Приедмет и методы основные источники.

Приедмет и методы основные источники.

История и сама является многоотраслевой наукой. Она подразделяется на экономическую историю, политическую историю, гражданскую и военную историю, историю государства и права, историю религии, этнографию, археологию и т.д.

По широте объекта изучения история подразделяется на: всемирную историю; историю континентов; историю стран и народов и т.д. Т.о. история Беларуси – часть всемирной истории, объектом изучения которой является история нашей страны, вклад народов Беларуси в мировой процесс развития.

Более 2-х тыс. лет назад возникли два основных подхода в исторической мысли, которые существуют и сегодня. Представители идеалистической концепции считают, что дух, разум, сознание первичны и более важны, чем природа и материя и, что именно они основа исторического процесса. Материалистическое направление считает, что материальная жизнь определяет сознание людей и, что экономические процессы определяют и духовное развитие.

Современная отечественная историческая наука использует диалектико-материалистический метод исследования, который рассматривает развитие общества как натурально-исторический процесс, что определяется объективными закономерностями и находится под воздействием объективных факторов (деятельности масс, классов, партий, личностей). Все исторические факты изучаются с помощью принципов историзма, объективности, социального подхода, альтернативности.

В отличие от других наук история рассматривает процесс развития общества в целом, анализирует совокупность явлений общественной жизни (экономики, политики, быта, культуры).История выполняет несколько значимых функций:1) Теоретика познавательная.2) Интеллектуально-развивающая.3) Практика-политическая.4) Патриотическо-воспитательная Гісторыя падзяляецца на:старажытную. гісторыю сярэдэніх стагодзяў. новую.найноўшую

Первобытный строй

Чалавек з'явіўся на Зямлі больш за 2 млн гг. на-зад. Гэта адбылося ў Афрыцы. Першая спроба чала-века пранікнуць на тэрыторыю Беларусі датуецца перыядам у 100—35 тыс. гг. назад. Аб гэтым свед-чаць прылады працы з крэменю — скрэблы, адшчэ-пы, востраканечнікі, якія былі знойдзены археола-гамі каля вёсак Падлужжа (Чачэрскі раён), Абідаві-чы (Быхаўскі раён), Свяцілавічы (Веткаўскі раён). Яны належалі неандэртальцам. Такую назву стара-жытныя людзі атрымалі ад назвы даліны Неандэр-таль у Германіі, дзе ўпершыню былі знойдзены рэ-шткі іх скілетаў. Існуе таксама і другая назва — «чалавек разумны". «Чалавек разумны" мог выраб-ляць каля 20 тыпаў прылад працы, умеў карыстац-ца агнём, рабіць буданы (шалашы). Прыкладна 40— 35 тыс. гг. назад на тэрыторыі Еўропы з'явіліся но-выя людзі, якіх вучоныя назвалі краманьёнцы (ад назвы пячоры Кра-Маньён у Францыі), або «чалавек разумны сучасны». Гэты чалавек быў здольны раз-важаць, размаўляць і мэтанакіравана працаваць. Ён навучыўся прыстасоўвацца да суровых умоў ледаві-ковай эпохі. Паселішчы людзей пераважна размяш-чаліся на берагах рэк — Прыпяці, Дняпра, Сожа. Самая старажытная стаянка (пасяленне) чалавека каменнага веку (больш за 2 млн — 6 тыс. гг, назад)

знаходзіцца каля в. Юравічы Калінкавіцкага раёна на Гомельшчыне. Яна існавала 24 тыс. гг. да н. э. Другая стаянка адкрыта на беразе Сожа каля в. Вер-дыж Чачэрскага раёна (21 тыс. г. да н. э.) Гомельс-кай вобласці. Тагачасныя людзі жылі супольна — родавай аб-шчынай па 20—40 чалавек у шалашах, зробленых з косці і пакрытых шкурамі жывёл. Выкарыстоўвалі прылады працы з крэменю, а таксама касцяньгя ігол-кі, шылы і інш. Для задавальнення патрэб у ежы, жыллі, паліве чалавеку неабходны былі мяса, ску-ры, косці жывёл. Усё гэта яму даваў асноўны заня-так — паляванне на шарсцістых мамантаў, насаро-гаў, аленяў, мядзведзяў і інш. Людзі займаліся так-сама збіральніцтвам і рыбалоўствам. Існаваў пры-родны падзел працы паводле полу (паміж мужчына-мі і жанчынамі) і паводле ўзросту (паміж дарослымі, дзецьмі і старымі).Апошні ледавік адступіў з тэрыторыі Беларусі 15 —13 тыс. гг. назад. Паступова клімат рабіўся бо-лып цёплым. Паляўнічыя плямёны пераходзілі да аселага жыцця. Іх паселішчы размяшчаліся на бера- гах рэк, азёр ці на пясчаных пагорках — дзюнах. Та-кіх стаянак вядома ў Беларусі каля 100. На іх людзі будавалі драўлянае жыллё — буданы конусападоб-най формы. Узнікла неабходнасць ва ўдасканаленых прыладах працы. Вельмі зручнай прыладай стаўлук са стрэламі.

