Абвяшчэнне незалежнасці БНР і яе лёс.

Незалежніцкія настроі ў беларускім руху былі выкліканы палітыкай часовага ўраду Расіі, які не хацеў лічыцца з патрабаваннем беларускіх арганізацый аб наданні Беларусі статуса аўтаноміі у складзе Расійскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі, а таксама палітыкай савецкай Расіі, якая вяла перамовы з Германіяй аб лёсе Беларусі без удзелу ў іх прадстаўнікоў беларускага народа. Незалежніцкія тэндэнцыі ўзмацніліся пасля разгону Усебеларускага з’езда.

18 лютага 1918 года Германія пачала наступленне на ўсход. Бальшавіцкія ўлады 19 лютага 1918 года з Мінска ўцяклі ў Смаленск. З турмы выйшлі дзеячы Цэнтральнай Беларускай вайсковай рады, якія навялі парадак у горадзе. Аднавіў сваю дзейнасць Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда. 20 лютага 1918 года, за некалькі дзён да ўваходу ў горад германскіх войск, Выканаўчы Камітэт прыняў Першую Устаўную грамату да народаў Беларусі і стварыў першы ўрад Беларусі – Народны Сакратарыят Беларусі.

Хутка нямецкія войскі акупіравалі Мінск, па загаду ваеннага каменданта германскага гарнізона Народны Сакратарыят быў сілай выдвараны з памяшкання, якое ён займаў, з будынка быў зняты бела-чырвоны-белы сцяг, у памяшканні зрабілі вобыск і забралі касу.

Яшчэ больш незалежніцкія тэндэнцыі узмацніліся пасля падпісання і ратыфікацыі савецкай Расіяй Брэсцкага міру 1918 года. Бальшавікі нарушылі дадзенае Л.Троцкім абяцанне, што лёс Беларусі не будзе вырашацца без удзелу яе прадстаўнікоў. Таму 9 сакавіка 1918 года ВК Рады Усебеларускага з’езда прыняў Другую Устаўную грамату да народаў Беларусі. Цяпер Беларусь была аб’яўлена народнай рэспублікай. У межах Беларусі былі абвешчаны свабоды: слова, друку, сходаў, забастовак, сумлення, недатыкальнасць асобы і жылля, права на аўтаномію, раўнапраўе моў усіх нацыянальнасцей Беларусі. Права прыватнай уласнасці на зямлю не адмянялася. Зямля павінна была перадавацца бясплатна тым, хто яе апрацоўваў. Лясы, воды і нетры зямлі аб’яўляліся ўласнасцю БНР.

Па прычыне таго, што ў Брэсцкім мірным дагаворы нічога не гаварылася аб беларускай дзяржаве, і ў сувязі з тым, што Германія адмовілася прызнаць акт 9.3.1918г. і разглядала Беларусь як акупіраваную частку Расіі, 25 сакавіка 1918 года была прынята Трэцяя Устаўная грамата. Ад гэтага часу Беларусь абвяшчалася незалежнай дзяржавай.

Ва ўмовах грамадзянскай вайны і інтэрвенцыі БНР як самастойная дзяржава не існавала. Але было зроблена шмат чаго ў фарміраванні асноў беларускай дзяржаўнасці. Былі прыняты дакументы ад асновах дзяржаўнага ладу. У якасці дзяржаўнай была зацвержана беларуская мова. Урад БНР утвараў дыпламатычныя консульствы, накіроўваў дыпламатычныя місіі у Варшаву, Берлін, Берн, Капенгаген; грамадзяне БНР атрымлівалі пашпарты, у тым ліку дыпламатычныя. 11.10.1918 года Рада БНР зацвердзіла Часовую Канстытуцыю БНР. У тым жа годзе ў якасці дзяржаўных былі ўзаконены бела-чырвона-белы сцяг і герб “Пагоня. Найбольшых поспехаў БНР дасягнула ў развіцці асветы і культуры.

У 1919 – 1920 гг. БНР дэ-юрэ або дэ-факта прызналі Германія, Латвія, Літва, Эстонія, Чэхаславакія, Балгарыя, Фінляндыя, Турцыя.

Былі зроблены спробы наладзіць на Беларусі ўзброенную нацыянальна-вызваленчую барацьбу. Але стаўка на партызанскую вайну ў Беларусі не апраўдала сябе. Адбыўся раскол беларускіх дзеячоў. На Другой Усебеларускай канферэнцыі (1925 г., г. Берлін) Мінск быў прызнаны адзіным цэнтрам адраджэння Беларусі.

