Сілаба-танічная сістэма вершаскладання.

Сілаба-танічнае вершаскладанне - вершаскладанне, заснаванае на правільным чаргаванні націскных і ненаціскных складоў. Паслядоўнасць груп націскных і ненаціскных складоў (стоп) у радку і стварае вершаваны памер. У залежнасці ад сістэмы чаргавання моцных і слабых месцаў адрозніваюцца двухскладовыя (харэй, ямб) і трохскладовыя (дактыль, амфібрахій, анапест) памеры.

Двухскладовыя памеры:

Ямб – адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на раўнамерным чаргаванні ў вершаваных радках кароткіх (ненаціскных) няцотных складоў і доўгіх (націскных) цотных (націск на другі склад, чацверты, шосты і г.д.). Беларусь – Зізаній “Грамматіка словенска”, Расія – Ламаносаў, Украіна – Катляроўскі.

Харэй – адзін з метраў антычнай ісілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на раўнамерным чаргаванні ў вершаваных радках доўгіх (націскных) няцотных і кароткіх (ненаціскных) цотных складоў (націск на першы склад, трэці, пяты і г.д.). Багдановіч, Колас (“Сымон-музыка”).

Трохскладовыя памеры:

Дактыль – адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на чаргаванні ў вершаваных радках дактылітычных стоп (націск на першы склад, чацверты, семы і г.д.). Зізаній.

Амфібрахій – адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на чаргаванні ў вершаваных радках амфібрахічных стоп (націск на другі склад, пяты, восьмы і г.д.) Р.Семашкевіч.

Анапест - адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на чаргаванні ў вершаваных радках анапестычных стоп (націск на трэці склад, шосты, дзевяты і г.д.). Багдановіч “Песняру”, А. Вялюгін “Прызнанне ў любві”, Колас, Купала.

Распрацавалі тэорыю сілаба-танічнага вершаскладання і ўвялі яго ў практыку Трэдзьякоўскі і Ламаносаў. Улічваючы досвед метрычнай і сілабічнай сістэм, аналізуючы прынцыпы будынка рускага народнага верша, Трэдзьякоўскі увёў паняцце ступні як элементарнай рытмічнай адзінкі. Буйнейшымі рытмічнымі адзінкамі з'яўляюцца суадносныя паміж сабой вершаваныя радкі (вершы). Сувымернасць іх адзін з адным вызначаецца паўтаральнымі ў іх спалучэннямі моцных і слабых месцаў. Адзінкамі вымярэння гэтых паўтаральных спалучэнняў і выступаюць стопы.

Стапа – група складоў з адным націскным (доўгім) і двума ненаціскнымі (кароткімі) складамі, раўнамернае паўтарэнне якіх вызначае метр сілаба-танічнай сістэмы вершаскладання. Тэарэтычна колькасць стоп у вершаваным радку можа быць любым - ад адной і больш, на практыцы жа працягласць радка ў двухскладовых памерах ад двух да шасці ступняў, а ў трохскладовых - ад двух да чатырох.

Аднак відавочна, што ў рускай мове вельмі шмат доўгіх слоў, і ў поўнанаціскным вершаваным радку яны не змесцяцца. Таму расстаноўка націскаў строга не выконваецца: у вершы могуць узнікаць два ненаціскных склада разам - яны ўтвораць групу з ненаціскных складоў, якую завуць перрыхіем. І наадварот, словы могуць спалучацца такім чынам, што ўзнікаюць разам два націскных склада - спондзей.

 

 

Рытміка. Метрыка (стапа, памер, метр, рытм).

Рытміка - раздзел вершазнаўства, які вывучае рытмічныя асаблівасці верша ўвогуле ці вершаў якога-небудзь паэта. У беларускай паэзіі аналізам рытмікі заняўся М. Багдановіч. У 70-я гг пашырэне набыў статыстычны метад даследвання рытмікі беларускай мовы.

Метрыка – раздзел вершазнаўства, які вывучае сукупнасць правіл вершавання як сістэмы вершавання, вершаваныя памеры.