3 павелічэннем колькасці насельніцтва роды аб'ядноўваліся ў плямёны. Адбывалася гэта на тэры-торыі Беларусі 12—7 тыс. гг. назад. Бронзавы век пачаўся ў II тысячагоддзі да н. э. У гэты час з'яўляюцца вырабы з медзі і бронзы, якія трапляюць на тэрыторыю Беларусі з поўдня, бо ў Бе-ларусі не было радовішчаў медзі і волава, сплаў якіх утварае бронзу. Людзі пачалі прыручаць жывёл, а по-тым перайшлі да іх развядзенпя. Пераход ад палявапня і збіральніцтва да жывёла-гадоўлі і земляробства азначаў пераход ад спажывец-кай гаспадаркі да вытворчай. Пры вытворчым тыпе гаспадаркі людзі ўласнай працай выраблялі неабход-ныя ім прадукты, якіх не іспавала ў гатовым выгля-дзс ў прыродзе. Узрастае роля мужчынскай працы.. На змсну мацярынскаму роду (матрыярхату).прыхо-дзіць бацькоўскі (патрыярхат).Жалезны век на тэрыторыі Бсларусі пачаўся пры-кладна ў VII—VI стст. да н. э. Людзі навучыліся зда-бываць жалезную (балотную) руду і атрымліваць з яе жалеза ў певялікіх печах-домніцах. З'явілася многа жалезных прылад працы і зброі: сярпоў, нажоў, стрэл, дзід. Развіваліся розныя рамёствы (прадзенне, ткацтва, ганчарства). Да нас дайшлі нават некато-рыя мастацкія вырабы, зробленыя з дрэва і косці. Удасканаленне прылад працы прывяло да з'яўлення лішкаў прадуктаў і ўзнікнення маёмаснай няроўнас-ці сярод людзей. Паміж імі пачынаюцца сутычкі. Так узнікаюць войны. Для абароны людзі будуюць умацаваныя паселішчы — гарадзішчы.

Балты и славяне на территории беларуси

На сегодняшний день в исторической литературе нет единого мнения о времени и путях расселения славян на тер. Б. Еще недавно считалось, что славяне пришли с Юга, из лесостепных районов Украины, а прародиной их был Балканский п-ов. Было доказано, что место пребывания славян на кануне их расселения на тер. Б, Украины и России было Висло-Одерское междуречье, то некоторые историки и археологи начали утверждать, что славяне пришли на тер. Б с запада и юго-запада и что через Б прошли почти все группы восточнославянских племен. Закрепись же на ее тер. только кривичи, дригавичи и радимичи. Остается открытым вопрос, почему же не осели восточнославянские племена в зап. Б, где условия для жизни людей были наиболее благоприятные, чем там куда пошли славяне. Такое представление о путях расселения славян не дает ответа и на вопрос, как здесь, в зап. Б, где условия интенсивного движения славян еще долгое время обитали балтские племена, а славяне освоили эти территории только в 11-12 вв. Считают, что славянские племена начавшие движение из Висло-Одерского междуречья в юго-восточном направлении были отсечены от основной массы славянства германо-кельтскими племена, двигающимися более энергично в этом же направлении. Отсеченную группу германо-кельты раскололи на две части. Одна из них была оттеснена на Балканский п-ов, ultr позже сформировалась группа южнославянских племен (сербы, хорваты, боснийцы, словены, болгары и др.). Другая часть славян поселилась на северо-западе Украины и в южных районах Б (р. Припять). 6-8 вв. славяне от сюда никуда не двигались. Здесь они сформировались как восточное славянства.

Стоновление феодальных отношений.

В государственном строе белорусских земель до IX в. преобладали мелкие государства-княжества, которые были обособлены даже от своих ближайших соседей. Каждое из таких мини-государств имело свою столицу.В IX-X вв. начинается рост городов, ремесла, цехов, что вызвало начало централизации. Этому способствовала и роль православного духовенства, которое было сторонником идеи сильного государства.

Христианизация Беларуси.

Первые славянские племена (дроговичи, родимичи, кривичи) были язычниками, что сближало их с балтами.

Европа прошла два этапа христианизации: 1) от возникновения христианства (Римская империя, Византия, империя Франков, Британия); 2) IX-X вв., когда крестились славянские и северные народы.В X в. уже фактически существовали две христианские церкви – Западная (во главе с папой римским) и Восточная (во главе с патриархом константинопольским).

На белорусские земли христианство шло двумя потоками – восточное из Византии через Киевскую Русь и Болгарию, западное – через Польшу.Православие на Беларуси считается принятым с 992 г., со времени образования Полоцкой православной епархии и, эта церковь стала господствующей (распространение католицизма в XIII в. сдерживалось поддержкой, которую оказывали папы римские крестоносцам в их продвижении на ВКЛ). В городах Беларуси построено много церквей, а с конца XIII в. – середины XVI в. еще 40 новых монастырей. Большинство митрополитов были греками или болгарами.С приходом на белорусские земли христианства духовная культура белорусов обогатилась, но и языческие верования сумели стать составной частью христианства. Строительство храмов и монастырей дало две школы зодчества: Гродненскую и Полоцкую. Наиболее значительными архитектурными памятниками того времени стали Софийский собор в Полоцке (XI в.), Благовещенская церковь в Витебске, Спасо-Ефросиньевская церковь в Полоцке, Борисоглебская (Коложская) церковь в Гродно – все XII в. Церкви и замки украшались фресками, мозаикой, карельской плиткой. При монастырях и церквях существовали скриптории, библиотеки, школы. Летописание велось в Полоцке, Турове, Новогрудке. Образцами древней книги на Беларуси являются Туровское евангелие (XII в.), Оршанское евангелие (XIII в.). Крупными просветителями Климент Смолятич, Кирилл Туровский, Ефросинья Полоцкая.

