Паходжанне мастацтва. Мастацтва як спосаб пазнання свету.

Паходжанне мастацтва. Мастацтва як спосаб пазнання свету.

Мастацтва набыло свае асноўныя рысы яшчэ ў антычнасці, але там яно не адразу пачало мысліцца як адмысловы выгляд дзейнасці. Аж да Платона "мастацтвам" звалася і ўменне будаваць хаты, і лекаванне, і кіраванне дзяржавай, і паэзія, і філасофія, і рыторыка. Спачатку гэты працэс адасаблення мастацтва пачаўся ў пэўных рамёствах, а затым быў перанесены і ў вобласць духоўнай дзейнасці, дзе эстэтычнае таксама не было спачатку адасобленае ад утылітарнага, этычнага і пазнавальнага. Ніхто сапраўды не можа цяпер вызначыць час узнікнення мастацтва. Але мноства дадзеных сведчыць аб тым, што зараджалася мастацтва ў эпоху з'яўлення Чалавека Разумнага. Праблема з'яўлення мастацтва непарыўна звязаная з праблемай узнікнення чалавека. Як існуе некалькі тэорый паходжання чалавека, так існуе і некалькі тэорый паходжання мастацтва.

· Божая тэорыя паходжання мастацтва звязаная з тэорыяй паходжання чалавека, выкладзенай у Бібліі: "чалавек быў створаны Богам па яго выяве і падабенству". Менавіта духоўны пачатак чалавека абумовіла з'яўленне мастацтва.

· Эстэтычная тэорыя. Наскальныя і пячорныя малюнкі датуюцца ад 40 да 20 тыс. гадоў да н. э. Да першых малюнкаў ставяцца профільныя малюнкі жывёл, выкананыя ў натуральную велічыню. Пазней з'яўляюцца малюнкі людзей. У часы ўзнікнення племянных аб'яднанняў ствараюцца песні і гімны: песні землеўладальнікаў, якія выконваліся на палях падчас земляробчых прац і на святах пасля збору ўраджая, баявыя гімны ваяроў. Адначасова ствараліся паданні аб багах і багінях, іх умяшаннях у справы як асобных людзей, так і цэлых плямёнаў. Рэальныя гістарычныя факты абрасталі легендарнымі падрабязнасцямі. Узнікаючы ў адным племя, гэтыя паданні і легенды распаўсюджваліся сярод іншых, пераходзячы ад пакалення да пакалення. З дапамогай мастацтва назапашваўся і перадаваўся калектыўны досвед. Першабытнае мастацтва было адзіным, не дзялілася на асобныя выгляды і насіла калектыўны характар. Таксама адбываецца падзел мастацтва на выгляды.

· Псіхафізіялагічная тэорыя. З пункта гледжання гэтай версіі, мастацтва было неабходна чалавецтву для таго каб захаваць сябе і выжыць (з пункта гледжання псіхалогіі) у гэтым складаным міры.

18 век – з’явілася навука “эстэтыка”. Эстэтычным лічылася прыгажосць людзей з Старажытнай Грэцыі.

Кожныя часы ў грамадстве маюць нейкія кашоўнасці: універсальныя, лакальныя.

Каштоўнасці: Старажытная Грэцыя (прыгажосць, суразмернасць, ісціна).

Эпоха Сярэднявечча – панаванне хрысціянства (вера, надзея, любоў).

Эпоха Адраджэння – (лёс, цела, душа).

Эпоха асветніцтва (розум).

Этапы ўзнікнення мастацтва:

1. Лад жыцця – першабытнае грамадства, род дзейнасці – паляванне, тып мыслі – прымітыўны, асыцыятыўны; светаўспрыманне – магічнае.

2. Лад жыцця – першабытнае грамадства, род дзейнасці – жывелагадоўля, земляробства, вайна, тып мыслі – прычынна-выніковы, светаўспрыманне – рэлігія, культ Бога, абраднасць, З’яўляецца прадмастацтва.

3. Лад жыцця – рабаўладальніцкае грамадства, род дзейнасці – творчасць, тып мыслення – абстрактны, духоўнае запатрабаванне, - мастацкая рэчаіснасць. Існуе мастацтва з рысамі прадмастацтва.

 

 

3 Літаратура ў сістэме культуры.

Літаратура - у шырокім сэнсе сукупнасць любых пісьмовых тэкстаў.

У раннім, сінкрэтычным грамадстве асноўным выглядам мастацтва лічыўся танец і пантаміма. У антычнасць - скульптура. У еўрапейскай сярэдневяковай культуры і ў культуры ўсходу - архітэктура. Эпоха Рэнесансу - жывапіс. У 19-20 стст - літаратура. Да пач. 19 ст. яна ўздзейнічала на ўсё іншыя выгляды мастацтва: тэатр, кіно, музыка. Але да апошняга часу шмат хто заяўляе аб тым, што літаратура здае свае пазіцыі і змушаная саступіць месца сродкам массавай камунікацыі. Літаратура - адзін з спосабаў расчынення чалавечага духу. Літаратура - не спантаны выраз, а паданне ў выглядзе, які здабыў сваю форму.

Да літаратуры ставяцца пісьмовыя тэксты і не ставяцца вусновыя.