Стапа – асноўная метрычная адзінка верша. Стапа – група складоў з адным націскным (доўгім) і двума ненаціскнымі (кароткімі) складамі, раўнамернае паўтарэнне якіх вызначае метр сілаба-танічнай сістэмы вершаскладання. Тэарэтычна колькасць стоп у вершаваным радку можа быць любым - ад адной і больш, на практыцы жа працягласць радка ў двухскладовых памерах ад двух да шасці ступняў, а ў трохскладовых - ад двух да чатырох.

У сілаба-танічнай сістэме вершаскладання – двухскладовым (з націск на першым складзе – харэй, з націскам на другім - ямб) або трохскладоў (з націскам на першым складзе – дактыль, на другім, сярэднім – амфібрахій, на апошнім, трэцім складзе -анапест).

Памер – паняцце, якое ўжываецца найчасцей для вызначэння рытмічнай канвы метрычнага верша і паказвае колькасць і характар стоп у вершаваных радках (трохстопны амфібрахій, пяцістопны ямб.) Асобыя памеры у антычнай і сілабатанічнай схемах – гекзаметр, пентаметр, александрыйскі верш і г. д. У сілабатанічнай сістэме вершавання памер вызначаецца колькасцю складоў у вершаваных радках (дзесяціскладовіч, 13-ціскладовік). У сілабатоніцы – двухскладовыя памеры у основе якіх – поўная колькасць ямбаў і харэяў і трохскладовыя ўто ўлічваюць колькасць дактыляў, амфібрахіяў і анапестаў. Памер верша прымяняецца для характэрыстыкі асноўных рытмічных асаблівасцей дысметрычнага верша – акцэнтна-складовага, дольніка, тактавіка, акцэнтнага, або чыстага танічнага. Памер актыўна ўплывае на рытм, а тым самым і на змест, паэтычнага твора.

Метр (ад грэч. мера) – ідэальная схема чаргавання ў вершаваных радках метрычнага верша пэўных рытмастваральных кампанентаў (доўгі і кароткіх складоў – у антычным, націск і ненаціск – у сілабатанічным вершаванні).

Харэічны метр (/-/-/…) у сілаба-танічнай сістэме чаргавання націскных і ненаціскных складоў.

Ямбічны метр (-/-/-/…) чаргаванне ненаціскных і націскных. У адрозненні ад двухскладовых, трохскладовыя метры, паміж націскнымі складамі маюць па два ненаскныя. Іх вылучае характар анакрузы (ненаціскны склад ў пачатку верш радка перад першым метрычным націскам.) У дактылічным метры яна нулявая (//-/-/-…) у амфібрахічным – аднаскладавая (-/-/-/-…) у анапестычным – двухскладовая (-/-/-/…).

Дзякуючы метру ствараюцца багатыя рытмічныя варыянтнасці метрычнага верша, з’ўляючыся адным з важнейшых яго стваральнікаў.

Рытм - роўнае чаргаванне як-небудзь з’яў ці прасторы. Па тым, як чаргуюцца гэтым з’явы адрозніваюць і рытмы

1) Часавы

2) Прасторавы

Рытм – самая істотная прыкмета верша. Прыйшоў рытм з працоўнай дзейнасці чалавека праз пасрэдніцтва працоўных песні і музыкі.

Вершаваны рытм – выяўляецца ў раўнамерным чаргаванні як-небудзь аднатыпных моўных з’яў – т.зв. рытмастваральных кампанентаў (ненаціск і націск або доўгіх і кароткіх складоў, адновалькавай колькасці складоў).

Вершаваны рытм выконвае шэраг функцый:

1) генетычная функцыя – дае жыцце вершу як цэласнай моўнай эстэтычнай з’яве

2) Эмацыянальнастваральныя здольнасці

3) Сэнсавыяўленчае – адна з самых галоўных функцый (выяўленне настрою!)

КЛАУЗУЛА - конец фразы, які абратае асабісты рытмічны ход.

 

Строфіка. Віды строф.

Страфа - гэта група вершаў з вызначаным размяшчэннем рыфмаў, звычайна паўтаральным у іншых роўных групах. У большасці выпадкаў страфа ўяўляе сабой скончанае сінтаксічнае цэлае. Страфа засноўваецца на парадку размяшчэння рыфмаў у вершах.

Найболей распаўсюджаныя выгляды: чатырохрадкоўі, актавы, тэрцыны.