Кирилл Туровский, епископ XII в., святой, оратор, речи, молитвы, сказания, которого дошли до наших дней и не утратили своей актуальности. Ефросинья Полоцкая, монахиня XII в., святая, небесная заступница народов Беларуси перед Богом, переписчица церковных книг, основала два монастыря. Крест Ефросиньи Полоцкой, сотворенный Лазарем Богшей, ценнейший памятник декоративно-прикладного искусства.

Система управления

ВКЛ было полиэтническим феодальным государством. Об этом свидетельствует эволюция названия – Литовское княжество, с середины XV в. – ВКЛ и Русское, позже ВКЛ, Русское и Жемойтское.До конца XIV в. ВКЛ совокупность отдельных княжеств и уделов. Вначале они возглавлялись местными династиями, затем назначаемыми великим князем воеводами и наместниками (государственные должности в ВКЛ были пожизненными, утратить их можно было по решению суда, за преступления).

«Федерализм» в конце XIV в. уступает место централизации, когда великий князь Витовт на протяжении 1352-1396 гг. уничтожил систему местного княжения и разделил ВКЛ на 6 воеводств и 2 староства.Система государственного управления прошла свою эволюцию. Центральная власть в государстве в руках великого князя. Он – высший судья, глвнокомандующий, администратор. Он избирался из представителей рода Гедиминовичей, затем Ягеллонов, с конца XV в. избирается на Вольном сейме.

Власть Великого князя в XV-XVI вв. ограничена. Ее ограничивала Рада (вначале совещательный орган не имеющий четких функций и состава). Но по привилею Александра 1452 г. Рада должна выразить согласие по основным вопросам жизнедеятельности государства.

С XV в. оформляется Сейм – законодательный орган. Обычно из каждого повета воеводы назначали по 2 посла, с XVI в. послы избирались на поветовых сеймиках.

11. Люблинская уния 1569 г.: ее истоки и сущность. 1 июля 1569 г. на карте Европы появилось новое государство Речь Посполитая. Это была конфедерация двух государств – ВКЛ и Польского королевства. причинами этого стали:1) борьба ВКЛ и Московского княжества за объединение земель Восточной Европы под своей властью. Результат – Ливонская война (1558-1582 гг.). Войскам И.Грозного удалось в 1563 г. взять Полоцк и ВКЛ необходим был союзник;2) польская шляхта хотела получить земли в ВКЛ;

3) шляхта ВКЛ недовольна всесильем магнатов в ВКЛ и хотела таких же вольностей, как и в Польском королевстве;4) уния подготовлена и предыдущими соглашениями между ВКЛ и Польшей.Польские феодалы использовали тяжелое военное положение и добились передачи в состав Польши некоторых земель ВКЛ: Подляшья, Волыни, Подолья и Киевщины, что сократило территорию ВКЛ до белорусских и литовских земель. новое государство было конфедерацией, столицей стала Варшава. Правит в стране единый король, который избирается на общем сейме. Поляки могли приобретать земли в ВКЛ, а жители ВКЛ в Польше. В сейме РП ВКЛ имело только 46 мест (причем 34 от белорусских земель). Сеймы проводятся только на территории Польши. Законы ВКЛ, которые противоречат польским – отменяются и наоборот. Т.о. ВКЛ попало в подчиненное положение по отношению к Польше, это привело к борьбе ВКЛ за расширение своих прав в РП:1) ВКЛ добилось, чтобы каждый третий сейм РП проводился на территории ВКЛ (как правило в Гродно);2) стали созываться сеймики ВКЛ (Слоним или Волковыск);3) с 1681 г. стала действовать высшая судебная инстанция ВКЛ – главный трибунал;4) в статуте ВКЛ 1588 г. нет упоминания о Люблинской унии. Статут отменил право на уроженцев княжеств (в т.ч. и поляков) приобретать земли и занимать должности в управлении ВКЛ. Статут вновь подтвердил государственность белорусского языка на территории ВКЛ.И все же со временем ВКЛ уступает перед окатоличиванием и ополячиванием. В 1696 г. белорусский язык вытеснен из официальной сферы, прекратилось книгопечатание на нем, шляхта переходит на польский.Борьбу с этим продолжали православные братства (национально-религиозные объединения), распространенные в городах.

12Феадальнае землеўладанне. Гарады на Беларусі. Магдэбургскае права.

Для защиты своих ремесел создаются ремесленные цеха в 16в. Они объединяли определенные ремесла одного города. Функции: 1)Утверждение монополий на данный вид ремесла. Порточи – не входящие в цеха. В цех 60-70 человек. Мастер – полноправный член цеха. Свои ученики (3-5 лет) и подмастерия (3-4 года). 2) Контроль над производством ремесленных изделий. Цех устанавливал какую, сколько, какого качества, сколько учеников и т.д. 3) Военнополитическая функция. Во время войны каждый цех выставлял свой отряд. В мирное и военное время отводилась своя часть стены. 4) «Профсоюзная».В начале 17в. Могилев – 21 цех (самый развитый), в Париже – 300 цехов (14в.). Развивается торговля в двух формах: Торги (1-2 раза в неделю, обычно в пятницу) и ярмарки в крупных городах (1-2 раза в год). Дороги гостиниц. Способствовали торговли. Вдоль дороги строились постоялые дворы. Эти дороги охранялись. Самая крупная дорога через всю Беларусь с востока на запад. Объединения торговцев – гильдии. Те же функции, что и у цеха. В 13-16вв. Рост городов. К 16в. 83 города (1.5-3 тыс. чел.). Самый крупный Полоцк – 50 тыс. чел. В городах существовало Магдебургское право – получило название от города. Система городского самоуправления 1-й город на Бел. – Брест (1390г.). Во 2 половине 16в. почти все города имели это право. Во главе города стоял Войт (назначался князем). Горожане выбирали раду, лаву (судебная власть) вместе – магистрат (управление полицией, собирал налоги, устанавливал правила, судил по незначительным вопросам). Право было выгодно всем (князь получал налоги, город сам себе устанавливал правила).

