Мастацкая дэталь. Дэталь і падрабязнасць.

Дэталь (ад фр detail – “падрабязнасць”) – такая падрабязнасць літатарурнага твора, якая асаблівай сілай абуджае ўяўленне і творчую думку чытача, нясе значную ідэйна эмацыянальную і сэнсавую нагрузку. Такім могуць быць асобныя падрабязнасці пейзажу, партрэта, побыту, маўлення і дзеяння персанажа і г.д.

Напрыклад па словах К. Паўстоўскага, мастацкая дэталь “знаходзіцца” ў адным шэрагу з удалым вобразам.

Майстрамі мастацкай дэталі з’яўляюцца Я. Колас, М. Гарэцкі, І. Мележ, Я. Брыдь, В Быкаў.

Часам мастацкая дэталь лейтматывам праходзіць праз твор, вызначаючы нават ягоную назву (“На ростанях”, Я. Коласа”, “Плач перапёлкі” І. Чыгрынава і інш)

Мастацкая дэталь - выяўленчая і выразная падрабязнасць, характэрная рыса якога-небудзь прадмета, часткі побыту, пейзажу, інтэр'еру, партрэта і г. д., нясучая падвышаную сэнсавую нагрузку, характарызуючы не толькі ўвесь прадмет (характар, прастора, час у творы), часткай якога яна з'яўляецца, але і вызначальная шмат у чым стаўленне чытача да яго.

Функцыі мастацкай дэталі:

· сродак малюнка (апісанне) аб'ёмнасці, канкрэтнасці прадметнага міру.

· эстэтычныя функцыі

· удакладняе, растлумачвае і агаляе задуму пісьменніка

· можа быць і лейтматывам твора (у Чэхава).

 

18. Персанаж і пісьменнік: герой і аўтар. Формы і прыемы псіхалагізму.

У літаратурных творах нязменна прысутнічаюць і, як правіла, пападаюць у цэнтр увагі чытачоў выявы людзей: ачалавечаных жывёл, раслін і рэчаў. Існуюць розныя формы прысутнасці чалавека ў літаратурных творах. Гэта апавядальнік-разкажчык, лірычны герой і персанаж, здольны явіць чалавека з поўнасцю і шыратой. Персанаж мае як бы дваякую прыроду. Ён, па-першае, з'яўляецца суб'ектам адлюстроўванага дзеяння, стымулам разгортвання падзей, складнікаў сюжэту. Нараўне з літаратурнымі героямі вельмі значнымі апыняюцца групавыя, калектыўныя персанажы. Персанажы характарызуюцца з дапамогай здзяйсняных імі ўчынкаў, а таксама формаў паводзін і зносіны, рыс выгляду і блізкага асяроддзя, думак, пачуццяў, намераў. Літаратурныя персанажы могуць паўставаць не толькі "носьбітамі" каштоўнасных арыентацый, але і ўвасабленнем безумоўна адмоўных рыс. Стаўленне аўтара да героя можа быць па перавазе альбо адчужаным, альбо роднасным, але не нейтральным. У літаратурных творах так або інакш існуе дыстанцыя паміж персанажам і аўтарам. Яна мае месца нават у аўтабіяграфічным жанры, дзе пісьменнік з некаторай часавай адлегласці асэнсоўвае ўласны жыццёвы досвед. Малюнак персанажа складаецца з шэрагу кампанентаў, выящляючых як унутраны мір чалавека, так і яго знешняе аблічча.

Псіхалагізм у літ-ры – скурпулёзнае яскравае выяўленне пісьменнікам унутранага, душэўнага стану вобраза-персанажа.

Упершыню праявы псіхалагізма ў літ-ры заўважаюцца яшчэ ў творах антычнасці (“Дафніс і Хлоя”) у сярэднявякоўі ён практычна не сустракаецца, на нов аснове пачынае узнікаць у эпоху Адраджэння (“Дэкамерон” Бакачыо, “Жон Кіхот” Сервантэса). З прыходам рэальзму ўзнікае яго вышэйш. Форма – псіхалагічны аналітызм (Л. Талстой. Ф Дастаеўскі)

Бел пісьменнік – псіхааналітык (К.Чорны, В.Быкаў)

Мастацкае даследванне найтанчэйшых душэўных зрухаў персанажаў заўсёды звызваюць з паказам сацыяльна значных падзей.

Псіхалагізм у літ-ры праяўляецца ў трох формах:

1) унутранай (пры дапамозе ўнутранай мовы персанажаў, вобразаў, памяці і ўяўленні)

2) знешняй (праз мастацкі дэталі, псіхалагіч. інтэрпрытацыю паводзін і мовы персанажаў, іх міміку, жэсты)

3)апісальна-аўтарскі (пераказ думак і пачуццяў персанажаў аўтарам).

