Латын афоризмдерi, қанатты сөздер және мақал - мәтелдер

Реттік сан есім

Primus, a, um – бiрiншi

Secundos,a,um- екiншi

Tertius,a,um- үшiншi

Quartus,a,um- төртiншi

Quintus,a,um- бесiншi

Sextus,a,um- алтыншы

septimus,a,um- жетiншi

Octavus,a,um- сегiзiншi

Nonus,a,um- тоғызыншы

Decimus,a,um- оныншы

Үстеу сан есімі:

1. semel – 1 рет

2. bis – 2 рет

3. ter – 3 рет

4. quater – 4 рет

5. quinguies – 5 рет

6. sexies – 6 рет

7. septies – 7 рет

8. octies – 8 рет

9. nivies – 9 рет

10. decies – 10 рет

 

Бөлектік сан:

1. singuli, ae, a – бiрден

2. bini, ae, a – екiден

3. terni, ae, a – үштен

4. quaterni, ae, a – төрттен

5. quini, ae, a – бестен

6. seni, ae, a – алтыдан

7. septeni, ae, a – жетiден

8. octoni, ae, a – сегiзден

9. noveni, ae, a – тоғыздан

10. deni, ae, a – оннан

 

Рецепте жиi қолданылатын үстеулер:

Optime – ең жақсы түрiнде

Minutim – майда

Recenter – жаңа дайындалған

Frigide – суық

Multum – көп

Sic – және, тағы

bene – жақсы

aseptica – асептика

 

 

Cito – тез

       Satis – керектi

       Caute – абайлап

Statum - сол уақытта кешiкпей

       Quantum – керегiнше

       Ana – тең

       Maxime – ең көбi

Subtilissime – өте ұсақталған

 

 

Ab exteiriibus ad interiora            сыртқы ортадан iшкi ортаға қарай

Ab hoc et ab hoc                                      олай да, бұлай да

Ab imo pectore                                         шынай, шын жүректен

Ab initio                                                   әу бастан

Ab ovo usgue ad mala                              басынан аяғына дейiн

Ab origine                                           әуелден, ең басынан

Absgue omni exceptione              ешбiр күдiксiз

Abusus in Baccho                                     шарап iшуге құмарлық

Acta diurna                                               бүгiнгi оқиғалар, хроника

Actum atgue tractatum                             орындалды, іс нєтижесі 

                                                       талқыланды

A contrario                                               қарсы дәлел

Ad adsurdum                                           орынсыз шешiмге келтiру

Ad avisandum                                          алдын ала ескерту үшiн

Ad extremitates                                        тым орынсыздық, шектен шығу

Ad exemplum                                           мәселен, мысалы

Ad corgitandum et agendum                   адам ойланып әрекет жасау үшiн

homo natus est                                          дүниеге келген

Ad disputandum                                      талқылауға арналған

Ad gloriam                                               даңқы үшiн

Ad fontes                                                 дерек көздерiне, түпнұақаға 

                                                       қарау

Ad hos                                                 дәл осы жағдайда, дәл осы мақсат 

                                                       үшiн, орынды

Ad honores                                               ар-ожданымыз үшiн

Ad hominem                                 адамына сәйкес

Ad instaitam                                 өтiнiш бойынша, өкiнiшке орай

Ad Kalendas Graecas                               шектеусiз мерзiмге, ешқашан

Ad libitum                                           қалауынша, таңдауынша

Ad litteram                                           сөзбе – сөз

Ad memorandum                               есте сақтау үшiн

Ad notam                                                байқайтын жағдай

Ad referendum                                        баяндама жасау үшiн

Ad rem                                                    iстiң байыбына барып, жұмыс жүргiзу

Ad tertium                                           үшiншiден

Ad unguem                                    нақтылықпен

Ad usum internum                  iшуге арналған        

Ad usum externum                                жағуға арналған

Ad usum                                             қолданысқа

Ad usum proprium                   жеке пайдалануға арналған

Ad valorem                                   құндылығына сәйкес, бағасына орай

Ad vocem                                                айта келгенде

Age, si quid agis                                       бiлгенiңдi iсте !