Реформация

Месца царквы ў ВКЛ доўгі час вызначаецаа існаваннем дзвюх канфесій (плыняў) хрысціянства. Праваслаўнай веры патрымлавалася ў 16 ст. большасць усходнеславянскага насельніцтва (беларусы, украінцы). Каталіцкая вера распаўсяджвалася і паступова замамоўвала свае пазацыі на бел. землях, дзякуючы палітыцы вялікіх князёў літоўскіх, якія апякалі каталіцтва як сваю рэлігійную ўладу. Пасля заключэння Люблінскай уніі 1569 г. праваслаўная царква пачала страчваць сваё вядучае становішча на Б. Яна ў той час вельмі павольна ўспрымала перамены, якія адбываліся ў свеце.

Рэфармацыя – шырокі грамадска-палітычны рух, накіраваны супраць усеуладдзя каталіцкай царквы. У адрозненні ад зах. Ев. рэфармацыйны рух не стаў у ВКЛ народным, а ахапіў толькі вышэйшыя колы грамадства – у першую чаргу магнатаў. Такія магнацкія семейства як Радзівілы, Сапегі, Хаткевічы далучыліся да рэфармацыі з палітычным разлікам. Найбольш адметны прадстаўнік рэфармацыйнага руху на Б быў Мікалай Радзівіл Чорны.

Ва ўсіх краінах Ев., дзе пратыстанты займелі ўплыў, у др. пал. 16 ст. разгарнуўся рэлігіена-палітычны рух супраць рэфармацыі – контррэфармацыя. Галоўнымі яго ўдзельнікамі сталі іезуіты. Пачалі зачыняцца пратэстанскія друкарні і пачатковыя школы.

Берастейская уния 1569г

Белорусские земли находились на границе существования православия и католицизма. После провала добиться объединения христианства во Вселенском масштабе (Флорентийская уния 1439 г.) на землях ВКЛ вызревает идея унии в масштабах одного государства. Этому способствовали и войны между ВКЛ и Московской церковью, т.к. Патриарх Московский поддерживал московскую сторону.В 1596 г. произошел Брестский церковный собор, который принял церковную унию, образовал греко-католическую церковь. Глава – Папа Римский, обрядность православная, в богослужении использовался белорусский язык. Введение униатства вызвало протесты и в 1623 г. в Витебске был даже убит униатский архиепископ И.Кунцевич.Но реформаторская деятельность униатских митрополитов Я.Руцкого, Р.Корсака, монашеского ордена униатов – базилиан способствовали мирному расширению в XVII в. униатства на Беларуси. Необходимо отметить вклад униатской церкви в сохранении белорусского языка.