Старшыня Рады БНР П.Крэчэўскі і яго намеснік В.Захарка не прызналі савецкую Беларусь. Дзяржаўная пячатка і архіў БНР засталіся ў іх. Пасля смерці П.Крэчэўскага ў 1928 годзе яго функцыі ў эміграцыі выконвалі: В.Захарка, М.Абрамчык, В.Жук-Грышкевіч, Я.Сажыч. На сёняшні дзень Раду БНР ачольвае Івонка Сурвіла (Канада). Радаю выдаюцца беларускія газеты, часопісы, друкуюцца кнігі, маюцца беларускія культурныя цэнтры.

З-за неспрыяльных умоў існавання, БНР не стала сапраўднай дзяржавай, Тым не менш, абвяшчэнне беларускай дзяржавы заставіла савецкі ўрад у Маскве пайсці па шляху стварэння сацыялістычнай беларускай рэспублікі. Дзеячы БНР зрабілі першы крок на шляху нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва Беларусі.

 

Стварэнне БССР і яе значэнне

Абвяшчэнне 25.03.1918 года БНР і дзейнасць яе кіруючых органаў, знешнепалітычныя абставіны (пагроза ваенай інтэрвенцыі і страта ўлады) падштурхнулі ўрад савецкай Расіі да прызнання права беларускага народа на самавызначэнне і нацыянальную дзяржаўнасць.

У снежні 1918 года ЦК РКП(б) прыняў рашэнне пра ўтварэнне беларускай дзяржавы. Гэта было вынікам нацыянальнай палітыкі, якая праводзілася ўрадам РСФСР і дзейнасці беларускіх патрыётаў-камуністаў, якія мелі пэўны ўплыў на бальшавіцкі ўрад. Было вырашана фармальна абвесціць аб утварэнні БССР са сталіцаю ў г.Смаленску на 6-й Паўночна-Заходняй канферэнцыі РКП(б), якая праходзіла 30-31 снежня 1918 года. На канферэнцыю прыбыў Ц.Гартны (З.Х.Жылуновіч) і зачытаў дэлегатам канферэнцыі “Маніфест аб утварэнні беларускай дзяржавы (БССР)”, які быў аднагалосна прынят. Быў сфарміраваны Часовы рабоча-сялянскі савецкі ўрад Беларусі (старшыня З.Х.Жылуновіч).

1 студзеня 1919 года быў апублікаваны Маніфест Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі аб утварэнні беларускай дзяржавы. Савецкая рэспубліка адкрыла беларускаму народу перспектывы, у першую чаргу, нацыянальна-культурнай аўтаноміі, але не суверэннай дзяржаўнасці. Гэта засведчылі падзеі 1930-х гадоў.

2-3 лютага 1919 г. у г. Мінску адбыўся Першы Усебеларускі з’езд Саветаў. На ім была прынята Канстытуцыя Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь, выбраны Цэнтральны Выканаўчы камітэт. З’езд падцвердзіў адрыў ад Беларускай рэспублікі тэрыторый Смаленскай, Віцебскай і Магілёўскай губерній, якія з-за ваенна-палітычных меркаванняў уладаў РСФСР былі перададзены ў склад Савецкай Расіі.

Аднак беларуская дзяржава праіснавала нядоўга. 27 лютага 1919 года было аформлена стварэнне Літоўска-Беларускай сацыялістычнай рэспублікі (Літбел). У хуткім часе тэрыторыя заходняй і цэнтральнай Беларусі была акупіравана вайскамі Польшчы і распачалася савецка-польская вайна 1920 года.

11.06.1920 года часці Чырвонай Арміі вызвалілі Мінск. Улада ў горадзе і рэгіёне была перададзена Мінскаму губернскаму ваенна-рэвалюцыйнаму камітэту на чале з А.Чарвяковым.

31 ліпеня 1920 года адбыўся сход кіруючых работнікаў Кампартыі Літвы і Беларусі. Сход прыняў Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР). У пэўнай літаратуры дата 31.07.1920 г. падаецца як другое абвешчанне БССР.

18 сакавіка 1921 года паміж савецкай Расіяй і Польшчай быў падпісаны Рыжскі мірны дагавор. Прадстаўнікі Беларусі ў перамовах і падпісанні міру не ўдзельнічалі. У выніку гэтай здрадніцкай для Беларусі дамовы бальшавіцкі ўрад савецкай Расіі перадаў Польшчы Заходнюю Беларусь. Такім чынам, беларускі народ быў гвалтоўна падзелены на дзве часткі.