1. Чатырохрадкоўе - найпросты выгляд страфы. Аднолькавая схема: абаб, вгвг.

2. Актава – васьмірадковая страфа, у якой рыфмуецца першы верш з трэцім і пятым, другі верш - з чацвёртым і шостым, сёмы верш - з восьмым. Схема актавы - абабабвв.

3. Тэрцыны - трохсцішныя строфы з арыгінальным спосабам рыфмоўкі. Першы верш першай страфы рыфмуецца з трэцім, другі верш першай страфы - з першым і трэцім другой страфы, другі верш другой страфы - з першым і трэцім трэцяй страфы і г.д. Сканчаюцца тэрцыны дадатковым вершам, рыфмавазаваным з другім вершам апошняга трохрадкоўя. Схема: аба, бвб, вгв. Тэрцынамі напісаная чароўная камедыя Дантэ. У рускай паэзіі - Пушкін.

4. Санет - лірычны верш, якое складаецца з 14 вершаў пятистопного або шестистопного ямба, у якіх першыя восем вершаў, падзеленыя на два чатырохрадкоўя крыжавана рыфмуюцца адной парай рыфмаў, а наступныя шэсць вершаў маюць тры пары рыфмаў, якія могуць размяшчацца па-рознаму. Прыклад: Бунін "Дол у скале".

5. Трыялет - верш з васьмі вершаў чатырохстопнага ямба, у якім развіццё лірычнай тэмы, дадзенай у першых двух вершах, прыводзіць да поўнага паўтору першага верша на чацвёртым і сёмым месцах, а другога - на восьмым.

 

Цвердыя формы верша.

Цвёрдыя формы верша - віды верша, якія ўзніклі пераважна ў сэрэднявяковай класічнай паэзіі, набылі інтэрнацыянальная бытаванне і вызначаюцца пастаянствам вершаванага памеру, рыфмоўкі, колькасці і размяшчэння вершаваных радкоў. Цвердыя формы вершу – санет, трялет, секстына, тэрцыны, актава, рандо, рандэль, анегінская страфа, хоку, танка, туюг і інш. Напрыклад, ў трыялеце з 8-мі радкоў 2 першыя і 2 апошнія, а таксама першы і чацвёрты аднолькавыя. Першы радок, такім чынам, паўтараецца тройчы (асюль і назва) – трыялеты Багдановіча.

У секстыне усяго шэсць радкоў на дзве рыфмы (абабаб ці абабвв).

У тэрцынах, якія пішуцца трохрадкоўямі з ланцуговай кампазіцыяй, сярэднія радкі ўсіх папярэдніх строф, рыфмуюцца з двума крайнімі строфамі наступных. Заканчваюцца тэрцыны асобным радком, што рыфмуецца з сярэднім радком апошняга (першы тэрцын Багдановіча, Караткевіча)

Санет – від страфы, якая складваецца з 14 радкоў пяці, радзей шасці – ці чатырохстопнага ямба. Аб’ядноўвае два чатырохрадкоўі і два трохрадкоўі.

Актава – 8-мі радковы верш, радкі якого часцей за ўсё пішуцца пятістопным, або шасцістопным ямбам. І рыфмуюцца па схеме абабабвв.

Рандо – стары французскі верш з 8, 13 або 15 радкоў, звязаных дзвюмаскразнымі рыфмамі. Сваеасаблівасцю рандо (і адно з адрозненняў ад рандэля) з’ўляецца тое, што словы якім ён пачынаецца, паўтараюцца у сярэдзіне твора і заканчваюць яго, ствараючы архітэктанічнае кальцо.

Рандэль - верш з 13 радкоў звязаных двухскразнымі рыфмамі. Рандлі дзеляцца на 3строфы і 2 чатырохрадкоўі і адно пяцірадкоўе.

Багацей цвердай формай верша ў беларускай паэзіі авалодала толькі ў 20 ст. (Я. Купала, М. Багдановіч, З. Бядуля. А. Гарун.) У Р. Крушыны ёсць унікальны твор – “Лірычнага кантакта” у страфічнай арганізацыі якой прысутнічаюць адначасова самыя розныя цвердыя формы верша (актава, санет, трыялет і інш). Як цвердая форма верша вызначаецца лімірык – гуманітарна-сатырычны пяцісладовік з рыфмоўкай аабба. Вершы гэтыя запазычаны з ірландскай паэзіі і зусім нядаўна абеларусіліся.