Alias                                                         басқаша, өзгеше

Alit aemulatio ingenia                             бәсеке-жарыс ақылға ақыл қосады

Aliena vitia in oculis habemus,     басқаның кемшiлiгiн көргiшпiз де,

 a tegro nostra sunt                       өзiмiздiкiн көрмеймiз

Alibi                                                          басқа жерде

Aliis feceris, good tibi fieri non vis өзiң жаратпағанды басқаға iстеме

Altera pars                                                екiншi (қарсы) жағы

Alter ego                                                    менiң сыңарым (екiншi мен)

Amans sui sine rivali                     өркөкiрек өзiне жан теңгермей     

Amicus certus in re incerta cernitur шын дос қиын-қыстау

Amicus cognoscitur amore, more,   дос сүйiспеншiлiгiмен, мiнезiмен,

 ore, re                                              сөзiмен, iсiмен белгiлi болады

 

Amicus humani generis                         адам баласының досы

Amicus laedere nejocoquidem licet дос көңiлiне тiптi қалжыңмен де                                                                             

                                                        тиюге болмайды

Amicus Plato, sed magis amica     Платон маған қымбат,бiрақ ақиқат

 veritas                                                 онан да қымбат; шындық бәрiнен

жоғары

Amor tussique non celantur       махаббат пен ауруды жасыра 

                                                       алмайсың

Anni currentis                                           осы жылы     

Anni futur                                                 келесi жылы 

Antiquo more                                           ескi салт бойынша

Aperto libro                                  сол орыннан, еш дайындықсыз

A pedibus usgue ad caput            бастан аяқ

A prima facie                                бiр көргеннен

A posteriori                                               тәжiрибе негiзiнде

Arbor vitae                                               өмiр жолдары

Argumentum ad ignorantiam                   бiлмейтiн адамға арналған дәлел

Ars longa, vita brevis est               өнер өрiсi кең, өмiр қысқа

Ars Phoebea                                  дәрiгерлiк өнер

Arte –                                                       шеберлiкпен, тамаша

Arte et humanitata, labore            өнермен, адамға деген сүйiспеншiлiкпен,

et scientia                                               еңбекпен және бiлiммен

A solis ortu usque ad occasum                 таңның атысы, күннiң батысы

Audaces fortuna juvat                              батыл жанға тағдыр демеу бередi

Audiatur eraltera pars                          мәселенiң басқа жағы да қағыс қалмасын

Aurea mediocritas                         бел ортасы, алтын орта

Auscultare disce, sinescis loqui    сөйлей бiлмесең, тыңдай бiл

Aut vincere, aut mori                    не жеңiс не өлiм

Auferte malum ex vobis                           арадағы зұлымдықты аластаңдар

Avis rara                                                   сирек кездесетiн құс

 

Beata stultica

Ойсыз адам - қамсыз

Beatitudo non est virtutis praemium, sed ipsa virtus

Бақыт алған жүлде емес, жасаған ерлiкте

Benedicite

Iске сәт

Bene dignoscitur bene curatur

Себебi анықталған ауру – емделедi

Bellum frigidum

Қырғиқабақ соғыс

Bona mente

Ақ пейiлмен, iзгi ниетпен

Bonum initium est dimidium facti

Жақсы бағытталған iс – жартылай бiткен iс, жақсы сөз жарым ырыс

Bis dat, qui cito dat

Кiм тез бiтiрсе, оның екi жұмыс бiтiргенi

Bis

Екi рет, қайталансын

Brevis esse laboro, obscurus fio

Егер мен қысқа сөйлеуге тырыссам, сөзiм түсiнiксiз болып қалады

Brevi manu

Тез, созбай

Bona fide

Сенiммен, шын ниетпен

 

 

Carde diem

Әркүндi орнымен пайдалан

Castigare ridendo mores

Күлкiмен салтын жөндеген

Currente calamo

Асығыс-үсiгiс, шала-шарпы

Capiat qui capere potest

Ұстай алсаң, ұста

Casu

Кездейсоқ

Casus

Жағдай, жай, оқиға

Casus belli

Сыныққа сылтау

Cave

Абайла! Сақтан!

