайда ЭОП емдік шараларды қажет етпейтін жеңіл дәрежеде өтеді, ал көрудің бұзылуына қауіп төндіретін ауыр дәрежедегі ЭОП 1–1,5 % жағдайда ғана кездеседі.

 

Диагностикасы

Басты, бірақ абсолютті емес маңыздылыққа бірге дамитын ГА, сирек жағдайда аутоиммунды тиреоидит ие болады. Бұл жағдайда науқаста екі жақты үрдістің дамуы диагнозды толығымен растайды. Сирек орындалатын орбиталар УДЗ-сі көзқозғалтқыш жүйкелерінің жуандағанын көрсетеді (3.17 сурет).

Бұл зерттеу әдісі клиникалық айқын емес ЭОП-ны белсенді түрде диагностикалау мақсатында жүргізіледі, себебі ол тиреотоксикозбен дамитын бірқатар сырқаттардан ажырату барысында ГА диагнозын дәлелдеуге мүмкіндік береді. Бұл мақсатта аса қымбат, бірақ әлдекайда ақпаратты зерттеу МРТ жүгізуге болады. МРТ жүргізуге басты көрсеткіш болып науқаста біржақты экзофтальмді анықтау табылады (әсіресе, басқа көз симптомдары мен қабынулық өзгерістер дамымағанда). Сонымен қатар, МРТ ретробульбарлы ісікті жоққа шығару мақсатында орындалады. ЭОП диагностикасындағы емді тағайындау жөніндегі маңызды сұрақтардың бірін шешу үшін ЭОП белсенділігін анықтау қажет. Осы мақсатта клиникалық көріністер мен анамнез мәліметтері (динамикадағы қарау) маңызды. Оларды төменде көрсетілген 3.9 кестедегі ЭОП клиникалық белсенділігі шкаласында қосып, топтастырады.

 

3.9 кесте. ЭОП-ның клиникалық белсенділігінің шкаласы

 

1. Спонтанды ретробульбарлы ауырсыну (соңғы 4 апта бойы көздің артында дамитын қысқандай ауыру сезімі) 2. Көзді қозғалтқанда дамитын ауыру сезімі (соңғы 4 апта бойы жоғарыға, жанына және төмен қарауға әрекет еткенде) 3. Қабақтың қызаруы (эритема) 4. Қабақтың ісінуі 5. Конъюнктива инъекциясы (аз дегенде бір квадрантты қамтитын конъюнктиваның диффузды қызаруы) 6. Хемоз 7. Карункул ісінуі

· 1 балл 1 белгіге сәйкес келеді · Жалпы балл 0ден (белсенділік жоқ) 7-ге дейін (айқын) ауытқиды. · ЭОП 4 баллдан жоғары болғанда белсенді болып есептелінеді.

 

Салыстырмалы диагностикасы

ЭОП-ны ретробульбарлы ісіктерден (әсіресе, біржақты экзофтальм кезінде), көз шарасының инфильтративті ауруларынан, миастениядан, басқа генезді көз жүйкесінің нейропатиясынан ажырата білу қажет.

 

Емі

Емдеу әдісін таңдау кезінде ЭОП-ның өздігінен дамитын ремиссияға ұшырауға бейім екенін естен шығармаған жөн, яғни басқаша айтқанда ертелі кеш ЭОП-ның белсенді сатысы аяқталады дегенді білдіреді. ЭОП-ны емдеу әдісі жоғарыда айтылғандай сырқаттың ауырлығы мен белсенділігіне байланысты (3.10 кесте).

 

3.10 кесте. Эндокринді офтальмопатияның емі

 

ЭОП ауырлығы	Емі
Кез келген ауырлықта	· Темекі тартуды тастау · Қасаң қабықты сақтау (көз тамшылары «жасанды көз жасы», қабақ дұрыс жабылмағанда- көзге таңғыш басып ұйықтау) · Қараңғыланған көзілдіріктер тағу · Тұрақты эутиреозды үстемелеу
Жеңіл дәрежелі ЭОП	Қандайда бір белсенді араласуларсыз бақылау.
Орташа дәрежелі ЭОП, белсенді фаза	Қабынуға қарсы терапия (глюкокортикоидтар көктамырға немесе per os) және/немесе орбиталардың рентгенографиясы
Орташа дәрежелі ЭОП, белсенді емес фаза	Реконструктивті хирургия (қабаққа, көзқозғалтқыш бұлшықеттерге операция, орбита декомпрессиясы)
Ауыр дәрежелі ЭОП	Глюкокортикоидтармен пульс-терапия, орбиталардың декомпрессиясы

 