Падчас цвердыя формы называюць класічнымі відамі строф.

Цвёрдыя страфічныя формы. Сусветная паэзія назапасіла велізарную колькасць цвёрдых страфічных формаў. Так антычная паэзія з'яўляецца найбагатай крыніцай страфічных формаў, якія пазней нястомна распрацоўваліся ў лірыцы еўрапейскіх народаў. Большасць антычных строф неаднаразова прайгравалася і ў рускім вершаскладанні, праўда, часцей недакладна. Значна малодшую ролю ў гэтым сэнсе згуляла ў рускай паэзіі ўсходняя паэзія, з якой у параўнальна нядаўні час былі спробы запазычання некаторых формаў. З багатай страфічнай спадчыны раманскіх народаў найболей знаёмыя рускаму чытачу некаторыя "цвёрдыя формы", як тэрцына (страфа з трох вершаваных радкоў), секстына, актава (страфа з васьмі радкоў са строгай сістэмай рыфмоўкі і з абавязковым чаргаваннем мужчынскіх і жаночых рыфмаў), санет (вершаваная форма: верш з 14-ці радкоў, якое складаецца з двух чатырохрадкоўяў і двух трохрадкоўяў) і інш.

35. Белы верш, вольны верш, свабодны верш: суадносіны ва ўжыванні тэрмінаў.

Вольны верш - у рускім сілаба-танічным вершаскладанні – нероўнастопны ямб з неўрэгуляваным чаргаваннем радкоў рознай даўжыні. (Разнастопны верш). Ужываўся ў 18 стагоддзі ў байках, "казках", у 19 стагоддзі ў пасланнях, элегіях ("Погасло дневное светило" Пушкіна), драме "Гора ад розуму" Гогаля. У 20 стагоддзі выходзіць з ужывання.

Белы верш – нерыфмаваны верш у сілабічнай і сілаба-танічнай сістэмах вершавання. Паходжанне тэрміна звязана з практыкай ранняга кнігадрукавання, дзе рыфмаваныя радкі пазначаліся чырвонай фарбай, а нерыфмаваныя – звычайнай. Калі ва ўсім вершы не было рыфмаў, то ен друкаваўся звычайнай фарбай і называўся “белым”. У белым вершы арганізуючую ролю бярэ на сябе клаузула (конец фразы, які абратае асабісты рытмічны ход). У ім павышаецца сэнсавыяўленчая і інтанацыйная роля рытму, адкрываюцца шырокія магчымасці натуральнай пабудовы моўнай фразы, перадачы жывога маўлення. Менавіта таму ў драматургіі часта выкарыстоўваецца пяцістопны ямб, які добра перадае жывую гаворку. (Шэкспір “Гамлет”, “Кароль Лір”, Пушкін “Барыс Гадуноў”).

У Беларусі белы верш сустракаецца ўпершыню ў С.Полацкага. Таксама ўжываецца ў творчасці Купалы, Багдановіча, Дубоўкі, Куляшова.

Вершы, у якіх адны радкі зарыфмаваны, а другія не, называюцца напаўбелымі. (Бандароўна Купалы).

Свабодны верш (верлібр) – дысметрычны верш, у аснове рытму якога – чаргаванне вершаваных радкоў як аднатыпных інтанацыйна-сэнсавых адзінстваў. Надзвычай важнае значэнне набывае ў ім графічная разбіўка верша на радкі, вызначэнне месца міжрадковых паўз. Менавіта вершаваны радок выступае ў свабодным вершы ў якасці асноўнай рытмічнай адзінкі.

Для свабоднага верша характэрна надзвычайнае багацце і гнуткасць паэтычнага сінтаксісу, у тым ліку розных рытарычных фігур, сінтаксічных перыядаў (пералічэнне, далучэнне, супрацьстаўленне і г.д.). Узнік свабодны верш у амерыканскай і еўрапейскай літаратурах у сяр. 19 ст. Тэрмін “верлібр” упершыню быў уведзены ва ўжытак французскім пісьменнікам Канам у 1884 г. Асаблівае распаўсюджанне гэты верш набыў у 20 ст. (Блок, Цветаева, Маякоўскі).