З другога боку існуюць такія формы псіхалагізму як:

- адкрыты (дэманстратыўны) - Дастаеўскі

- закрыты (падтэкст) – Чэхаў, Стральцоў

- плынь свядомасці

Без дасканалай псіхалагічнай хар-кі нельга стварыць паўнацэнныя літ-я вобразы, паказаць мнагалостайныя праявы чалавечага жыцця.

Мастацкія сродкі, пры дапамозе якіх, аўтар паскрывае псіхалагізм героя:

- апісанне ўражанняў

- характарыстыка перажыванняў

- унутраныя маналогі

- існанаванне (адлюстраванне) снабачанняў і галюцынацый

Для перадачу псіхалагізму зручныя:

- эпісталярная форма

- аўтабіяграфічны аповед

- аповед ад 3-яй асобы, якая мае дар убачання

Пранікненне ва ўнутраны свет героя:

- простае

- апасродкавае

· партрэт

· формы паводзінаў герояў (жэсты, міміка, рухі)

· дыялогі, маналогі (звернутыя, адасобленыя)

· рэч

· прырода

 

19. Персанаж і яго каштоўнасная арыентацыя.

У літаратурных творах нязменна прысутнічаюць і пападаюць у цэнтр увагі чытачоў выявы людзей, а ў асобных выпадках - іх падабенстваў: ачалавечаных жывёл, раслін і рэчаў. Існуюць розныя формы прысутнасці чалавека ў літаратурных творах. Гэта апавядальнік-разкажчык, лірычны герой і персанаж, здольны явіць чалавека з поўнасцю і шыратой.

Персанаж - гэта альбо плён чыстай выдумкі пісьменніка (Гулівер і ліліпуты ў Дж. Свіфта; які страціў носу маёр Кавалеў у Гогаля), альбо вынік домысла аблічча рэальна існавалага чалавека (будзь то гістарычныя асобы або людзі, біяграфічна блізкія пісьменніку, а то і ён сам); альбо, нарэшце, вынік апрацоўкі і апрацоўка ўжо вядомых літаратурных герояў, якія, скажам, Дон Жуан або Фаўст. Нараўне з літаратурнымі героямі як чалавечымі індывідуальнасцямі, сітавінай вельмі значнымі апыняюцца групавыя, калектыўныя персанажы (тоўпы на пляцы ў некалькіх сцэнах "Барыса Гадунова" Пушкіна, якая сведчыць аб меркаванні народным і яго што выказвае).

Персанаж мае як бы дваякую прыроду. Ён, па-першае, з'яўляецца суб'ектам адлюстроўванага дзеяння, стымулам разгортвання падзей, складнікаў сюжэт.

Па-другое, персанаж мае ў складзе твора значнасць самастойную, незалежную ад сюжэту: ён выступае як носьбіт стабільных і ўстойлівых уласцівасцяў, чорт, якасцяў.

Персанажы характарызуюцца з дапамогай здзяйсняных імі ўчынкаў, а таксама формаў паводзін і зносіны, думак, пачуццяў, намераў.

Каштоўнасныя арыентацыі (іх можна таксама назваць жыццёвымі пазіцыямі) вельмі разнастайныя і шматпланавыя. Прытомнасць і паводзіны людзей могуць быць накіраваныя на каштоўнасці рэлігійна-маральныя, уласна маральныя, пазнавальныя, эстэтычныя. Яны звязаныя і са сферай інстынктаў, з целавым жыццём і задавальненнем фізічных запатрабаванняў, з імкненнем да славы, аўтарытэту, улады.

Героі літаратуры розных краін і эпох бясконца шматстайныя. Існуюць сваё роды літаратурныя "звыштыпы" – надэпахальныя і інтэрнацыянальныя. Падобных звыштыпаў няшмат.

Персанажы, прыналежныя да авантурна-гераічнаму звыштыпа, імкнуцца да славы, прагнуць быць каханымі, валодаюць воляй, схільныя актыўна ўдзельнічаць у змене жыццёвых становішчаў, дужацца, дасягаць, перамагаць. Авантурна-гераічны персанаж - свайго роду выбраннік або самазванец, энергія і сіла якога рэалізуюцца ў імкненні дасягнуць нейкіх вонкавых мэт.

Зусім іншы, палярны авантурна-гераічнаму "звыштып", паказаны ў сярэднявечных жыццях і тых творах, якія ў большай або меншай ступені, прама або ўскосна ўспадкоўваюць жыційную традыцыю або ёй сродны. Гэты звыштып правамерна назваць жыційна-ідылічным.

Персанажы падобнага роду не датычныя якому-небудзь барацьбы за поспех. Яны знаходзяцца ў рэальнасці, вольнай ад палярызацыі поспехаў і няўдач, перамог, а ў час выпрабаванняў здольныя выявіць устойлівасць, сыдучы ад выпрабаванняў і тупікоў адчаю.