Тэрыторыя ўзноўленнай БССР уключала ўсяго 6 паветаў Мінскай губерніі. Усходняя Беларусь заставалася ў складзе РСФСР. Восенню 1920 года была ўзноўлена структура савецкіх і партыйных органаў, узнікла Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі. 13-17.12.1920 г. Другі Усебеларускі з’езд Саветаў прыняў дадаткі да Канстытуцыі 1919 года.

З удзелам БССР 30 снежня 1922 г. было абвешчана стварэнне СССР. У 1920-я гады ў БССР было шмат зроблена для фарміравання беларускай асветы, навукі, мастацтва, літаратуры і інш.

Пры ўсіх недахопах і стратах, стварэнне БССР дазволіла беларускаму народу кансалідавацца (у выніку вяртання у 1924, 1926 гг. у склад БССР усходнебеларускіх зямель, у 1939г. заходнебеларускіх), атрымаць спачатку культурную, а пазней і адміністратыўна-палітычную аўтаномію ў рамках СССР, стаць краінай–заснавальніцай ААН (1945 год). Складаліся і атрымалі міжнароднае прызнанне граніцы Беларусі. Была закладзена аснова сучаснай эканомікі, у сацыяльнай структуры грамадства вядучае месца заняла нацыянальная інтэлігенцыя, быў дасягнуты сярэднесусветны ўзровень адукацыі насельніцтва і г.д.

Абвяшчэнне БНР, стварэнне і існаванне БССР з’явілася асновай для лагічнага завяршэння нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў выглядзе суверэннай Рэспублікі Беларусь.

 

Сутнасць новай эканамічнай палітыкі (НЭП).

Прычыны.

Ва умовах замежнай інтэрвенцыі і грамадзянскай вайны надзвычайныя метады кіравання гаспадаркай былі апраўданы, але з усталяваннем міру насельніцтва не згаджалася з працягам “ваеннага камунізму”, калі не існавала ніякай матэрыяльнай зацікаўленасці ў выніках сваёй працы. Расла незадаволенасць рэквізіцыямі сярод сялянства. Адбыўся шэраг узброеных паўстанняў. На мяжы 1920-1921 гг. краіну ахапіў цяжкі эканамічны крызіс, звязаны з памылкамі ў празмерна цэнтралізаваным кіраванні гаспадаркай краіны.

На Х з’ездзе РКП(б) у сакавіку 1921 г. пачалося афармленне новай эканамічнай палітыкі (НЭПа). Храналагічныя межы 1921-1927 гг.

Сутнасць НЭПа:

1. Харчразвёрстка замянялася харчовым падаткам, які паступова зніжаўся з 20% прадукцыяй у 1921 г. да 5% грашыма ў 1925 г.

2. Абвяшчалася свабоды форм землекарыстання. Законнымі прызнаваліся арцель, абшчына, прыватнае ўладанне ў выглядзе вотрубаў ці хутароў.

3. Дазвалялася арэнда і наёмная праца.

4. Заахвочвалася кааперацыя. Развіццё атрымалі збытавыя, забеспячэнскія, крэдытныя аб’яднанні. Да канца 20-х гг. імі была ахоплена большая палова ўсіх сялянскіх гаспадарак.

5. Дазваляўся з мая 1921 года прыватны гандаль лішкамі сельскагаспадарчай прадукцыяй.

6. Быў адноўлены Дзяржбанк у 1921 годзе і дазволена стварэнне акцыянерных і камерцыйных банкаў.

7. Развіваўся знешні гандаль, стымуляваўся экспарт.

8. Уводзілася стабільная грашовая адзінка з намінальным залатым зместам.

9. Адмяняліся ўсе абмежаванні для прыватных асоб на сумы ў ашчадных касах, гарантавалася тайна ўкладаў і немагчымасць іх канфіскацый.

10. Дазвалялася арэнда прыватным асобам і кааператывам прамысловых прадпрыемстваў. Даваўся дазвол на канцэсіі – здачу ў арэнду прадпрыемстваў замежным фірмам.

11. Уводзілася матэрыяльнае стымуляванне працы: была адноўлена грашовая аплата працы, уведзены тарыфы, што выключала ўраўнілаўку, зняты абмежаванні на павелічэнне заробкаў, ліквідаваны працоўныя арміі, адменена абавязковая працоўная павіннасць.

