Першыя дзяржавы-княствы на тэррыторыи Беларуси у IX-XI ст.

Восточнославянские союзы племен чувствовали родство между собой, они были близки по языку, культуре, обычаям, имели много общих внешних интересов. Все это создавало условия для политического обьединения восточных славян, что и произошло во второй половине IX в. Во главе этого обьединения стала династия Рюриковичей, а главным городом - Киев. Однако империя Рюриковичей не была централизованным государственным образованием. Она представляла собой политические обьединения феодалов вокруг великого князя с целью отпора постоянным набегам внешних врагов и сбора дани с собственного населения.

Территория современной Беларуси находилась на западной окраине Киевской Руси. Вначале здесь существовали Полоцкое и Туровское княжества. По мере развития феодальных отношений

некоторые княжества делали попытки выйти из-под власти Киева. Одним из первых начал обособляться Полоцк. Полоцк впервые упоминается в источниках под 862г.

В последней четверти X в. шла упорная борьба за великокняжеский престол между сыновьями Киевского князя Святослава и Киевским князем Ярополком, Новгородским князем Владимиром. Каждый из них стремился иметь Полоцкое княжество своим союзником. С этой целью Владимир решил жениться на дочери Полоцкого князя Рогволода Рогнеде, но встретил с ее стороны решительный отказ. Тогда Владимир захватил Полоцк, убил Рогволода, силой взял себе в жены Рогнеду и стал Великим Киевским князем. В крупнейшие города в качестве своих наместников Владимир направил своих сыновей. Его сын от Рогнеды Изяслав получил Полоцк.

После смерти Изяслава в Полоцке княжили его сыновья и внуки. Наивысшего расцвета Полоцкое княжество достигло при князе Брячиславе (1001-1044гг.) и Всеславе (Чародее) (1044-1101 гг.). В это время расширились границы княжества. Оно занимало территорию теперешней Витебской области, северную часть Минской и несколько соседних районов. В вассальной зависимости от княжества были земли, которые простирались по нижнему течению Западной Двины, где находились города Кукенойс и Герцике. Полочане контролировали торговый путь «из варяг в греки», собирали дань с балтских племен.

Между Полоцком и Киевом велась борьба, которая продолжалась с перерывами более 100 лет. Полоцкие князья дважды занимали Новгород, вели борьбу за Псков и Смоленск. В 1067г. произошла битва на реке Немига, шла война с Владимиром Мономахом. В 1127г. сын Мономаха Великий князь Киевский Изяслав организовал большой поход коалиции южно-русских князей против Полоцка.

Затем полоцкая земля распалась на удельные княжества: Полоцкое, Минское, Друцкое, Изяславское, Логойское и др.

Во второй половине XII в. в восточную Прибалтику стали проникать крестоносцы. Предки латышей и эстонцев к этому времени не имели своей государственности и были язычниками. Северная опасность со стороны немецких крестовых орденов была замаскирована миссионерской деятельностью. В 1186г. полоцкий князь Владимир разрешил немцу Мейнарду вести христианскую работу среди подчиненных Полоцку ливов. Крестоносцев интересовало не столько миссионерство, сколько завоевание новых земель в Прибалтике.

В 1201 г. при епископе Асберте (с разрешения полоцкого князя) была построена крепость Рига. В 1202 г. здесь был создан при помощи римского папы орден меченосцев, который в 1237 г. стал называться Ливонским. Появление немецких крестоносцев в Прибалтике стало угрожать полоцким князьям потерей этих земель. Поэтому летом 1203 г. дружина Полоцкого князя Владимира Всеславича осадила немецкие крепости Икскюль и Гольм. Но этот поход был неудачным. В 1208 г. крестоносцы захватили Кукенойс, в 1209 г. разграбили и сожгли Герцике.

Чтобы противостоять опасности, Полоцк и Витебск установили связь с Новгородской землей, что позволило им нанести поражение шведам на Неве в 1240 г., и 5 апреля 1242 г. разбить немецких крестоносцев на Чудском озере. В 1260 г. литовцы вместе с русскими и белорусскими войсками нанесли поражение крестоносцам на озере Дурбе. Таким образом, коалиции всех сил северной части Европы удалось отстоять свою независимость.