У рускай літаратурнай класіцы XIX-XX стст. жыційна-ідылічны звыштып прадстаўлены вельмі ярка і шырока. Тут і Таццяна "Яўгенія Анегіна", і "групавы партрэт" Грыневых і Міронавых у "Капітанскай дачцы", і князь Гвідон ("Казка аб цару Салтане"), якому не спатрэбілася ісці за трыдзевець земляў у пошуках шчасця.

Есць таксама рамантычна настроеныя бунтары і народныя скітальцы ў літ-ры 19-20 ст., рамантычна настроеныя персанажы, уласна-авацюрыстны, антыгерой.

 

20. Час і прастора ў літаратурным творы. Паняцце пра хранатоп.

Мастацкі час і мастацкая прастора, гэта характар мастацкай выявы, які забяспечвае цэласнае ўспрыманне мастацкай рэчаіснасці і арганізуе кампазіцыйны твор.

Мастацкая прастора ўяўляе сабой мадэль міру дадзенага аўтара на мове яго прасторы паданняў. У рамане Дастаеўскага гэтым з'яўляецца ўсходы (лесніца). У сімвалістаў люстэрка, у лірыцы Пастарнака вокны.

Характэрнай асаблівасцю мастацкага часу і прасторы з'яўляецца іх дыскрэтнасць. Літаратура не ўспрымае ўвесь струмень часу, а толькі вызначаныя істотныя моманты. Дыскрэтнасць прасторы звычайна не апісваецца падрабязна, а пазначаецца з дапамогай асобных дэталяў. У лірыцы прастора можа быць іншасказальнай. Для лірыкі характэрна накладанне розных часавых планаў у сучаснасці, прошлым, будучым і г.д.

Мастацкі час і прастора сімвалічны. Асноўныя прасторавыя знакі: хата (выява замкнёнай прасторы), прастор (выява адчыненай прасторы), парог, акно, дзверы (мяжа). У сучаснай літаратуры: вакзал, аэрапорт (месцы вырашальных сустрэч). Мастацкая прастора можа быць: кропкавай, аб'ёмнай. Мастацкая прастора рамана Дастаеўскага - гэта сцэнічная пляцоўка. Час у яго раманах рухаецца вельмі хутка, а ў Чэхава час спыніўся.

Вядомы фізіёлаг Ухтомскі аб'ядноўвае два грэцкіх слова: хронас - час, топас - месца. У паняцці хранатоп - прасторава часавы комплекс і лічыў, што гэты комплекс прайграваецца намі, як адзінае цэлае.

Хранатоп - літаратуразнаўчы тэрмін, уведзены Бахціным у працы "Формы часц і хранатопу ў рамане". Пад хранатопам Бахцін разумее "істотную ўзаемасувязь часавыхі прасторавых адносін". Тэрмін таксама актыўна выкарыстоўваецца ў працах Бахціна "Праблемы творчасці Дастаеўскага" і "Творчасць Франсуа Рабле і народная культура сярэднявечча і Рэнесансу".

Тэрмін хранатоп пасля прац Бахціна атрымаў значнае распаўсюджванне ў рускім і замежным літаратуразнаўстве. З гісторыкаў яго актыўна выкарыстаў Гурэвіч.

"Хранатоп у літаратуры мае істотнае жанравае значэнне. Можна прама сказаць, што жанр і жанравыя разнавіднасці вызначаюцца менавіта хранатопам, прычым у літаратуры кіруючым пачаткам у хранатопе з'яўляецца час. Хранатоп як фармальна-змястоўная катэгорыя вызначае і выяву чалавека ў літаратуры; гэтая выява заўсёды істотна хранатапічна. Засваенне рэальнага гістарычнага хранатопу ў літаратуры працякала складна і прырыўна: асвойвалі некаторыя вызначаныя бакі хранатопу, даступныя ў дадзеных гістарычных умовах, выпрацоўваліся толькі вызначаныя формы мастацкага адлюстравання рэальнага хранатопу. Гэтыя жанравыя формы, прадуктыўныя ў пачатку, замацоўваліся традыцыяй і ў наступным развіцці працягвалі ўпарта існаваць і тады, калі яны ўжо цалкам згубілі сваё рэалістычна прадуктыўнае і адэкватнае значэнне. Адгэтуль і існаванне ў літаратуры з'яў глыбока разначасовых, што надзвычай ускладняе гісторыка-літаратурны працэс".

Характэрныя рысы хранатопу ў літаратуры 20 стагоддзі:

1. Абстрактная прастора замест пэўнага мелае знак, значэнне.

2. Нявызначана месца і час дзеяння.

3. Памяць персанажа як унутраныя прастора разгорнутых падзей.

Структура прасторы будуецца на апазіцыі: верх-ніз, неба-зямля, зямля-падземнае царства, поўнач-поўдзень, лева- права і інш.

Структура часу: дзень-ноч, вясна восень, святло-цямрэча і інш.