Эканамічны механізм будаваўся на рыначных прынцыпах. НЭП пачаўся з сельскагаспадарчай палітыкі, затым развіўся ў палітыку заахвочвання гандлю, што патрабавала стабілізацыі валюты, стаў прамысловай палітыкай, што дазволіла павялічыць вытворчасць у прамысловасці.

Галоўнымі мэтамі НЭПа лічыліся максімальна хуткае пераадольванне гаспадарчага заняпаду і стварэнне ўмоў для пабудовы аднароднага сацыялістычнага грамадства.

Прычыны згортвання НЭПа былі ў памкненнях партыйна-дзяржаўнага кіраўніцтва да паскоранай мадэрнізацыі грамадства пад лозунгам «рыўка ў сацыялізм», што дэфарміравала эканоміку. Існуючая ў краіне аўтарытарная палітычная сістэма неадпавядала рыначным метадам кіравання эканомікай. Апарат кіравання, больш звыклы да метадаў “ваеннага камунізму” праяўляў у большасці некампетэнтнасць. Адбываўся хуткі рост адміністрацыйна-бюракратычнага апарату, які бачыў у адраджэнні рынку небяспеку сваім прывілеям. Да таго ж, ў масавай свядомасці савецкіх грамадзян узніклі супярэчлівыя меркаванні. Па сутнасці, пасля рэвалюцыі 1917 г. адбылася “рэстаўрацыя” капіталізму. Як вынік – незадаволенась працоўных НЭПам, арыентацыя іх на агульную грамадзянскую роўнасць.

Былі і станоўчыя вынікі правядзення НЭПа на Беларусі. Была адноўлена сельская гаспадарка рэспублікі, адноўлена прамысловасць, узрасла колькасць прадпрыемстваў і працуючых на іх. Спажывецкі рынак быў напоўнены асноўнымі таварамі, павялічыўся абарот гандлю. Тым не менш, Беларусь заставалася індустрыяльна слабаразвітай рэспублікай СССР, удзельная вага яе прамысловасці ў 1926 годзе склала менш аднаго працэнта ад усёй прамысловасці СССР.

 

24. Індустрыялізацыя і калектывізацыя, іх асаблівасці ў Беларусі.

 

У СССР была распрацавана праграма “вялікага скачка” і мела мэты: паскораную індустрыялізацыю народнай гаспадаркі; паскоранае каапераванне сялянства і сярэдніх слаёў горада; пад’ём дабрабыту і культуры мас; пабудову сацыялізму.

Асаблівая ўвага надавалася планаванню развіцця эканомікі, якое набыло статус абавязковых для выканання дакументаў. Раней, у 1926 г., Дзяржплан і ВСНГ падрыхтавалі варыянты пяцігадовага плана развіцця гаспадаркі. Менавіта з пачатку рэалізацыі першага пяцігадовага плану і бярэ пачатак індустрыялізацыя.

У маі 1929 г. IX Усебеларускі з’езд Саветаў зацвердзіў першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР на 1928-1932 гг.Пераважнае развіццё атрымалі дрэваапрацоўчая, запалкавая, папяровая, харчовая, льняная і швейная галіны прамысловасці. Было пабудавана 78 буйных і 480 дробных і сярэдніх новых прамысловых прадпрыемстваў, сярод якіх швейная фабрыка «Сцяг індустрыялізацыі» і панчошна-трыкатажная фабрыка «КІМ» у Віцебску, фабрыка штучнага валакна і трубаліцейны завод у Магілёве, бабруйскі, барысаўскі і гомельскі дрэваапрацоўчыя камбінаты, буйнейшая ў рэспубліцы ГРЭС і інш. Узніклі новыя галіны прамысловасці: сельскагаспадарчае машынабудаванне, станкабудаванне, хімічная (вытворчасць штучнага валакна і хіміка-фармацэўтычная), вытворчасць стандартных будынкаў, вытворчасць маргарыну і інш.

У 1931 г. аб’ём валавай прадукцыі прамысловасці перавысіў аб’ём валавай прадукцыі сельскай гаспадаркі – Беларусь стала індустрыяльна-аграрнай рэспублікай.

Другі пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР на 1933-1937 гг. быў зацверджаны ў студзені 1934 г.

Згодна з ім вядучае месца надавалася развіццю цяжкай прамысловасці, ствараліся два энергетычных вузла – Гомельскі і Мінскі. Далейшае развіццё атрымала лёгкая і харчовая прамысловасць. Пад час выканання плана другой пяцігодкі былі пабудаваны новыя буйныя прадпрыемствы: Гомельскі шклозавод, Крычаўскі цэментны завод, Аршанскі льнокамбінат, Магілёўскі трубаліцейны завод, Магілёўскі аўтарэмонтны і інш.