Да літаратуры ставяцца тэксты, матэрыялам якіх з'яўляюцца выключна словы чалавечай мовы, і не ставяцца тэксты сінтэтычныя і сінкрэтычныя, гэта значыць такія, у якіх славесны кампанент не можа быць адарваны ад музычнага, візуальнага або які-небудзь іншага. Песня або опера самі па сабе не з'яўляюцца часткай літаратуры. Калі песня напісаная кампазітарам на ўжо наяўны тэкст, напісаны паэтам, то праблемы і не ўзнікае; у XX стагоддзі, аднак, ізноў набыла шырокае распаўсюджванне старажытная традыцыя, паводле якой адзін і той жа аўтар стварае адразу славесны тэкст і музыку і (як правіла) сам выконвае атрыманы твор. Пытанне аб тым, наколькі правамерна здабываць з атрыманага сінтэтычнага твора толькі славесны кампанент і разглядаць яго як самастойны літаратурны твор, застаецца дыскусійным.

Віды літаратуры:

- мастацкая

- публіцыстычная

- дакументальная

- дыдактычная

- эпісталярная (лісты)

- мастацкі пераклад

- крытыка

Функцыі літаратуры:

· Эстэтычная

· Выхаваўчая

· Пазнавальная

- эўрыстычная

- прагнастычная

· Камунікатыўная

· Этна-генетычная

· Геданістычная (забава)

 

 

4 Літаратура як мастацтва слова. Месца літаратуры сярод іншых відаў мастацтва.

Літ-ра працуе са словам - галоўнае яе адрозненне ад іншых мастацтваў. Слова - асноўны элемент літ-ры, сувязь паміж матэрыяльным і духоўным. Слова ўспрымаецца як сума тых значэнняў, якое дала яму чалавечая культура. Праз слова ажыццяўляецца кантакт з агульным у сусветнай культуры. Візуальная культура - тая, якую можна ўспрымаць відавочна. Вербальная культура - больш адказвае запатрабаванням чалавека - слова, праца думкі, фармаванне асобы. Існуе літра на глыбіні, якая патрабуе глыбокага стаўлення, перажыванні. Творы літ-ры - абуджэнне ўнутраных сіл чалавека рознымі спосабамі, т.к. твор валодае матэрыялам.

1. Мастацтва часавае - якое развіваецца ў часе - тэатр, кіно, музыка. Мы не можам пайсці супраць часу (пропуск фрагмента).

2. Мастацтва прасторавае - якое развіваецца ў прасторы - пластычнае мастацтва - жывапіс, скульптура. Не зададзена час успрымання. У карціне закладзеныя прасторавыя арыенціры - мастак ведае, на што глядач павінен звярнуць увагу спачатку.

На гэтым фоне літ-ра - сінтэз часавага і прасторавага. Літ-ра мае вызначаныя адрэзкі, фрагменты - гэта звязана са словам. Кожны з элементаў можа быць прадстаўлены асобна. Можна ізаляванае ставіцца да гуку або слову, судзіць аб фразе, аб абзацы, аб раздзеле. У любы момант можна перапыніць часавы ход твора, аўтар не задае яго. Аўтар не ведае хуткасці чытання, і чытач можа ў любы момант чытання спыніцца. Часавы твор - яго аўтар ведае, як доўга будзе цягнуцца яго твор, як доўга будзе ісці ўспрыманне твора. Можа быць парушэнне рытму, хуткасці ходу. У літ. творы час не закладзены, ёсць магчымасць перапыніцца. У тэатры гэта немагчыма, заўсёды ёсць настрой. У літ-ры мы вяртаемся да аднаго і таму жа, ёсць магчымасць вярнуцца і аднавіць тое, што нам неабходна. Часавая структура мастацкага твора больш вольная. Мы ўспрымаем усё такім, якое ёсць у літ.творы, але ў той жа час гэтае ўспрыманне можа быць у кожнага сваё. Слова нематэрыяльна. Слова нясе ў сабе і моцны і слабы пачатак.

Літ-ра, аперуючы адзіным матэрыялам - словамі, выкарыстае ўсе іх магчымасці. Пісьменнік не можа пазбавіцца ад полісемічных слоў. Старыя словы актуалізуюцца з новым значэннем. Словы змяняюць значэнні, але старыя значэнні не знікаюць назаўжды, напаўняючыся новым гістарычным утрыманнем.

Пісьменнік арыентуецца на поўнасць рэальных і ўяўных значэнняў, не гэтак важных для чытача. Выкарыстанне слова ў іншым значэнні - адзін з літ -ных прыёмаў.

Граматыка і сінтаксіс - адзіны матэрыял, якім валодае літаратура.

Класіфікацыя відаў мастацтва:

· Паводле характару выяўлення:

- мастацтва слова (літ-ра)

- выяўлення (жывапіс)

- гукаў (музыка)

- відовішчнае (тэатр)

- рэчаў

· Па ступені ўдзелу другаснага мастака:

- выканаўчыя

- невыканаўчыя

· Па характару ўспрымання:

- слыхавое

- зрокавае

· Па характару стварэння:

- прасторавыя (статычныя)

- часовыя (дынамічныя)

- прасторава-часавыя (сінтэтычныя)

Жывапіс

Што можа і чаго не можа літ-ра ў параўнанні з іншымі выглядамі мастацтва.

Літаратура пачуццёва прайгравае тое, што ёсць у жывапісе, скульптуры.

Энфрастычныя творы - гэта творы, якія прайграваюць тое, што мы бачым вачамі праз падрабязнае апісанне. Не можа перадаць візуальны бок прадметаў.

У ілюстрацыях да кніг шматлікае губляецца. Ілюстрацыя - ілюзія, мы бачым не сваімі вачамі, а вачамі мастака, толькі частка выявы.

Тынянаў: На паперы канкрэтызуецца разумовая выява, мы разумеем, што для нас герой зусім іншы. (Для нас Т.Ларына з вяснушкамі, а на малюначку як грэцкая багіня).