Басым жағдайларда ЭОП ешқандай белсенді терапияны жүргізусіз жазылады, себебі жиі жеңіл дәрежеде дамып, еш қалдық белгілерсіз өздігінен ремиссияға ұшырайды. Дегенмен, науқастарға темекі тартуды тоқтату, көз тамшыларын қолдану жөніндегі кеңестер берілуі қажет. ЭОП ремиссиясына қол жеткізудің басты шарты- эутиреозды үстемелеу. Орташа және ауыр дәрежедегі ЭОП кезінде қолданылатын, өзінің салыстырмалы қауіпсіздігі мен нәтижелілігін дәлелдеген әдіс- метилпреднизолонмен пульс-терапия (1 г көктамырға, күнделікті, 5 күн бойы, кейін қажет болғанда қайталамалы курсті 1–2 аптадан кейін жүргізеді). Альтернативасы жанама әсерлерінің даму қаупі жоғары пероральды преднизолонды қабылдау болып табылады. Глюкокортикоидтармен емдеудің басты мәселесі- онымен емді тоқтатқаннан кейін жиі дамитын ЭОП рецидиві. Сонымен қатар, глюкокортикоидты терапиямен жұптастырып орбиталар аймағына бағытталған рентгенотерапиямен емдеу әдісі де қолданылады. Ауыр дәрежедегі ЭОП кезінде, әсіресе көру жүйкесінің нейропатиясы дамығанда орбитаны декомпрессиялау мақсатында оперативті араласу көрсетіледі. ЭОП-ның белсенді емес сатысында айқын косметикалық және көрудің бұзылыстары дамыған кезде де оперативті араласу тағайындалуы мүмкін.

 

Болжамы

Басым жағдайларда болжамы жақсы: ремиссия өздігінен немесе индуцирленген қабынуға қарсы терапиядан кейін дамиды. Шамамен 1-2 % жағдайда ЭОП белсенді емес фазада қалдық белгілердің дамуымен аяқталатын ауыр ағыммен сипатталады.

ГИПОТИРЕОЗ

 

Гипотиреоз — тиреоидты гормондардың тапшылығынан дамитын клиникалық синдром. Патогенезі бойынша гипотиреоз біріншілік (ҚБ өзінде дамитын патология) және екіншілік (ТТГ тапшылығынан) болып жіктеледі (3.11 кесте). 99 % жағдайда біріншілік жүре пайда болған гипотиреоз дамиды. Гипотиреоздың жалпы популяцияда таралуы 2 %-ды құрайды, ал жеке жасқа байланысты топтарда (егде жастағы әйелдер адамдарда) 6–8 %-ға жетеді.

 

3.11 кесте. Гипотиреоздың этиологиясы

 

Гипотиреоз	Басты аурулар
Біріншілік (қалқанша без аурулары)	Аутоиммунды тиреоидит ҚБ хирургиялық алып тастау Радиобелсенді ^131I-пен терапия Ауыр йод тапшылығы Қалқанша бездің даму ақаулары (дисгенезия және эктопия)
Екіншілік (гипоталамус-гипофиз патологиясы)	Гипофизарлы жеткіліксіздік (Шиен-Симмондс синдромы) Гипоталамус-гипофизарлы аймақтың ірі ісіктері Гипофиздің сәулеленуі ТТГ шектелген тапшылығы

 

3.6.1. Жүрек пайда болған гипотиреоз

Кең таралған эндокринді ауру болып табылады (3.12 кесте). Тұрақты біріншілік гипотиреоздың басты себебіне созылмалы аутоиммунды тиреоидит (АИТ) жатады, одан кейін таралуы жөнінен ҚБ-ге орындалған хирургиялық операциялардан және радиобелсенді ¹³¹I-пен терапиядан кейін дамитын ятрогенді гипотиреоз дамиды.

 

3.12 кесте. Біріншілік жүре пайда болған гипотиреоз

 

Этиологиясы	Созылмалы аутоиммунды тиреоидит, ҚБ-ге жүргізілген операциялық араласулар, ^131I-пен терапия
Патогенезі	Ағзаның жасушалық жүйесінің метаболизмі мен негізгі алмасудың төмендеуі
Эпидемиологиясы	Ерлер, әйелдер— 1:10. Жалпы популяцияда - 2 %. Репродуктивті жастағы әйелдер арасында 2 — 5 %. 60 жастан асқан егде адамдар арасында 6 — 12 %
Басты клиникалық көріністері	Спецификалық емес немесе болмайды: жалпы әлсіздік, депрессия, терінің құрғауы, шаштың артық түсуі, іш қату, гипохромды анемия, перикардта сұйықтықтың жиналуы, диастолалық гипертензия, атерогенді дислипидемия, етеккірлік циклдің өзгеруі, бедеулік, либидоның төмендеуі
Диагностикасы	Манифесті біріншілік гипотиреоз: ТТГ↑, Т4↓ Субклиникалық гипотиреоз: ТТГ↑, Т4-қалыпты деңгейде. Екіншілік гипотиреоз: ТТГ↓, Т4↓.
Салыстырмалы диагностикасы	Симптоматикасы ұқсас бірқатар аурулар. Гипотиреоздың дамуына әкелетін аурулардың өзара ажырату диагностикасы
Емі	Левотироксин препараттарымен орынбасушы терапия (жалпы орынбасушы мөлшері дене массасына 1,4 мкг/кг), терапияның мақсаты- қалыпты деңгейде ТТГ ұстау
Болжамы	Орынбасушы терапия көрінісінде ТТГ деңгейін тұрақты мөлшерде ұстау- симптомдар мен көріністерінің толық регрессі