Трэці пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР на 1938-1942 гг. быў зацверджаны XVII з’ездам КП(б)Б у чэрвені 1938 г.

Пад час пяцігодкі адбылося хуткае развіццё транспарту. Праведзены чыгуначныя лініі Камунар-Орша, Орша-Лепель, Гомель-Чарнігаў, Асіповічы-Магілёў. Было адкрыта Дняпроўска-Дзвінскае рачное параходства, пабудаваны Гомельскі рачны порт. У Мінску быў пабудаваны аэрапорт, пачала дзейнічаць авіялінія Мінск-Масква.

Да пачатку 40-х гг. на Беларусі (як частцы СССР) была рэалізавана сталінская мадэль дзяржаўнага сацыялізму. Індустрыялізацыя садзейнічала яе ўмацаванню. Былі нацыяналізаваны сродкаў вытворчасці, адбылася цэнтралізацыя кіравання ўсёй прамысловасцю. Прыватны і саматужна-рамесны сектар вытворчасці быў выціснуты з эканомікі БССР. Дзяржаўны манапалізм уладкаваўся ў вытворчасці і размеркаванні. Вырасла колькасць бюракратыі, усталяваўся загадны стыль кіраўніцтва эканомікай.

Пабудова сацыялізму закранула і сельскую гаспадарку. Пачалася масавая калектывізацыя ў выглядзе стварэння калгасаў і саўгасаў для забеспячэння правядзення індустрыялізацыі.

Перад сельскай гаспадаркай былі пастаўлены задачы – задаволіць павышаны попыт горада і прамысловасці на сельскагаспадарчую прадукцыю і сыравіну, удзельнічаць у фінансаванні індустрыялізацыі (праз рэалізацыю сялянам прамысловых тавараў).

У 1929 г. пачалася масавая калектывізацыя метадам адміністрацыйнага прымусу. Яна суправаджалася палітыкай “раскулачвання”. Пад час яе першай хвалі ў лютым - мае 1930 г. у БССР было раскулачана больш за 15 тыс. гаспадарак. Выкарыстоўвалі гвалтоўныя метады – арышт, пазбаўленне права голасу, высылку. Гвалтоўныя метады калектывізацыі мелі вынікам супраціўленне сялян. Адбыўся масавы забой свойскай жывёлы, якая падлягала абагульненню. А за 1930 г. адбылося 520 антысавецкіх узброеных сялянскія выступленняў.

За тры месяцы 1930 г. (студзень - сакавік) у Беларусі ў калгасы прыцягнулі каля 430 тыс. сялянскіх гаспадарак. За гады першай пяцігодкі было калектывізавана палова сялянскіх двароў, створана каля 9 тыс. калгасаў.

Усяго ў калгасы да канца 1937 г. было аб’яднана 685 тыс. аднаасобных гаспадарак, або 87,5% ад іх агульнага ліку. Адначасова раслі пасяўныя плошчы калгасаў. Толькі за кошт росту плошчаў павялічыўся валавы збор галоўных культур, бо вытворчасць працы як раз рэзка зніжалася.

Зямля замацоўвалася за калгасамі. Адначасова калгаснікі былі замацаваны за калгасамі. Яны не мелі пашпартоў і поўнасцю залежалі ад старшыні. Старшыня падпарадкаваўся райкаму партыі.

Свае асаблівасці мела сацыяльная палітыка ў адносінах да калгаснікаў. Яны не мелі права на штогадовы водпуск, аплачваемы бюлютэнь па хваробе, аплачваемы водпуск па цяжарнасці і родам. Для калгаснікаў не быў вызначаны пенсійны ўзрост, ім не выплачваліся пенсіі. Рэдкасцю ў сельскай мясцовасці была электрычнасць, радыё, бытавыя паслугі, дашкольныя ўстановы.

У 1937 г. калектывізацыя на Беларусі ў асноўным была завершана, сацыялістычны спосаб вытворчасці ў сельскай гаспадарцы стаў пануючы.

У 1930-я гг. была разбурана дробнатаварная гаспадарка. Прымусовым шляхам ствараліся буйныя сацыялістычныя гаспадаркі на вёсцы. Аднак, узровень сельскагаспадарчай вытворчасці быў вельмі нізкім, планы павелічэння сельскагаспадарчай прадукцыі былі правалены.