На карціне выхаплены з жыцця момант, у кнізе - дзеянне ў развіцці ў часе.

Вынік: Паэту канкрэтыка не важная, а мастаку - так. Свае перавагі мае як жывапіс, так і літаратура. Мастацтвы не супадаюць і не з'яўляюцца ўзаемадапаўняльнымі.

Тэатр

Падчас спектакля мы абмежаваныя ў часе. Чытаючы кнігу мы не абмежаваныя ў прасторы, у кнізе ёсць тое, што нельга перадаць на сцэне.

На сцэне можна перадаць толькі некалькі маст. ліній. Нельга перанесці апісанні.

Гераіня на сцэне здабывае рысы той акторкі, якая яе гуляе. А учора яна, можа, Бабу-Ягу гуляла. Гэта накладваецца на нашы ўражанні.

Героі творы ў адзежы часу. Героі спектакля ў адзежы таго часу, але не ў той самой адзежы, у гарнітуры, пашытым сучасным мадэльерам.

Музыка

Пазбаўленая рацыянальнага ўздзеяння, толькі эмацыйна ўздзейнічае як вызначаная хваля.

Літ-ра і музыка: 1)часавыя адрозненні 2) сутнасць: у літ.творы - набор слоў. У муз. творы няма вызначанай прывязкі, не нясе прамых асацыяцый, мы не ставімся да набору гукаў эмацыйна, няма прамой сэнсавай структуры. Музыка больш вольная ад сэнсавай зададзенасці, чым літ-ра.

 

Літаратура і СМІ

Вядома, што галоўная місія літаратуры - захаванне і выхаванне маральнасці. Захаванне законаў маральных, выпрацаваных тысячагоддзямі чалавецтвам, яго гісторыяй, рэлігіяй, яго развіццём і яго літаратурай, - гэта вялікая місія. Паступова гэта місія з літаратуры перайшла да СМІ. Але выхоўваць маральнасць СМІ могуць толькі ў тым выпадку, калі яны самі маральныя. Уплыў СМІ на наша жыццё, у тым ліку на нашу маральнасць, велізарна, і з кожным днём павялічваецца. Якія лідыруюць пазіцыі тут, вядома, прыналежаць тэлебачанню і інтэрнэту, сталымі велізарнай і амаль некіраванай сілай. Мы жывём у эпоху поўнага царства тэлебачання.

У кантэксце разгляданай сёння праблемы гаворка павінна ісці пра тое, што СМІ павінны ўсвядоміць свае інтэгравальныя функцыі і прыняць на сябе абавязання па аб'ектыўным інфармаванні, і па забеспячэнні інфармацыйнай бяспекі - і ў кантэксце грамадскага клімату, і на ўзроўні асобнага грамадзяніна. Найболей эфектыўнымі ў гэтай сувязі механізмамі ўяўляюцца не гэтулькі механізмы знешняга - заканадаўчага ці паліцэйскага - кантролю за дзейнасцю СМІ, колькі сістэмы самарэгулявання і самаарганізацыі журналісцкай супольнасці ва ўмовах тэрарыстычнай пагрозы.

Тропіка.

Троп, вобраз (ад грэч. Tropos – паварот, зварот, вобраз) – слова ці моуны выраз, ужытыя ў пераносным значэнні. У тропіке на аснове нейкіх агульных рыс супастаўляюцца дзве з’явы, адна з якіх характырызуецца праз прыметы другой. Ужываюцца тропы і ў размоўнай мове, аде асноўная сфера іх бытавання – мастацкая літаратура, асабліва паэзія. Яны дапамагаюць лаканічна і вобразна выявіць сутнасць з’явы, індывідуалізаваць яе, даць ей ацэнку.

Адрозніваюць тропы простыя: эпітэт, параўнанне і складаныя: метафара, зваротная метафарызацыя, этымалагізм паэтычны, метанімія, сінекдаха, гіпербала, літота, сімвал, алегорыя, іронія, гратэск, перыфраза. Часам вылучаюць два тыпы тропаў – канкрэтна-пачуццевыя і ўмоўна-асацыятыўныя. Тропы першага тыпу ўлічваюць канкрэтнасць і рэльнасць адзнак з’яў ці прадметаў, што ўспрымаюцца з дапамогай асацыятыўных магчымасцей органаў пачуццяў – зроку, слыху, смаку, абаняння і асязання (серп месяца, зяленае полымя дрэў), другога – вызначаюцца вялікай доляй умоўнасці, апелююць да здольнасцей лагічнага мысленння чалавека, ведаў, жыццевай дасведчанасці (парог, вычасаны з ўспамінаў;карціны, намаляваныя сціснутымі кулакамі, вачамі беспрацоўных).Часам другі тып тропаў звязваюць толькі з сучаснай паэзіяй.

Віды троп:

Метафара – від тропа, перанясенне ўласцівасцяў аднаго прадмета (з'явы) на іншы па прынцыпе іх падабенства ў якім-небудзь стаўленні або па кантрасце. «И золотеющая осень листвою плачет на песок».

Метанімія - троп, які складаецца ў замене слова або паняцці іншым словам, мелым прычынную сувязь з першым. Існуе некалькі выглядаў. Найболей ужывальныя наступныя:

1)згадванне аўтара замест яго твораў або, наадварот, згадванне твораў або біяграфічных дэталяў, па якіх адгадваецца аўтар.

2)указанне на прыкметы асобы або прадмета замест згадвання самога прадмета.

3)перанос назвы з пасудзіны, ёмішчы, памяшканне на змесціва, аб'ём змесціва.