ОБРАзование и культура16-18ст

Гістарычныя ўмовы развіцця культуры Беларусі значна ўскладніліся ў сярэдзіне XVII — XVIII ст. шматлікімі войнамі.3 сярэдзіны XVIII ст. у Рэчы Паспалітай пачаліся змены ў школьнай адукацыі. Ствараецца Адукацый-ная камісія, якая праводзіць вялікую работу па рас-паўсюджванню асветы і пісьменнасці. Гэта было пер-шае ў Еўропе Міністэрства адукацыі. За 20 гадоў дзейнасці камісіі было адкрыта 20 школ. Яны з'яўля-ліся сярэдняй ступенню навучапня. Пасля паспяхо-вага заканчэння гэтых школ давалася магчымасць паступлення ў дзве вышэйшыя навучальныя ўстано-вы Рэспублікі — Кракаўскі і Віленскі універсітэты.У пачатку 80-х гг. XVIII ст. на той частцы Бела-русі, якая засталася ў Рэчы Паспалітай, намагання-мі Адукацыйнай камісіі працавала 200 пачатковых школ, у якіх займалася 2500 чалавек (з іх 30% былі сялянскія дзеці).У другой палове XVIII ст. значную ролю ў рас-паўсюджванні навуковых ведаў адыгрывала мед-ыцынская школа ў Гродне (кіраўнік — французскі вучоны Ж. Э. Жылібер). Ідэі асветніцтва прапаган-дуюць у сваіх творах Казімір Нарбут, Саламон Май-ман, Ігнат Быхоўскі і інш. У беларускім грамадстве расце цікавасць да гісторыі мінулага. Ураджэнец Піншчыны Адам Нарушэвіч стварае «Гісторыю польскага народа».Вялікі ўплыў на дзеячаў беларускай культуры аказвалі ідэі французскіх асветнікаў Ф. Вальтэра. Д. Дзідро, Ш. Л. Мантэск'е, Ж.-Ж. Русо. Распаўсю-джваюцца творы рускіх, польскіх асветнікаў: А. Ра- дзішчава, С. Сташыца, Г. Калантая. Працягваюцца традыцыі кнігадрукавання. У 1776 г. выйшла ў свет першая газета — «Газета Гродзенска» (на польскай мове). Расце колькасць кніжнікаў. Шмат кніг мелі ў сваіх маёнтках Радзівілы, Сапегі, Храптовічы. Кні-гавыдавецтвам заняўся ўраджэпец Мсціслаўшчыны Ілля Капіевіч (1651—1714).Вядомым вучоным другой паловы XVII— XVIII ст. быў Казімір Семяповіч — аўтар меўшай по-спех ва ўсёй Еўропе кнігі «Вялікае мастацтва артыле-рыі». Ён адным з першых стварыў праект шматсту-пенчатай ракеты і лічыцца папярэднікам стваральні-ка тэорыі палётаў у касмічную прастору К. Цыялкоў-скага. Марцін Пачобут-Адляніцкі (1728—1808) — вучоны-прыродазнаўца, які вывучаў планету Мерку-рый, адкрыў невядомае сузор'е, рэктар Галоўнай школы ВКЛ. Адным з найболып значных дзеячаў бе-ларускай і рускай культуры стаў ураджэнец Полац-ка, паэт, вучоны, мысліцель і асветнік Сімяон Полац-кі. Ён лічыцца першым у Расіі пісьменнікам. Быў вы-хавацелем царскіх дзяцей, заснаваў друкарню ў Крамлі і Славяна-грэка-лацінскую акадэмію.Шырокую вядомасць атрымалі атэістычныя по-гляды Казіміра Лышчынскага (1634—1689). Пакі-нуўшы ордэн іезуітаў, ён напісаў трактат «Аб неісна-ванні Бога». У 1689 г. Лышчынскі быў спалены на кастры.У XVIII ст. магнацкія маёнткі становяцца цэнтра-'мі культурнага жыцця. Па праектах лепшых еўрапей-скіх архітэктараў (Я. Глаўбіца, Дж. Сака, К. Спампа-ні) узводзяцца і перабудоўваюцца магнацкія палаца-паркавыя ансамблі ў Ружанах, Дзярэчыне, Слоніме, Шчорсах, Гродне. Пакоі палацаў упрыгожваюць габе-лены, партрэты прадстаўнікоў магнацкіх родаў.Беларускія майстры здабылі сабе славу не толькі на Радзіме. Іх ведалі і ў Маскоўскай дзяржаве. Так, яны прынялі ўдзел у будаўніцтве Каломенскага па-лаца. Імі былі выкананы ўсе разьбярныя работы. Бе-ларускія іканапісцы стварылі шэраг іканастасаў у Маскве.Самай чароўнай з'явай у беларускай культуры • другой паловы XVIII ст. стаў прыгонны тэатр. Най-болыл вядомы ў Беларусі былі прыгонныя тэатры Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку, Гародзенскі тэатр Тызенгаўзаў, Слонімскі — Агінскага, Ружанскі — Сапегаў, Свіслачскі — Тышкевічаў.Шырокую еўрапейскую славу меў Слонімскі тэ-атр Міхала Казіміра Агінскага, дзядзькі Міхала Кле-афаса — аўтара паланеза «Развітанне з Радзімай».Многія выхаванцы прыгонных тэатраў потым услаўлялі сцэны Варшавы, Пецярбурга. Цераз ста-годдзі дайшлі да нас прозвішчы таленавітых прыгон-

ных акцёраў, музыкантаў, танцоўшчыкаў — Я. Ценціловіч, А. Бжазінскай, А. Дарэўскай, М. Чаклінскай, Мацея з Карэліч.

Беларусь у вайне 1812 г.

Імкнучыся ўсталявацца ў Еўропе, французскі імператар Напалеон Банапарт у 1812 г. пачаў вайну з Расіяй. У ноч на 12 чэрвеня 1812 г. без аб'яўлення вайны армія Напалеона пераправілася праз Нёман і ўступіла ў межы Расійскай імперыі — на землі Літ-вы і Беларусі. Беларусь стала арэнай ваенных дзея-нняў. 16 чэрвеня французская армія заняла Віль-ню, 24 чэрвеня — Мінск. Напалеону супрацьстаялі тры рускія арміі: 1-я — генерала Барклая дэ Толі, штаб якой знаходзіўся ў Вільні, 2-я — генерала П. I. Баграціёна (штаб у Ваўкавыску), 3-я — гене-рала А. П. Тармасава (штаб у Луцку). Першапачат-кова Напалеон планаваў разбіць рускія арміі ў пры-гранічных баях, але гэта яму не ўдалося. Першая і другая арміі адступалі, аднак іх разбіць на тэрыто-рыі Беларусі Напалеон не змог. Пасля арміі аб'ядналіся пад Смаленскам. Тутлетам 1812 г. пра-ходзілі жорсткія абарончыя баі. Зразумеўшы, што план хуткага разгрому расійскай арміі праваліўся, Напалеон схіляўся да думкі закончыць баявыя дзеянні ў Віцебску і пачаць мірныя перагаворы з царом Аляксандрам I. Напалеон усведамляў, што

яго армія магла захаваць баяздольнасць толькі рухаючыся наперад. А наперадзе была Барадзін-ская бітва (26 жніўня 1812 г.), захоп Масквы і ад-ступленне з яе.

У час адступлення французскай арміі восенню 1812 г. баявыя дзеянні другі раз пракаціліся па бела-рускай зямлі. Рашаючая бітва адбылася пад Барыса-вам каля в. Студзёнкі. Праз Бярэзіну пераправіліся не болып за 60 тыс. чалавек — дзесятая частка «вя-лікай арміі» Напалеона. Паход Напалеона ў Расію абярнуўся для яго цяжкім паражэннем.