 

Этиологиясы

Басты клиникалық маңыздылыққа созылмалы аутоиммунды тиреоидиттен (АИТ) кейін дамыған гипотиреоз (3.7.1.1 бөлімді қараңыз) және радиобелсенді ¹³¹I-пен, операциядан кейін дамитын ятрогенді гипотиреоз ие болады. Ятрогенді гипотиреоз гипотиреоз дамыған жағдайлардың 1/3-ін иемденеді. Аталған сырқаттарда гипотиреоз қайтымсыз сипатта болады. Бұлармен қатар ҚБ-дің көптеген ауруларында (деструктивті тиреоидиттер) және бірқатар заттардың әсерінен (йод пен тиреостатиктердің үлкен мөлшері) транзиторлы гипотиреоз дамуы мүмкін. Транзиторлы гипотиреоз аталған сырқаттардың табиғи ағымы барысында немесе аталған түрткілердің әсері жойылғанда (тиреостатиктерді доғару) өздігінен лимитирленеді. Бірқатар жағдайларда біріншілік гипотиреоздың генезі белгісіз болып қала бермек (идиопатикалық гипотиреоз).

Біріншілік гипотиреоздың бірден - бір себептерінің бірі - ауыр йод тапшылы. Жеңіл және орташа дәрежедегі йод тапшылығы қалыпты жағдайда ересек адамдарда гипотиреозды дамытпайды (3.9 бөлімді қараңыз). Жаңа туылған сәбилерде орташа, кейде жеңіл йод тапшылығының өзі ҚБ-дегі йод мөлшерінің төмен болуымен ұштасуы және тиреоидты гормондардың жоғары алмасуы транзиторлы неонатальды гипертиротропинемияны дамытады (3.6.2 бөлімді қараңыз). Жүкті әйелдерде йод тапшылықты жағдай көрінісінде салыстырмалы гестациялы гипотироксинемия дамуы мүмкін (3.9.3 бөлімді қараңыз). Соңғы екі феноменді гипотиреоз синдромымен толық теңдестіруге болмайды.

Сирек кездесетін екіншілік гипотиреоздың дамуына гипоталамо-гипофизарлы аймақтың түрлі деструктивті үрдістері әкеледі, яғни гипофиздің және супраселлярды құрылымдарының макроаденомалары және оларға орындалған операциялық араласулар.

 

Патогенезі

Тиреоидты гормондардың тапшылығы әсерінен барлық мүшелер мен жүйелер өзгеріске ұшырайды. Себебі тиреоидты гормондардың басты қызметі негізгі алмасуды (жасушалық тыныс) қамтамасыз ету болып табылады, сондықтан олардың тапшылығы оттегіні тіндермен тұтынуының бұзылуына, қуат шығынының және энергетикалық субстраттарды утилизациялаудың төмендеуіне әкеледі. Осыған орай, гипотиреоз кезінде бірқатар қуатқа тәуелді жасушалық ферменттердің өндірілуі азаяды. Ауыр гипотиреоз кезінде дамитын жиі өзгеріс дәнекер тіндерде айқын байқалатын муцинозды ісіну (микседема) болып табылады. Микседема интерстициальды тіндерде артық мөлшерде гиалурон қышқылы мен гликозамингликандардың жиналуынан дамиды, олар өз кезегінде гидрофильділігіне байланысты тінде судың жиналуын қамтамасыз етеді.

 

Эпидемиологиясы

Гипотиреоздың эпидемиологиясын оның дамуына әкелетін жиі себептің аутоиммунды тиреоидиттің болуы анықтайды. Біріншіден, АИТ ҚБ-дің басқа да аурулары секілді әйелдерде 10 есе жиі кездеседі. Екіншіден, бұл сырқатқа ұзаққа созылған ағым тән және бірнеше жылдар мен ондаған жылдардан кейін гипотиреоздың дамуына әкелуі мүмкін.т Сондықтан, гипотиреоз 50–60 жас аралығындағы әйелдерде жиі анықталады. Егер жалпы популяцияда гипотиреоздың әйелдер арасында таралуы 1 % болса, репродуктивті жастағы әйелдер арасында 2 %-ды құрайды, ал бұл көрсеткіш 60 жастан жоғары әйелдер арасында кей популяцияларда 10–12 %-дан астам болуы мүмкін.

 

Клиникалық көрін