4) перанос назвы з матэрыялу на выраб з яго.

5) перанос назвы з дзеяння на яго вынік, месца або залучаны ў дзеянне прадмет.

6) перанос назвы з месца населенага пункта на сукупнасць яго жыхароў або звязанае з ім падзея.

Сінекдаха - разнавіднасць метаніміі, заснаваная на перанясенні значэння з аднаго з'явы на іншае па прынцыпе колькасных адносін паміж імі. "Усё спіць: і чалавек, і звер, і птушка".

Увасабленне (олицетворение) - стылістычны прыём, які складаецца ў тым, што неадушаўлёнаму прадмету, жывой істоце, не нададзенаму прытомнасцю, прыпісваюцца якасці або дзеянні, уласцівыя чалавеку. "І зорка з зоркаю гаворыць".

Параўнанне - супастаўленне аднаго прадмета з іншым з мэтай стварэння мастацкай выявы. «Безумных лет угасшее веселье мне тяжело, как смутное похмелье». Адрозніваюць простае параўнанне (моцны як скала), адмоўнае або ад адваротнага (то не гром грукоча, то камар ляціць) і разгорнутае (са словазлучэннем).

Гіпербала - вобразны выраз, маючая надмернае перабольшанне памеру, сілы, значэнні чаго-альбо.

Іронія - ужыванне слова (выразы) у сэнсе, зваротным літаральнаму.

Літота - вобразны выраз, утрымоўвальнае надмернае пераменшванне памеру, сілы, значэнні чаго-альбо.

Эпітэт - вобразнае азначэнне прадмета, з'явы. Выяўленае пераважна прыметнікам. Эпітэтам слова становіцца ў тэксце.

Алегорыя - іншасказальны малюнак адцягненага паняцця пры дапамозе пэўнай жыццёвай выявы: "ліса" - аб хітрым чалавеку.

Перыфраз - апісальнае абарачэнне, які ўжываецца замест што-небудзь словы, словазлучэнні.

 

Паэтычны сінтаксіс.

Сінтаксіс - сістэма сінтаксічнай арганізацыі мовы мастацкай літаратуры.

Два тыпы мовы – вершаваная і празаічная – маюць сваю спецыфіку. Сінтаксіс вершаванай мовы больш складаны, чым сінтаксіс празаічны. Аднак гэтыя складаюць, дзеякуячы асаблівасцям вершаванай мовы, не адчуваецца чытачам, не перашкаджае разуменню. Наадварот, уся складанасць сінтаксіса пабудовы верша, калі яны толькі мастацкі апраўданы, служаць адной мэце: дапамагчы лепш, больш арганічна выявіць думку і пачуцце паэта.

У сістэму паэтычнага сінтаксісу ўваходзяць:

1) рытарычныя фігуры

– рытарычнае пытанне (не патрабуе адказу)

- рытарычны зваротак (не прадугледжвае канкрэтнага адрасата)

- рытарычны вокліч

2) Стылістычныя фігуры:

- разнастайныя паўторы

- усе формы парушэння звычайнай сінтаксічнай ці лагічнай сувязі паміж словамі ўнутры вершаваных радкоў

- супрацьстаўленне і супрацьпастаўленне вершаваных радкоў

- групоўка асобных фрагментаў літ-га выказвання ў пэўныя інтанацыйна-сінтаксічныя адзінствы.

Кожная з фігур у паэтычным сінтаксісе адыгрывае ў творы сваю выяўленчую ролю.

1) Градацыя – паступовы пераход нейкай з’явы ад яе ніжэйшай ступені да вышэйшай ці, наадварот, рэзка павышае эмацыянальнасць выказвання.

2) Недасказ або абрыў. Умаўчванне – літаратурнае выказванне раптоўна абрываецца, выяўляе ўсхвальванасць аўтара ці героя

3) Паралелізм –супастаўленне дзвюх ці больш нейкіх з’яў

4) Інверсія – такая расстаноўка ў фразе слоў або словазлучэнняў, якая парушае іх звычайны граматычны парадак.

5) Антытэза – супрацьстаўленне процілеглых з’яў прадметаў. Характараў пачуццяў. Ідэй, вобразаў і г.д.

6) Сінтаксічныя погляды – складаныя сінтаксіч. Канструкцыі з адным галоўным і некалькімі даданымі сказамі сінтаксічныя перыяды, звычайна выклікаюць рэтардацыю – запаволенне ў апісанні як-небудзь падзей ці з’яў

7) Ампліфікацыя або накапленне – ужыванне ўвыказванні неалькіх аднатыпных слоў ці моўных канструкцый (эпітэтаў, параўнанняў, сінонімаў, аднародных членаў сказа і г.д.)

8) Эліпсы – пропуск у фразе нейкага члена сказа.

У паэтычных творах ужываюцца разнастайныя лексіка-стылістычныя паўторы:

1) Анафара – паўтарэнне адных і тых жа слоў ці гукаў на пачатку вершаваных радкоў

2) Эпіфара – паўтор адных і тых жа слоў у канцы верш. радкоў

3) Падваенне – паўтор у верш радках двух слоў ці словазлучэнняў

4) Шматзлучнікавасць, або палісідэтан – паўтор адных і тых жы злучнікаў

5) Бяззлучнікавасць, або асіндэтан – адсутнасць злучнікаў паміж граматычна-аднароднымі словамі і сказам

6) Бяззлучнікавасць, або асіндэтан – паўтор адных і тых жа прыназоўнікаў

Паўторы надаюць літаратурнай мове асаблівую экспросію, узвышаюць тон, запавольваюць тэмп.