Cedo majori

Үлкенге жол беремiн

Cessante causa, cessat effectus

Себеп тоқталса, оған орай әрекетте тоқтайды

Ceteris paribus

Басқа да тепе-теңдiк жағдайда

Circulus vitiosus

Керi кеткен iс

Cis

Бергi жағында

Citato loco

Дәйек сөз келтiрiлген сөз

Citius, altius, fortius

Жылдамырақ, жоғарырақ, мықтырақ (олимпиялық ойындар девизi)

Cognosce te ipsum

Өзiңдi өзiң тани бiл

Cogito, ergo sum

Мен жүйелi ойлаймын, демек өмiр сүремiн

Copia verborum

Көпсөздiлiк

Con amore

Сүйiспеншiлiкпен

Concordia parvae res crscunt, discordia maximae dilabuntur

Келiсiм бар жерде кiшкентай iс өрiс алып ұлғаяр, келiсiм жоқ жерде ұлы iстер ортаяр

Concordia victoriam gignit

Келiсiм жеңiске бастайды

Conditio sine qua non

Мiндеттi шарт

Coram populi

Халық алдында

Corpus delicti

Заттай айғақ

Consensu omnium

Барлығының келiсiмiмен

Consummatum est

Орындалды

Contra bonos mores

Адамгершiлiкке жат, арсыздық

Contraria contrariis curantur

Уды тарқатады

Contra expectanda

Күтпеген жерден

Contra vim mortis non est medicamen in hortis

Өлiм күшiне қарсы тұрар дәрi бау-бақшада өспейдi

Cuique suum

Әркiмнiң өз пiкiрi бар

Cui bonoғ Cui prodestғ

Бұл кiмге пайдалығ Бұдан кiм ұтадығ

Curriculum vitae

Өмiр туралы жазбалар, қысқаша өмiрбаян деректерi

Credo

Сенiм-наным көзқарас

Chirurgus mente prius oculis agat, quam manu armata

Хирург пышақ қолданбас бұрын ақыл-оймен, көзбен әрекет етсiн

 