Туровское княжество образовалось на территории южной Беларуси в бассейне Припяти и ее притоков. Столица княжества – город Туров упоминается в летописи под 980 г. До конца X в. Туровское княжество

развивалось как самостоятельное. Здесь руководила династия князей. С конца X в. в Турове княжит сын Великого князя Киевского Святополк, который вел борьбу за самостоятельность княжества. С 1054 г. по 1119 г. Туровским княжеством владели князь Изяслав (сын Ярослава Мудрого) и его сыновья. С 1113 г. княжество перешло к наследникам В. Мономаха. В 50-е годы XII ст. Туровским княжеством овладел Юрий Ярославович, который вернул княжество династии князя Изяслава. Особенностью общественно-политического строя Туровского княжества было наличие в городе и князя, и посадника, что было еще характерно только для Новгорода Великого.

В это время жители Беларуси оказали упорное сопротивление монголо-татарам, когда они, опустошая Русь, двинулись в 1240 – 1242 гг. на Запад. Фланговые отряды Батыя прошли через южную часть Беларуси, опустошили и разграбили Мозырь, Туров, Пинск, Брест. В середине и второй половине XIII в. монголо-татары еще не раз осуществляли набеги на белорусские и литовские земли, но завоевать и подчинить их им не удалось. В конце XII – начале XIV в. Туровская земля была целиком присоединена к Великому княжеству Литовскому.

 

 

11. Уплыў Візантыі на славянскія народы. Культура бел. зямель у 9-13 ст.

Прыкметы бел. культуры сфарміраваліся яшчэ на 1-ай стадыі этнагенезу Беларусі(5-9 ст.). У эпоху станаўлення ранніх феад. адносін узніклі першыя бел. гарады як апорныя цэнтры слав. каланізацыі. Пасля прыняцця хрысціянства сфарміраваліся тыповыя прыкметы ранняй сярэднявечнай культуры – нераздзельнасць быцця і культуры, рамяства і маст. творчасці, міфалагічнага, мастацкага і навуковага пазнання. Дамінантам мастацкай культуры ў гэты пер-яд з`яўл. архітэктура. На яе аснове сінтэзаваліся ўжытковае і выяўленчае мастацтва: музыка, элементы літ-ры, тэатра і красамоўства. У пер-яд хрысціянізацыі сцвярджаліся новыя хрысціянскія каштоўнасці. Маст. творчасць характарызавалася спалучэннем паганства і візантыйскай культуры. У 12 ст. на Беларусі склаліся 2 школы дойлідства: полацкая і гродненская. Полацкая была вынікам сінтэзу візантыйскіх каланічных узораў і мясцовых традыцый дойлідства. Архітэктура гродненскай школы складвалася пад уплывам Візантыі і зах.-еўрап. раманскай архітэктуры(каложская царква, Ніжняя царква і інш.). Мастацтва беларусаў 9-13 ст. было прадстаўлена фрэскамі, мазаікамі, іконамі і кніжнай графікай. Пасля прыняцця хрысціянства развівалася пісьменнасць. Адбывалася станаўленне маст. літ-ры, рукапіснай кніжнай культуры. Асноўнай крыніцай літ. мастацкіх сюжэтаў была Біблія. У 4-13 ст. з`явіліся рэгіянальныя пераклады біблейскіх кніг. У тым ліку пераклад на царкоўна-слав. мову асветнікамі Кірылам Тураўскім і Міфодзіем(9 ст.). Пра сталую біблейскую традыцыю сведчаць тураўскае “Евангелле”(11 ст.) і 1-е і 2-е полацкае “Евангелле”(12-13 ст.). Пераходныя жанры ад царкоўнай літ-ры – гэта жыціе святых, патрыстыка. Вяршыняй маст. сярэднявечнай літ-ры з`яўляецца “Слова пра паход Ігаравы”(80-я гг.12 ст.). У ім змешчаны звесткі пра полацкіх князёў і інш. Першы гіст. твор бел. літ-ры – гэта “Жыціё Ефрасіні Полацкай”. У 12 ст. Е. Полацкая стварыла кніжна-асветніцкі цэнтр ў Полацку. З яе імем звязана творчасць Лазара Богшы, які ў 1161 г. для Ефрасіні зрабіў напрастольны крыж. Адкрыццём усходнеслав. хрысціянск. культуры былі летапісы. Самы ранні – “Полацкі летапіс”(11-13 ст.). Сярод іншых летапісаў можна адзначыць “Аповесць мінулых гадоў”, “Іпацьеўскі летапіс” і інш. Пра высокі ўзровень адукацыі сведчаць імёны царк. дзеячаў:К.Смаляціча, А.Смаленскага і К.Тураўскага.