Ад паэтычнага сінтаксісу залежыць характар інтанацыйнасці ладу твора, граматычнага выражэннем якого, па сутнасці, ён і з’яўляецца.

Элементы формы: кампазіцыя.

Кампазіцыя (ад лац. “складаць”). Гэта склад і вызначанае становішча частак элементаў і выяў твораў у часавай паслядоўнасці. Нясе змястоўную і сэнсавую нагрузку.

Знешняя кампазіцыя - дзяленне твора на кнігі, тамы. Носіць дапаможны характар і служыць для чытання. Больш змястоўныя характэрныя элементы: прадмовы, эпіграфы, пралогі, яны дапамагаюць расчыніць галоўную думку твора або пазначыць асноўную праблему твора.

Унутраная кампазіцыя - уключае ў сябе розныя тыпы апісанняў (партрэты, пейзажы, інтэр'ер), несюжэтныя элементы, устаўныя эпізоды, разнастайныя адступы, розныя формы прамовы герояў і пункта гледжання.

Асноўная задача кампазіцыі - прыстойнасць малюнка мастацкага света. Гэтая прыстойнасць дасягаецца з дапамогай роду кампазіцыйных прыёмаў - паўтор - адзін з самых простых і сапраўдных, ён дазваляе лёгка закругліць твор, асабліва кальцавая кампазіцыя, калі ўсталёўваецца пераклічка паміж пачаткам і канцом твора нясе адмысловы мастацкі сэнс. Паўтор з'яўляецца важнай якасцю прамовы. Ен задае ў прамовы рытм. Паўтор празаічных твораў адрозніваецца ад паўтору ў паэтычных. Гэтае адрозненне ляжыць у рамках высвятлення прыроды празаічнай і паэтычнай прамовы. Для паэтычнай прамовы важныя такія паўторы, якія няважныя ў празаічнай.

Кампазіцыя паўтораў:

1. матывы (у музыцы),

2. супастаўленне і проціпастаўленне (аб'яднанне паўтору, проціпастаўленне даюць люстэркавымі кампазіцыямі),

3. дэталі, мантаж.

4. змаўчанне,

5. Суб’ектыўная арганізацыя “пункт гледжання” - пазіцыя з якой распавядаюцца гісторыі або з якіх успрымаюць падзеі герояў або апавяданне.

Тыпы пунктаў гледжання: ідэйна-цэласная, моўная, прастора-часавая, псіхалагічная, вонкавая і ўнутраная.

Тыпы кампазіцый: простая і складаная.

 

Кампазіцыйныя прыемы.

Кампазіцыя (ад лац. “складаць”). Гэта склад і вызначанае становішча частак элементаў і выяў твораў у часавай паслядоўнасці. Нясе змястоўную і сэнсавую нагрузку.

Знешняя кампазіцыя - дзяленне твора на кнігі, тамы. Носіць дапаможны характар і служыць для чытання. Больш змястоўныя характэрныя элементы: прадмовы, эпіграфы, пралогі, яны дапамагаюць расчыніць галоўную думку твора або пазначыць асноўную праблему твора.

Унутраная кампазіцыя - уключае ў сябе розныя тыпы апісанняў (партрэты, пейзажы, інтэр'ер), несюжэтныя элементы, устаўныя эпізоды, разнастайныя адступы, розныя формы прамовы герояў і пункта гледжання.

Асноўная задача кампазіцыі - прыстойнасць малюнка мастацкага света.

Тыпы пунктаў гледжання: ідэйна-цэласная, моўная, прастора-часавая, псіхалагічная, вонкавая і ўнутраная.

Тыпы кампазіцый: простая і складаная.

Кампазіцыйныя прыемы:

· паўторы і варыяцыі

· матыў

· дэталізацыя і абагульненне

- замучванне

- пазнаванне

- падтэкст

- алюзія (намекі на рэаліі cучаснага палітычнага жыцця)

· суб’ектная арганізацыя тэксту - пазіцыя з якой распавядаюцца гісторыі або з якіх успрымаюць падзеі герояў або апавяданне.

· супастаўленне і супрацьстаўленне (аб'яднанне паўтору, проціпастаўленне даюць люстэркавымі кампазіцыямі)

· мантаж

· часавая арганізацыя тэкста

 

 

28. Сюжэт і фабула літаратурнага твора. Сюжэт як сродак раскрыцця характараў персанажаў.

Сюжэт - (ад франц. - прадмет) - падзея або сукупнасць падзей у эпічных і драматычных творах, развіццё якіх дазваляе пісьменніку расчыніць характары герояў і сутнасць адлюстроўваных з'яў у адпаведнасці з аўтарскай задумай. Сюжэт - аснова формы твора.

У сюжэце вылучаюць такія структурныя элементы, як экспазіцыя, завязка, развіццё дзеяння, кульмінацыя і развязка, а таксама, у некаторых творах, пралог і эпілог. Па зацемцы Кармілава, сюжэт можна назваць "выявай падзеі або ланцугі падзей", у той час як фабула складае падзейную аснову апавядання і можа быць сцісла пераказаная.

Фабула - ланцуг, шэраг падзей у эпічным або драматычным творы, пакладзены ў аснову сюжэту. У адрозненне ад сюжэту фабулу можна каротка пераказаць. Акрамя таго, адна і тая жа фабула можа стаць асновай для мноства розных сюжэтаў (напрыклад, гісторыя аб уяўным рэвізору была выкарыстаная не толькі Гогалем, але і іншымі аўтарамі).