De actu et visu

Тәжiрибе мен бақылау нәтижелерi бойынша

De die in diem

Әр күн сайын

De facto

Шындығында, iс жүзiнде

De gustibus non est disputandum

Талғам туралы дауласпайды

Debes, ergo potes

Сен мiндеттiсiң, демек қолыңнан келедi

Debito tempore

Керек уақытында

De jure

Заң бойынша

De nihilo nihil

Жоқтан бар болмайды

De lingua stulta incommoda multa

Жүйесiз сөздерден ұнамсыз жәйттер туады

De mortius aut bene aut nihil

Өлген адам туралы не жақсы айту керек, не ештеңе айтпау керек

Desiderata

Тiлек, ниет

Des partem leonis

Үлестiң мол бөлiгiн бер

Detur digniori

Лайықтыға берiлсiн

De te fabula narratur

Сен туралы мысал сөздер айтылып жүр

Deus ex machina

Күтпеген жерден кiрiсу

De visu

Өз көзiмен көру

Diagnosis ex juvantibus

Қосымша құралдар арқылы диагноз қою

Dictum – factum

Айтылды-орындалды

Dicere non est facere

Айту-оны орындау емес

Dies diem docet

Күннен күн тәлiм алады

Difficile est proprie communia dicere

Көпке белгiлi нәрсенi жақсылап жеткiзiп айту қиын

Dimicandum

Күресу керек

Disce, sed a doctis, indoctos ipse doceto

Өзiң бiлгеннен үйрен, бiлмегендi үйрет

Divinum opus sedare dolorem

Сырқат күшiн бәсейту, ауруды тыныштандыру -қасиеттi іс

Dixi

Бәрi айтылды, қосып-алар ештеңе жоқ

Dixi et animam levavi

Айтсаң дертiң жеңiлдегендей

Docendo discimus

Үйрету арқылы бiз үйренемiз де

Docto homini vivere est cogitare

Ғалым адамға өмiр сүру деген – ойлану

Doctor honoris causa

Еңбегiне қарай құрметi

Do manus

Қолымды бергенiм – кепiлдiгiм

Donec eris felix, multos numerabis amicos

Бақытта шағыңда достарыңда қасыңда

Do ut facias

Сен орындасын деп беремiн

Do ut des

Сен берсiн деп беремiн

Dulce et decorum est propatria mori

Отан үшiн өлу – мәртебелi де, құрметтi

Duobus litigantibus, tertius gaudet

Екеу дауласса, үшiншi қуанады

Duos lepores insequens cepit neutrum

Екi қоянның соңына түскен, бiрiн де ұстай алмайды; екi кеменiң басын ұстаған суға кетедi

Dura lex, sed lex

Заң қатал, бiрақ ол заң ғой

Dum spiro, spero

Демiм барда, үмiт бар

 

Ecce homo

Мiне адам, нағыз азамат

Edimus, ut vivamus, non vivimus, ut edamus

Бiз тамақтану үшiн өмiр сүрмеймiз, өмiр сүру үшiн тамақтанамыз

E fructu arbor cognoscitur

Ағашты жемiсiнен таниды, (алма ағашынан алысқа түспейдi)

Elephantum ex musca facis

Түймедейдi түйедей етесiң

Eo ipso

Сол арқылы

Erarre humanum est

Қателесу – адамға тән нәрсе

Errata

Қателiктер

Egro

Демек, ендеше

Epistula non erubescit

Хат ұялып - қызармайды

Est modus in rebus

Әр нәрсенiң шегi бар

Est rerum omnium magister usus

Тәжiрибе бәрiнiң ұстазы

Et cetera

Және басқалар

Et singula praeduntur anni

Уақыт өз дегенiн жасайды

Et gaudium et solatium in litteris

Қуаныш та, жұбаныш та ғылымда

Ex

Болған бұрынғы

Ex abrupto

Алғы сөзсiз, бiрден

Ex auditu

Дауыстап

Ex duobus malis minus est deligendum

Екi пәленiң жеңiлiрегiн таңда

Exempli gratia (cause)

Мәселен, мысалы үшiн

Exegi monumentum

Мен ескерткiш орнаттым

Ex cathedra

Ақиқат, сөзбе сөз; (кафедрадан)

Ex consuetudine

Әдет бойынша, қалыптасқан салт бойынша

Ex professo

Iскерлiкпен, тыңғылықты

Exceptis excipiendis

Алып тастауға лайықты нәрсенi алғаннан кейiн

Exitus letalis

Өлiммен аяқталатын жәйт

Ex oribus parvulorum

Нәрестенiң аузымен

Ex officio

Қызмет бабымен

Ex oriente lux

Жарық шығыстан түседi

Ex tempore

Дайындықсыз жанынан суырып салып айту

Extra muros

Ел көзiнше, халық алдында

Ex nihilo nihil

Жоқ нәрседен ештеме шықпайды

Ex libris

Кiтаптан

Ex ungue leonem cognoscimus, ex auribus asinum

Арыстанды тырнағынан, есектi құлағынан танимыз

Ex juvantibus

Көмектесуiне байланысты

Extra formam

Немқұрайды қарамай

Expedite

Жылдам, жеңiл

Ex voto

Уәде бойынша

 

Fac simile

Осыған ұқсас етiп жаса

Fama clamosa

Зор даңқ

Facies Hippocratica

Гиппократ кейпi

Facile omnes, cum valemus, recta consilia aegrotis damus

Бiз денiмiздiң сау кезiнде ауруларға ақыл-кеңестi жақсы айтамыз

Fas atgue nefas

Рұхсат етiлген және рұхсат етiлмеген

Favete linguis

Тынышталыңыз,тiлiңiздi тартыңыз

Feci, quod potui, faciant meliora potentes

Мен қолымнан келгенiмдi жасадым, ал бұдан жақсы жасайтындар жасай берсiн

Febrienti cibum non offeras

Ыстығы жоғары адамға тамақ ұсынба

Felix qui potuit rerum cognoscere causas

Әр нәрсенiң себебiн тани бiлген адам – бақытты

Ferro ingnique

Отпен және қылышпен

Fer patienter onus, fas sapienter opus

Қиындыққа шыдамды бол, iстi ақылмен атқара бiл

Festina lente

Сабырмен асық

Fiat lux

Аспанда күн сөнбесiн

Finis coronat opus

Iстi нәтиже шешедi

Fidelis et fortis

Сенiмдi де, батыл

Fide, sed cui fidas,vide

Сенiм бiлдiр, бiрақ кiмге сенетiнiңдi байқа

Flagrante delicto

Қылмыстың үстiнен түсу

Folio verso (f,v)