Адносіны насельніцтва Беларусі да варагуючых бакоў не былі адназначнымі. Для абсалютнай боль-шасці шляхты, мяшчан і сялян руская і француз-ская ўлады былі чужымі. Польская і адалячаная бе-ларуская шляхта спадзявалася на аднаўленне Напа-леонам Рэчы Паспалітай і Вялікага княства Літоў-скага (ВКЛ). Загадам Напалеона ад 1 ліпеня 1812 г. быў утвораны Часовы ўрад ВКЛ, які займаўся перш за ўсё забеспячэннем французскай арміі прадуктамі і кормам для жывёлы. Часовы ўрад выдаў распара-джэнне аб наборы 10 тыс. рэкрутаў у армію Напале-она. Войскі расійскай арміі былі таксама ўкамплек-таваны рэкрутамі з беларускіх губерняў.

Дзеля аховы тылу Напалеон пакінуў у Беларусі прыблізна 100-тысячнае войска. Беларускі народ па-вінен быў карміць, паіць і забяспечваць усім не-абходным французаў. У пачатку вайны сялянства Беларусі спадзявалася на вызваленне з-пад прыгону, аднак Напалеон не пайшоў на вызваленне баларус-кіх сялян. А бясконцыя рэквізіцыі (прымусовае адабранне маёмасці і жывёлы на карысць чужазем-най арміі) і рабаўніцтва выклікалі масавае супраціў-ленне сялянства і гараджан. Так у Беларусі разгар- нуўся партызанскі рух.

У выніку ваенных дзеянняў, а таксама з-за голаду і хвароб загінула амаль чвэрць насельніцтва Белару-сі. Велізарныя страты панесла гаспадарка. Напрык-лад, пасяўныя плошчы зменшыліся напалову, знач-на скарацілася колькасць жывёлы. Нягледзячы на ваенныя бедствы, беларускія губерні ў 1813— 1814 гг. не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставак на патрэбы расійскай арміі, якая працягва-ла паход на Захад. Прыгонніцкі ўціск памешчыкаў у беларускай вёсцы пасля вайны рэзка ўзмацніўся.

23. Адмена прыгоннага права. Асаблівасці бур-ікуазных рэформаў у Беларусі

Існаванне феадальна-прыгонніцкіх адносін аб-умовіла сацыяльна-эканамічную і ваенна-тэхнічную Еідсталасць Расійскай імперыі, якая асабліва праяві-яася ў паражэнні Расіі ў Крымскай вайне (1853— 1856). У расійскага імператара Аляксандра II выспя-вала думка правесці рэформу сельскай гаспадаркі «зверху», а не чакаць, пакуль «знізу» гэта пытанне будзе вырашана шляхам сялянскага паўстання. Пры гэтым прадугледжвалася захаваць права ўласнасці памешчыкаў на зямлю, а сялянам даць асабістую свабоду, але без надзялення іх зямлёю.

19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў «Мані-фест» і «Палажэнне» аб вызваленні памешчыцкіх сялян ад прыгоннай залежнасці. Сяляне атрымалі асабістую волю і пэўныя грамадзянскія правы. Яны маглі самастойна распараджацца сабою і сваёю ма-ёмасцю, заключаць гандлёвыя пагадненні, непасрэд-на звяртацца ў дзяржаўныя ўстановы і суд, пасту-паць на службу ці ў навучальную ўстанову, запісвац-ца ў саслоўі мяшчаы ці купцоў. Зямля заставалася ўласнасцю памешчыкаў, але яны былі абавязаны пе-радаць яе селяніну за выкуп. Выкуп складаў такую суму, паклаўшы якую ў банк пад 6 % гадавых, па-мешчык атрымліваў бы даход роўны гадавому абро-ку. Пры выкупе сяляне плацілі 20 % адпаведнай су-мы непасрэдна памешчыку, а астатнія 80 % памеш-чыкам давала дзяржава. Сяляне павінны былі на працягу 49 гадоў выплаціць дзяржаве гэтую суму, а таксама працэнты за яе пазыку. Да заключэння вы-купной здзелкі паміж сялянамі і памешчыкамі сяля-не лічыліся «часоваабавязанымі» і павінны былі вы-

конваць ранейшыя павіннасці. Калі надзел перавы-шаў устаноўленую норму, то «лішак» адразаўся.

Сяляне Беларусі не згадзіліся з умовамі маніфес-та і адмовіліся падпісваць устаўныя граматы. Яны падымаліся на ўзброеныя паўстанні. 3 мэтай прад-ухіліць удзел сялян у паўстанні 1863 г. царскі ўрад вызваліў сялянства на тэрыторыях Беларусі, Поль-шчы і Літвы ад «часоваабавязанага» становішча і на 20 % знізіў выкупныя плацяжы. У выніку аграрнай рэформы 1861 г. памешчыкі-дваране ўсё ж захавалі ў сваёй уласнасці болыіі за палову зямлі. Гаспадарка большасці сялян мела нізкую ўраджай-насць, вялася на аснове трохполля. Прымяняліся прымітыўныя прылады працы: саха, барана. Захоў-валася адпрацовачная форма гаспадаркі. Так рэ-форма садзейнічала развіццю капіталістычнага ла-ду ў сельскай гаспадарцы.

У 1862—1874 гг. была праведзена ваенная рэ-форма, якая ўводзіла замест рэкруцкай сістэмы ўсе-агульную воінскую павіннасць для мужчын. Зем-ская рэформа дазваляла стварэнне земстваў — вы-барных органаў для кіравання ў губернях і паветах мясцовай гаспадаркай, народнай адукацыяй, ахо-вай здароўя. Аднак на тэрыторыю Беларусі закон аб земствах не распаўсюджваўся па палітычных маты-вах (пасля паўстання 1863 г. цар не давяраў мяс-цовым памешчыкам).