Гістарычна існавалі і іншыя погляды на суадносіны фабулы і сюжэту. У 1920-х гадах прадстаўнікамі Апаяза было прапанавана адрозніваць два бакі апавядання: само па сабе развіццё падзей у міры твора яны звалі "фабулай", а то, як гэтыя падзеі намаляваныя аўтарам - "сюжэтам".

Іншае тлумачэнне ідзе ад рускіх крытыкаў сярэдзіны XIX стагоддзі і падтрымлівалася таксама Весялоўскім і Горкім: яны звалі сюжэтам само развіццё дзеяння твора, дадаючы да гэтага ўзаемаадносіны персанажаў, а пад фабулай разумелі кампазіцыйны бок твора, гэта значыць то, як менавіта аўтар паведамляе ўтрыманне сюжэту. Лёгка бачыць, што значэнні тэрмінаў "сюжэт" і "фабула" у дадзеным тлумачэнні, у параўнанні з папярэднім, змяняюцца месцамі.

Існуе таксама пункт гледжання, што паняцце "фабула" самастойнага значэння не мае, і для аналізу твора суцэль досыць апераваць паняццямі "сюжэт", "схема сюжэту", "кампазіцыя сюжэту"

У аснове сюжэту ляжыць канфлікт.

Канфлікт (ад лац. "сутыкненне, барацьба") - тэматычная напруга, якое ўзнікае паміж персанажамі або іх учынкамі, на якім засноўваецца сюжэт.

Ёсць чатыры асноўных выгляду канфлікту:

"прыродны або фізічны канфлікт, калі герой уступае ў дужанне з прыродай;

"сацыяльны канфлікт, калі чалавек кідае выклік іншаму чалавеку або грамадству;

"унутраны або псіхалагічны канфлікт, калі жаданні чалавека ўступаюць у канфлікт з яго сумленнем;

"правідэнцыйны канфлікт, калі чалавек процістаіць законам лёсу або нейкага бажаствы.

Паняцце "канфлікт " ужываецца там, дзе сутыкаюцца розныя і ўвасобленыя ў дзеяннях і выказваннях асоб, жыццёвыя каштоўнасці, прынцыпы або "праўды”.

Калізія - (ад лат. - сутыкненне) - адлюстраваная ў мастацкім творы барацьба процілеглых поглядаў, інтэрасаў, імкненняў, жыццёвых прынцыпаў, якая выяўляецца ў пэўных падзеях. Тыпы калізіі: любоўная, маральная, сацыяльная і г.д.

 

29. Неаўтарскае слова: літаратура ў літаратуры.

Тэкст славесна-мастацкага твора спараджаецца творчай воляй пісьменніка: ім ствараецца і завяршаецца. Разам з тым асобныя звёны маўленчай тканіны могуць знаходзіцца ў вельмі складаным, нават канфліктным стаўленні да прытомнасці аўтара. Першым чынам: тэкст не заўсёды вытрымоўваецца ў адной, аўтарскай маўленчай манеры. Мастацка значным апыняецца неаўтарскае слова, названае літаратуразнаўцамі чужым словам. Бахцін размяжоўвае тры віды слоў:

- аўтарскае слова

- аб’ектыўныя словы

- словы, якія належаць 2-ум суб’ектам

Формы рэалізацыі неаўтарскага слова:

· Стылізацыя – свядомая арыентацыя аўтара на тыя стылі, якія раней існавалі ў літаратуры. Напрыклад Пушкін, Лермантаў.

· Перайманне

· Сказ – манера распаведу, спакойная рэалізацыя літаратурнай мовы. Напрыклад Зошчанка. Для беларускай літаратуры не ўласціва.

· Пародыя – пераліцоўка папярэдніх літаратурных фактаў. Пародыі, як правіла, будуюцца на рэзкай неадпаведнасці іх прадметна-тэматычнага і маўленчага планаў.

· Рэмінісцэнцыя – зварот да папярэдніх літаратурных фактаў. Напрыклад Бродскі.

- цытата

- згадка пра твор і яго аўтара

- запазычанне сюдэтаў, вольныя пераклады

- зварот да створанага іншымі відамі мастацтва

· Алюзія – зварот да папярэдніх фактаў грамадскага жыцця

· Інтэртэкстуальнасць. Увяла тэрмін Крысцева ў 1967 годзе. Тэрмін уведзены для пазначэння агульнай уласцівасці тэкстаў, якая выяўляецца ў наяўнасці паміж імі сувязяў, дзякуючы якім тэксты (або іх часткі) могуць разнастайнымі спосабамі высылацца адзін да аднаго.

 

 

Сістэмы вершаскладання.

Вершаванне (вершаскладанне) – сістэма арганізацыі мовы, у аснове якой – паўтарэнне пэўнага рытмастваральнага кампанента. Мерай рытмічнай арганізацыі вершаванай мовы з’яўляецца радок верша.

Антычнае (метрычнае) вершаванне – сістэма вершавання, заснаваная на раўнамерным чаргаванні доўгіх і кароткіх складоў у вершаваных радках. Узнікла ў 8 ст. да н.э. ў Старажытнай Грэцыі, у 3 ст. перайшло ў Рым, шырокае развіцце атрымала ў антычнай літаратуры. Склады злучаліся ў стопы, паўтор якіх утвараў верш і абумоўліваў яго пявучы рытм. Паэты антычнасці не чыталі вершы, а спявалі ў суправаджэнні ліры - ад назвы гэтай музычнай прылады і адбываецца слова "лірыка". Не было рыфмы.