Келесi бетте

Fortes fortuna adiuvat

Бақыт ержүректердi қолдайды

Formosa facies muta-commendatio est

Әдемi кейiп - қағазсыз мiнездеме

Fortiter in re, suaviter in modo

Iсi қатал сөзi мейрiмдi

Fraus est accipere, quod non possis reddere

Қайтара алмайтын нәрсенi алу - қылмыс

Fructus temporum

Уақыт жемiсi

Fugit irrevocabile tempus

Заман екi келмейдi

Fuimus Troes, fuit flium (fuit Trojia, Fuimus Trojani)

Бiр кезде бiз де даңққа бөленген едiк

Funditus

Негiзiне дейiн, мүлдем

Gaudemus igitur juvenes dum sumus

Жас дәурен – гүл-жазира, қайран жазым

Gaudet patuentia duris

Сабыр түбi – сары алтын

Generaliter

Жалпы

Gloria bictoribus

Жеңiмпаз адамның сөзi

Grata, rata et accepta

Қажет, заңды және қолдануға болады

Gratulari

Шаттану

Gratia gratiam parit

Достық достыққа жол шашды

Gratis

Ақысыз-пұлсыз, тегiн

Grosso modo

Жалпы алғанды, шамамен

Gutta cavat lapidem non vi, sed saepe cadendo

Тамшы жас тарады

Habeas sibi

Тiсiңнен шығарма

Habent sua sidera lites

Кiтаптың да өз тағдыры бар

Habitus

Сыртқы пiшiн, сыртқы бейне

He, missa est

Барыңыз бiттi бәрi

His et nunc

Ешбiр кiдiрсiз

Hic locus est, ubi mors gaudet succurrere vitae

Бұл жерде өлiм өмiрге көмектеседi

Historia magistra vitae

Тарих – ұстаз

Hoc est

Яғни,бұл былай

Hoc volo, sic jubeo

Мен осыны қалаймын, солай бұйырамын

Hoc loco

Осында, осы арада

Homagium

Құрмет көрсету

Homo locum ornat, non locus hominem

Орта адамды емес, адам ортаны көркейтедi

Homo sum, humani nihil a me alienum

Мен адаммын, сондықтан адамға байланыстының бәрi де маған жат емес

Hominis mens discendo alitur et cogitando

Адам арқылы оқумен және ойлаумен толығады

Homo sapiens

Ақылды адам

Honoris causa

Құрмет үшiн

Horribile dictu

Айтудың өзi қорқынышты

Honores mutant mores raro in meliores

Құрмет адам мiнезiн өзгертедi, бiрақ оның оңды ықпал етуi өте сирек

Ibi victoria, ubi concordia

Ынтымақ бар жерде, береке бар

Ibidem

Бұл да сонда (қараңыз)

Idem per idem

Бұл да соған ұқсас: мәнi де, сөзi де бiр

Idem

Бiлмеймiн деген дәлел емес

Ignorantia juris neminem excusat

Заң ешкiмдi де ескермейдi

Id est

Яғни, немесе

In aeternum

Мәңгi бақи

In angello cum libello

Кiтаппен оңаша сырласу

In abstracto

Дерексiз, жалпылама, өз бетiмен

In brevi

Қысқаша

Incognito

Асыртын, жасырын

In folio

Бiр бет толы

Increbibiti ductu

Ақылға сыйымсыз, мүмкiн емес

In deposito

Сақтап қоюға

Inde ira

Ашу-ыза осындайдан туады

Index

Көрсеткiш тiзiм

Index librorum

Кiтаптар тiзiмi

In extremis

Соңғы сәтте

In extenso

Сөзбе-сөз (дәйек сөз туралы)