У выніку судовай рэформы суды сталі ўсесаслоў-нымі. Абвяшчалася адкрытасць і незалежнасць суда ад урада. Пры разглядах крымінальных спраў уво-дзіліся прысяжныя засядацелі і пасада адваката. У Беларусі судовая рэформа пачалася пазней, чым у расійскіх губернях, з увядзення ў паветах міравых судоў, якія не выбіраліся (адсутнічалі земствы), а на-значаліся ўрадам.

Пазней пачалася і гарадская рэформа. У гарадах ствараліся выбарныя органы гарадскога самакіра-вання на аснове маёмаснага цэнзу.

Буржуазныя рэформы мелі непаслядоўны і су-пярэчлівы характар. Яны адкрывалі шлях да раз-віцця капіталізму, але не закраналі асноў самадзяр-жаўнай улады.

24. Паўстанне 1863 г. у Беларусі. Погляды і дзей-насць К. Каліноўскага

Большасць сялян Беларусі была незадаволена ўмовамі адмены прыгоннага права. 3 мэтай прад-ухілення іх удзелу ў паўстанні супраць царызму, што пачалося ў 1863 г. у Польшчы, царскі ўрад змяніў некаторыя палажэнні рэформы 1861 г. і ска-саваў «часоваабавязанае» становішча сялян. Былі паменшаны на 20 % выкупныя плацяжы. Гэта ад-білася на ўдзеле сялянства ў паўстанні 1863 г. (ся-род паўстанцаў налічвалася 18 % сялян). Удзель-ная вага шляхты, у першую чаргу беззямедьнай і малазямельнай, якая змагалася супраць царызму са зброяй у руках, дасягала 75 %. Шляхта дамага-лася аднаўлення незаложнай Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Найболыл рашучая частка шляхты выступала за правядзенне ўзброенага паўстання су-праць цара пры падтрымцы сялян. Прыхільнікаў узброенай барацьбы за незалежнасць называлі «чырвонымі». Тых, хто меркаваў абысціся без

паўстання, без крыві (шляхам уціску на цара), называлі «белымі».

Кіраўніком «чырвонай» плыні шляхецкіх рэва-люцыянераў у Беларусі стаў Канстанцін Каліноўскі (1838—1864). Нарадзіўся ён у м. Мастаўляны Гро-дзенскага павета ў сям'і беззямельнага шляхціца. Скончыў прагімназію і юрыдычны факультэт Пецяр-бургскага універсітэта. У кастрычніку 1862 г. К. Ка-ліноўскі становіцца старшынёй Літоўскага правін-цыяльнага камітэта (ЛПК) у Вільні, які і ўзначаліў падрыхтоўку ўзброенага паўстання супраць царыз-му. Паўстанне рыхтовалася сумесна з варшаўскім Цэнтральным нацыянальным камітэтам (ЦНК). К. Каліноўскі выступаў за раздачу сялянам усёй зямлі, за ўсталяванне раўнапраўных адносін Варша-вы і Вільні ў справах падрыхтоўкі і кіраўніцтва паўстаннем, за прызнанне дзяржаўнай самастойнас-ці Літвы—Беларусі.

Летам 1862 г. выйшаў першы нумар газеты «Му-жыцкая праўда», выданне якой арганізавалі К. Ка-ліноўскі, В. Урублеўскі, Ф. Ражанскі. Да лета 1863 г. выйшла сем нумароў. Газета заклікала сялян да ўзброенай барацьбы за зямлю і волю.

Паўстанне пачалося ў Польшчы ў студзені 1863 г. без дамовы з ЛПК. Варшаўскі ЦНК быў пе-ратвораны ў польскі нацыянальны ўрад, дзе перава-жалі «белыя». Перад К. Каліноўскім паўстаў вы-бар: удзельнічаць самастойна ці далучыцца да польскага паўстання. 1 лютага 1863 г. ЛПК пад-трымаў паўстанне ў Полыпчы і абвясціў сябе Часо-вым урадам Літвы і Беларусі на чале з К. Каліноў-скім. Але польскі нацыянальны ўрад 27 лютага 1863 г. адхіліў ад улады Часовы ўрад Літвы і Бела-русі. К. Каліноўскі напісаў рэзкі пратэст, але пад-парадкаваўся рашэнню Варшавы.

Цар Аляксандр II загадаў падавіць паўстанне ге-нерал-губернатару Паўночна-Заходняга краю М. Мураўёву. Адзінага плана баявых дзеянняў у паўстанцаў не было. Адчуваліся недахоп сіл і зброі, малая падтрымка, а часта выступленні сялян су-праць шляхты. Ужо ў маі 1863 г. паўстанне было падаўлена ў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай гу-бернях. «Белыя» пачалі пакідаць свае пасады ў кі-раўніцтве, і ў чэрвені 1863 г. яно перайшло да «чырвоных». Сілы былі няроўныя. Восенню 1863 г. узброеная барацьба ў Беларусі была падаўлена. К. Каліноўскі быў арыштаваны, прыгавораны ва-енным судом да смерці і павешаны 10 сакавіка 1864 г. Пры абвяшчэнні судовага прыгавору, уякім Каліноўскага назвалі дваранінам, ён заявіў: «У нас няма дваран, усе роўныя».