Танічнае вершаванне (ад “націск”) – сістэма вершавання, у аснове якой прыблізна аднолькавая колькасць моцных, або апорных націскаў у вершаваных радках. Колькасць ненаціскных складоў розная – ад ніводнага да васьмі.

Асноўнае – чаргаванне пэўнай колькасці моцных націскаў у радках. Узнікла ў 19 – п. 20 ст. на аснове народнага вершавання (галоўнае адрозненне – функцыя націску).

Сілабічнае вершаванне (ад “слог”) – сістэма вершавання, у аснове якой – чаргаванне аднолькавай колькасці складоў у радках. Ужываецца пераважна з пастаянным месцам націску. Есць міжрадковыя паузы, рыфмы, цэнзуры. 11 – 12 ст. – франц. і італ. паэзія, 15 ст – польская, 16 ст. – беларуская.

Сілаба-танічнае вершаскладанне – раўнамернае чаргаванне націскных і ненаціскных складоў + чаргаванне аднолькавай колькасці складоў. 16 ст. – першае ўжыванне ў беларускай паэзіі. Пануючая сістэма – 19 – 20 ст. Асноўныя метры сілаба-танічнага вершаскладання - ямб, харэй, дактыль, амфібрахій, анапест. Сілаба-танічнае вершаскладанне было ўведзена на Русі Трэдзіакоўскім і Ламаносавым, замяніўшы сілабічнае вершаскладанне.

Памеры верша

Найболей распаўсюджаныя двухскладовыя і трохскладовыя памеры, але не варта думаць, што імі ўсё і абмяжоўваецца. Існуюць і звышдоўгія памеры (ад чатырох складоў і вышэй), хоць далёка не ўсе аўтары выкарыстаюць іх.

Двухскладовыя памеры:

Ямб – адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на раўнамерным чаргаванні ў вершаваных радках кароткіх (ненаціскных) няцотных складоў і доўгіх (націскных) цотных (націск на другі склад, чацверты, шосты і г.д.). Беларусь – Зізаній “Грамматіка словенска”, Расія – Ламаносаў, Украіна – Катляроўскі.

Харэй – адзін з метраў антычнай ісілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на раўнамерным чаргаванні ў вершаваных радках доўгіх (націскных) няцотных і кароткіх (ненаціскных) цотных складоў (націск на першы склад, трэці, пяты і г.д.). Багдановіч, Колас (“Сымон-музыка”).

Трохскладовыя памеры:

Дактыль – адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на чаргаванні ў вершаваных радках дактылітычных стоп (націск на першы склад, чацверты, семы і г.д.). Зізаній.

Амфібрахій – адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на чаргаванні ў вершаваных радках амфібрахічных стоп (націск на другі склад, пяты, восьмы і г.д.) Р.Семашкевіч.

Анапест - адзін з метраў антычнай і сілаба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на чаргаванні ў вершаваных радках анапестычных стоп (націск на трэці склад, шосты, дзевяты і г.д.). Багдановіч “Песняру”, А. Вялюгін “Прызнанне ў любві”, Колас, Купала.

 

 

Строфіка. Віды строф.

Страфа - гэта група вершаў з вызначаным размяшчэннем рыфмаў, звычайна паўтаральным у іншых роўных групах. У большасці выпадкаў страфа ўяўляе сабой скончанае сінтаксічнае цэлае. Страфа засноўваецца на парадку размяшчэння рыфмаў у вершах.

Найболей распаўсюджаныя выгляды: чатырохрадкоўі, актавы, тэрцыны.

1. Чатырохрадкоўе - найпросты выгляд страфы. Аднолькавая схема: абаб, вгвг.

2. Актава – васьмірадковая страфа, у якой рыфмуецца першы верш з трэцім і пятым, другі верш - з чацвёртым і шостым, сёмы верш - з восьмым. Схема актавы - абабабвв.

3. Тэрцыны - трохсцішныя строфы з арыгінальным спосабам рыфмоўкі. Першы верш першай страфы рыфмуецца з трэцім, другі верш першай страфы - з першым і трэцім другой страфы, другі верш другой страфы - з першым і трэцім трэцяй страфы і г.д. Сканчаюцца тэрцыны дадатковым вершам, рыфмавазаваным з другім вершам апошняга трохрадкоўя. Схема: аба, бвб, вгв. Тэрцынамі напісаная чароўная камедыя Дантэ. У рускай паэзіі - Пушкін.

4. Санет - лірычны верш, якое складаецца з 14 вершаў пятистопного або шестистопного ямба, у якіх першыя восем вершаў, падзеленыя на два чатырохрадкоўя крыжавана рыфмуюцца адной парай рыфмаў, а наступныя шэсць вершаў маюць тры пары рыфмаў, якія могуць размяшчацца па-рознаму. Прыклад: Бунін "Дол у скале".

5. Трыялет - верш з васьмі вершаў чатырохстопнага ямба, у якім развіццё лірычнай тэмы, дадзенай у першых двух вершах, прыводзіць да поўнага паўтору першага верша на чацвёртым і сёмым месцах, а другога - на восьмым.

 

Цвердыя формы верша.

Цвёрдыя формы верша - віды верша, якія ўзніклі пераважна ў сэрэднявяковай класічнай паэзіі, набылі інтэрнацыянальная бытаванне і вызначаюцца пастаянствам вершаванага памеру, рыфмоўкі, колькасці і размяшчэння вершаваных радкоў. Цвердыя формы вершу – санет, трялет, секстына, тэрцыны, актава, рандо, рандэль, анегінская страфа, хоку, танка, туюг і інш. Напрыклад, ў трыялеце з 8-мі радкоў 2 першыя і 2 апошнія, а таксама першы і чацвёрты аднолькавыя. Першы радок, такім чынам, паўтараецца тройчы (асюль і назва) – трыялеты Багдановіча.