 

12. Феадальная раздробленасць у Зах. Еўропе і Беларусі. Барацьба бел. зямель з іншаземнымі захопнікамі ў канцы 12-пачатку 13 ст.

Пасля смерці Усяслава ў ХІІ ст. у гісторыі старажытнай Русі пачаўся перыяд феадальнай раздробленасці. Феадальная раздробленасць і бясконцая варожасць князёў аслаблялі Полацкую зямлю. На пэўны час Менск стаў значным адміністрацыйна-палітычным, вайсковым і культурным цэнтрам Беларусі(дынастыя Глебавічаў). У 12 ст. узмацняецца актыўнасць народных мас і знаці. Прычыны: слабыя эканам. і камунікац. стасункі паміж рознымі рэгіёнамі, рост мясцовых эканомік і жаданне ўдзельных князёў адасобіцца ад цэнтральнай улады. Першае распалася Полацкае княства. У другой палове ХІІ ст. распалася Тураўскае княства. У выніку на пачатку ХІІІ ст. на беларускіх землях існавала больш за 20 незалежных дзяржаўных утварэнняў. Феадальная раздробленасць мела станоўчыя і адмоўныя бакі. Яна давала больш шырокія магчымасці для развіцця розных зямель. Улада мясцовага князя была больш аператыўнай. Ён быў вымушаны абапірацца на мясцовых баяр, раздаючы ім землі і прывілегіі, што, несумненна, спрыяла развіццю феадальных адносін. Але з разбурэннем цэнтралізаванай дзяржавы парушаліся сувязі між рэгіёнамі. Паміж удзельнымі князямі ўсё часцей успыхвалі ваенныя канфлікты. Вядома, што такое становішча значна аслабіла палітычную моц беларускіх княcтваў, і яны сталі ахвярай іншаземных захопнікаў. З канца ХІІ ст. нямецкія крыжакі пачалі планамерны захоп Прыбалтыйскіх зямель, частка якіх знаходзілася ў залежнасці ад Полацкага княcтва. Крыжакі ўрываліся на беларускія землі, сеячы смерць і спусташэнне. У 1203 і 1206 гг. полацкі князь Уладзімір рабіў паходы на крыжакоў, але яны былі няўдалыя. У выніку Полацк быў вымушаны ў 1210 г. падпісаць першы мірны дагавор з Рыгай. Праз шэсць гадоў Уладзімір здолеў стварыць моцную кааліцыю супраць рыцараў-мечнікаў. Але падчас падрыхтоўкі да паходу князь нечакана памёр. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ён быў атручаны крыжакамі. У 1236 г. пад Шаўлямі нямецкія крыжакі пацярпелі моцнае паражэнне ад літоўскіх плямён. У 1237 г. яны былі разбіты пад Драгічынам валынскім князем Данілам. У другой палове 30-х гг. ХІІ ст. многія землі Усходняй Еўропы сталі ахвярай мангола-татарскага нашэсця. У 1238 г. мангола-татары разрабавалі і спустошылі Смаленскае княства. У 1239 г. іх атрады спустошылі значную частку паўднёва-ўсходняй Беларусі. У 1240 г. флангавыя атрады на чале з ханамі Гуюнкам і Кайданам уварваліся ў паўднёвую Беларусь, захапілі і разрабавалі Мазыр, Тураў, Пінск, Бярэсце. Аднак спроба Кайдана прасунуцца далей на поўнач скончылася яго паражэннем у бітве каля мястэчка Крутагор’е (зараз Дзяржынск). Пасля вяртання з Заходняй Еўропы ў 1242 г. правадыр мангола-татар Батухан (Батый) заснаваў у Паволжы дзяржаву Залатая Арда, якой выплачвалі даніну ўсходнія і паўднёвыя рускія землі. У 1275-1338 гг. залатаардынскія ханы рабілі паходы і на беларускія землі, але падпарадкаваць іх сабе не здолелі.