Царызм жорстка расправіўся з удзельнікамі паўстання. У Беларусі і Літве 128 чалавек былі пакараны смерцю і амаль 12,5 тыс. высланы на ка-таргу. У краі быў устаноўлены рэжым выключных законаў.

28. Культура Беларусі ў XIX ст.

У пачатку XIX ст. у культурным развіцці Белару- сі назіраецца шмат новых з'яў і працэсаў. Паступова адбываецца фарміраванне беларускай нацыяналь-най культуры, нягледзячы на існаванне прыгонніц-тва, насуперак памкненням царскіх улад затрымаць развіццё культуры на ўзроўні фальклору. Культура беларусаў перажывае ў гэты час перыяд адраджэння. Складваюцца яе характэрныя рысы, ствараюцца на-цыянальны тэатр, літаратура, іншыя галіны мастац-тва, навукі, асветы.

У 1802 г. пачалося правядзенне школьнай рэ-формы. На тэрыторыі Беларусі была створана Ві-

ленская вучэбная акруга на чале з яе кіраўніком князем Адамам Чартарыйскім. Цэнтральная роля ў сістэме адукацыі адводзілася Віленскаму універсі-тэту. Сярэднюю адукацыю давалі гімназіі, няпоў-ную сярэднюю — павятовыя, а пачатковую — пры-ходскія вучылішчы. Асноўнай мовай навучання з'яўлялася польская. Пасля падаўлення паўстання (1830—1831) у 1832 г. быў зачынены Віленскі уні-версітэт. У 1836 г. выкладанне было пераведзена на рускую мову. Польская мова была выключана з ву-чэбных праграм. Сярод важных падзей у галіне асветы неабходна адзначыць адкрыццё ў 1848 г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні Земляробчага інстытута.

Пачатковую адукацыю ў сельскай мясцовасці ў другой палове XIX ст. давалі народныя вучылішчы, царкоўна-прыходскія школы і школы граматы, а ў гарадах — прыходскія, павятовыя і гарадскія вучы-лішчы. Настаўнікаў для пачатковых школ рыхтава-лі ў настаўніцкіх семінарыях. У сістэме сярэдняй адукацыі дзейнічалі мужчынскія і жаночыя класіч-ныя гімназіі. У 1871 г. рэальныя гімназіі (пераважа-лі матэматычныя і прыродазнаўчыя прадметы) былі пераўтвораны ў вучылішчы.

У 1887 г. быў выдадзены «Указ аб кухарчыных дзецях», якім забаранялася прымаць у гімназіі дзя-цей кухарак, фурманаў, прачак, дробных гандляроў і г. д. Да канца XIX ст. колькасць пісьменных лю-дзей у Беларусі заставалася нізкай. Вышэйшыя на-вучальныя ўстановы адсутнічалі.

Аднак нягледзячы на тое, што ў Беларусі існавалі Ў асноўным ніжэйшая і сярэдняя ступені адукацыі, у XIX ст. было зроблена шмат навуковых даследаван-чяў. Так, напрыклад, пачатак вывучэння гісторыі Вялікага княства Літоўскага паклалі прафесары

Віле:іскага універсітэта Міхаіл Баброўскі, Ігнат Да-ніловіч, Тэадор Нарбут, Іосіф Ярашэвіч. Зарыян Да-лега-Хадакоўскі паказаў агульнасць паходжання славян. Актыўным збіральнікам беларускага фальк-лору быў Ян Чачот, які выдаў 6 зборнікаў «Вясковых песень». Выдатнымі дзеячамі культуры былі графы браты Тышкевічы.

У цэнтры культурнага жыцця 40 — пачатку 60-х гг. XIX ст. знаходзіўся Адам Кіркор — архе-олаг, этнограф, гісторык, літаратар. Ён раскапаў ка-ля тысячы курганоў. Калекцыю сваіх находак пера-даў Віленскаму музею старажытнасцей.

Актыўнымі супрацоўнікамі Паўночна-заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства, створана-га ў Вільні (1867), з'яўляліся этнографы і мовазнаў-цы Іван Насовіч, Павел Шэйн, Юльян Крачкоўскі. У вывучэнні гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісто-рык Аляксей Сапуноў, які выдаў у пачатку 80-х гг. тры тамы архіўных дакументаў.

Выдатным літаратарам Беларусі ў гэты час быў Адам Міцкевіч. Яго творы, напісаныя на польскай мове, могуць лічыцца не толькі літаратурнай спад-чынай польскага народа. У паэмах «Дзяды», «Пан Тадэвуш», «Гражына» А. Міцкевіч выкарыстаў тэ-мы і вобразы беларускага фальклору і сюжэты бела-рускай гісторыі. Характэрнай з'явай беларускай лі-таратуры першай паловы XIX ст. было ўзнікненне ананімных твораў: «Гутарка Данілы са Сцяпанам», «Вось які люд стаў», «Панаманія». У гэтых творах сцвярджаліся правы прыгоннага селяніна звацца чалавекам.

Першым класікам беларускай літаратуры з'яўля-ецца Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1807—1884). Ён выступаў як паслядоўны выразнік поглядаў і інтарэ-саў працоўных мас сялянства.

У пачатку стагоддзя выходзіць з друку зборнік паэзіі Янкі Лучыны «Вязанка». Сялянская тэ- '• матыка загучала і ў першах Уладзіслава Сыраг.омлі, Паўлюка Багрыма. Істотнае значэнне ў станаўленні нацыянальнай мовы адыграў Францішак Багушэвіч (1840—1900), «бацька» беларускага адраджэння. -