У секстыне усяго шэсць радкоў на дзве рыфмы (абабаб ці абабвв).

У тэрцынах, якія пішуцца трохрадкоўямі з ланцуговай кампазіцыяй, сярэднія радкі ўсіх папярэдніх строф, рыфмуюцца з двума крайнімі строфамі наступных. Заканчваюцца тэрцыны асобным радком, што рыфмуецца з сярэднім радком апошняга (першы тэрцын Багдановіча, Караткевіча)

Санет – від страфы, якая складваецца з 14 радкоў пяці, радзей шасці – ці чатырохстопнага ямба. Аб’ядноўвае два чатырохрадкоўі і два трохрадкоўі.

Актава – 8-мі радковы верш, радкі якого часцей за ўсё пішуцца пятістопным, або шасцістопным ямбам. І рыфмуюцца па схеме абабабвв.

Рандо – стары французскі верш з 8, 13 або 15 радкоў, звязаных дзвюмаскразнымі рыфмамі. Сваеасаблівасцю рандо (і адно з адрозненняў ад рандэля) з’ўляецца тое, што словы якім ён пачынаецца, паўтараюцца у сярэдзіне твора і заканчваюць яго, ствараючы архітэктанічнае кальцо.

Рандэль - верш з 13 радкоў звязаных двухскразнымі рыфмамі. Рандлі дзеляцца на 3строфы і 2 чатырохрадкоўі і адно пяцірадкоўе.

Багацей цвердай формай верша ў беларускай паэзіі авалодала толькі ў 20 ст. (Я. Купала, М. Багдановіч, З. Бядуля. А. Гарун.) У Р. Крушыны ёсць унікальны твор – “Лірычнага кантакта” у страфічнай арганізацыі якой прысутнічаюць адначасова самыя розныя цвердыя формы верша (актава, санет, трыялет і інш). Як цвердая форма верша вызначаецца лімірык – гуманітарна-сатырычны пяцісладовік з рыфмоўкай аабба. Вершы гэтыя запазычаны з ірландскай паэзіі і зусім нядаўна абеларусіліся.

Падчас цвердыя формы называюць класічнымі відамі строф.

Цвёрдыя страфічныя формы. Сусветная паэзія назапасіла велізарную колькасць цвёрдых страфічных формаў. Так антычная паэзія з'яўляецца найбагатай крыніцай страфічных формаў, якія пазней нястомна распрацоўваліся ў лірыцы еўрапейскіх народаў. Большасць антычных строф неаднаразова прайгравалася і ў рускім вершаскладанні, праўда, часцей недакладна. Значна малодшую ролю ў гэтым сэнсе згуляла ў рускай паэзіі ўсходняя паэзія, з якой у параўнальна нядаўні час былі спробы запазычання некаторых формаў. З багатай страфічнай спадчыны раманскіх народаў найболей знаёмыя рускаму чытачу некаторыя "цвёрдыя формы", як тэрцына (страфа з трох вершаваных радкоў), секстына, актава (страфа з васьмі радкоў са строгай сістэмай рыфмоўкі і з абавязковым чаргаваннем мужчынскіх і жаночых рыфмаў), санет (вершаваная форма: верш з 14-ці радкоў, якое складаецца з двух чатырохрадкоўяў і двух трохрадкоўяў) і інш.

35. Белы верш, вольны верш, свабодны верш: суадносіны ва ўжыванні тэрмінаў.

Вольны верш - у рускім сілаба-танічным вершаскладанні – нероўнастопны ямб з неўрэгуляваным чаргаваннем радкоў рознай даўжыні. (Разнастопны верш). Ужываўся ў 18 стагоддзі ў байках, "казках", у 19 стагоддзі ў пасланнях, элегіях ("Погасло дневное светило" Пушкіна), драме "Гора ад розуму" Гогаля. У 20 стагоддзі выходзіць з ужывання.

Белы верш – нерыфмаваны верш у сілабічнай і сілаба-танічнай сістэмах вершавання. Паходжанне тэрміна звязана з практыкай ранняга кнігадрукавання, дзе рыфмаваныя радкі пазначаліся чырвонай фарбай, а нерыфмаваныя – звычайнай. Калі ва ўсім вершы не было рыфмаў, то ен друкаваўся звычайнай фарбай і называўся “белым”. У белым вершы арганізуючую ролю бярэ на сябе клаузула (конец фразы, які абратае асабісты рытмічны ход). У ім павышаецца сэнсавыяўленчая і інтанацыйная роля рытму, адкрываюцца шырокія магчымасці натуральнай пабудовы моўнай фразы, перадачы жывога маўлення. Менавіта таму ў драматургіі часта выкарыстоўваецца пяцістопны ямб, які добра перадае жывую гаворку. (Шэкспір “Гамлет”, “Кароль Лір”, Пушкін “Барыс Гадуноў”).

У Беларусі белы верш сустракаецца ўпершыню ў С.Полацкага. Таксама ўжываецца ў творчасці Купалы, Багдановіча, Дубоўкі, Куляшова.

Вершы, у якіх адны радкі зарыфмаваны, а другія не, называюцца напаўбелымі. (Бандароўна Купалы).

Свабодны верш (верлібр) – дысметрычны верш, у аснове рытму якога – чаргаванне вершаваных радкоў як аднатыпных інтанацыйна-сэнсавых адзінстваў. Надзвычай важнае значэнне набывае ў ім графічная ра