Родапачынальнікам на Беларусі з’яўляецца Багдановіч. Таксама пісамі такія вершы Вярцінскі, Лойка, Сіпакоў, Танк і інш.

 

36. Рыфма і рыфмоўка

Рыфма (ад грэч. суразмернасць) – паўтаральная сугучнасць асобных слоў ці іх частак на пэўных, адных і тых жа месцах у вершаваных радках.Усталяванасцю сваей пазіцыі рыфма адрозніваецца ад іншых відаў гукавых паўтораў, што сустракаюцца ў вершы. Часцей за усе бывае ў канцы вершарадоў. Аднак, апрача канцавых, есць пачатковыя рыфмы (калі сугучныя словы стаяць у пачатку суседніх вершаваных радкоў) і ўнутраныя рыфмы (калі сугучнасць яднае словы, з якіх адно знаходзіцца ў сярэдзіне, а другое – у канцы аднаго і таго ж радка).

Рыфма – з’ява гукавая, а не графічная.

Рыфмавызначаецца характарам і ступенню сугучнасці, размяшчэннем у вершаваных радках і сваей функцыянальнасцю.

Па месцы націску рыфмы могуць быць з націскам на апошнім складзе – мужчынскія, на перадапошнім – жаночыя, на трэцім ад канца – дактылічная, на чацвертым (і далей) ад канца – гіпердактылічная.

У залежнасці ад колькасці і якасці гукавых супадзенняў адрозніваюць рыфмы:

- багатыя (у словах-рыфмах супадаюць многія гукі – хмарамі-ударамі)

- глыбокія (супадаюць не толькі націскныя і паслянаціскныя, але і 2 пераднаціскныя гукі – асаку-пасяку)

- бедныя (мужчынскія адкрытыя рыфмы, у якіх супадаюць толькі націскныя галосныя – сям’ю-п’ю)

Што датычыць дакладнасці сугуччаў вылучаюць рыфмы:

· дакладныя (супадаюць націскныя галосныя і ўсе наступныя гукі – нівы-шумлівы)

· недакладныя

- асанансныя (супадаюць толькі галосныя гукі – вішні-мыслі)

- кансанансныя (супадаюць толькі зычныя гукі – вышэй-вішань)

- апорныя (супадаюць гукі ў націскных – апорных – складах, пры несупадзенні гукаў паслянаціскных – надзея-сядзела)

- усечаныя (у канцы нейкага са слоў-рыфм недастае для поўнага сугучча аднаго гука – раса-сад)

- рознанаціскныя (у выразна сугучных словахнаціскі падаюць на розныя склады – радавалася-гадавалася)

- няроўнаскладовыя (словы, якія рыфмуюцца, пасля аднолькавых націскных складоў маюць розную колькасць галосных – няпроста-выпроствалі)

- анаграмныя (у сугучных словах асобныя гукі ідуць не ў аднолькавым парадку – слава-звала)

Рыфмы спалучаюць сугуччамі два самастойныя словы. Часамі ж сугуччы ахопліваюць і больш слоў, утвараючы састаўныя рыфмы. (панічы – па начы). Як супрацьлегласць гэтаму сустракаецца т.зв. ламаная рыфма, якая дзеліць словы на часткі. Размяшчэнне рыфмы, або рыфмоўка, залежыць ад месца рыфмы ў вершаваных радках, колькасці рыфмаў, спосабу сувязі вершаваных радкоў.

У залежнасці ад колькасці рыфм ў страфе рыфмоўка бывае парнай, трайной, чацвярной, мнагакратнай.

Паводле спосабу рыфменнай сувязі рыфмоўка чатырохрадкоўяў можа быць сумежнай (аабб), перакрыжаванай (абаб), апаясной, або кальцавой (абба).

Функцыі рыфмы ў вершаваным творы:

- інструментоўка верша

- інтанацыйная роля

- рытмічная арганізацыя верша

- кампазіцыйная функцыя

- семантычная блізкасць або аддаленасць

- мнеманічнае значэнне (дапамагае хутчэйшаму, лепшаму запамінанню рыфмованых твораў).