Infandum renovare dolorem

Қайтып басқа салмайтын

In hoc statu

Осы жағдайда

In loco

Орнында

In medias res

Шын мәнiнде

In memoriam

Есте сақтау

In pace

Бейбiт тыныштықта

In propria persona

Өз басымен

In pleno

Толық құрамымен

In poetis non Hoemro soli locus est

Ақындар арасында Гомерден басқаға

да орын бар

In re

Iс жүзiнде

In statu quo ante

Бұрынғы қалпында, өзгерiссiз

In statu nascendi

Пайда болатын жағдайда

In situ

Табылған жерiнде

Inter caecos luscus rex

Соқырлар арасында бiр көзi бар адам – патша

Invia est in medicina via sine lingua Latina

Медицинаны латын тiлiнсiз меңгеру мүмкiн емес

In spe

Үмiтпен, келешекте

Ipse dixit

Өзi айтты

Ipsissima verba

Дәлме-дәл, сөзбе-сөз

In rerum natura

Заттар табиғатында

Inter parietes

Төрт қабырғада

In transitu

Жүре сөйлеу

In tyrrannos

Жендеттерге қарсы

In usu

Пайдалануда, тұтынуда

Ipso facto

Айқын дәлелмен

Ipso jure

Заң күшiмен

Ira impotens sui est

Ашу - дұшпан, ақыл - дос

Injuria verbalis

Балағаттау

Injuria realis

Қорлау

Is fecit, cui prodest

Кiмге пайдалы болса, оны сол iстейдi

Item

Бұл да сондай

In vitro, in vivo

Шынында, жанда организмде

Janus bifrons

Екi жүздi Янус

Jubilate

Қуаныңдар ! шаттаныңдар!

Jus gentium

Халықтар правосы (хұқы)

Jus privatum

Жеке право (хұқы)

Jus publicum

Халық алдындағы право

Jurare in verba magistri

Бұйдаланған тайлақтай оқытушының сөзiне ой жүгiртпей еру

Jure

Заң жүзiнде

Labor corpus firmat

Еңбек дене шынықтырады

Labor improbus

Қажырлы еңбек

Labor omnia vincit improbuslapis

Қажырлы еңбек бәрiн де жеңбек

Lapis offesionis (petra scandali)

Осал жер

Lapsus

Қателiк, мүлт кету

Lapsus calami

Емле қатесi

Lapsus linguae

Аңдамай сөйлеу

Lapsus memoriae

Алжасу

Larga manu

Мол қолмен

Lege

Заңды түрде

Lege artis

Өнердiң барлық ережесiмен

Legem brevem esse oportet

Заң қысқа да тұжырымды болуы керек

Licentia poetica

Ақындық еркiндiк

Licitum sit

Рұхсат етiлген

Littera scripta manet

Жазылған қалады, қаламмен жазылғанды балтамен шауып кетiре алмайсың

Loco citato (l.c)

Көрсетiлген жерде

Locus minoris resistentiae

Ең қолайлы жер

Loco Laudato

Аталған жерде

Lupus in fabula

Кiмдi айтсаң, сол келедi

Luscinia parva, sedvox magna

Бұлбұл кiшкентай болғанмен, даусы зор

 

 

Maсte

Өте жақсы тамаша!

Magister dixit

Мұғалiм осылай айтты

Magistra vitae

Өмiр жолындағы ұстаз – баулушы

Magna et veritas, et praevalebit

Ақиқаттан артық ешнәрсе жоқ, ол мәңгi жасай берсiн

Mala fide

Арам пиғылмен

Male parta cito dilabuntur memoria

Жеңiл жолмен алынған тез ұмытылады

Materia tractanda

Талқыланатын мәселе

Margaritas ante porcas

Шошқалар алдына моншақ шашу

Mala galina-malum ovum

Жаман тауықтың - жұмыртқасы да жаман

Mala herba cito crescit

Арам шөп жылдам өседi

Manu propia

Өз қолымен

Maximum

Ең үлкен

Mea culpa

Менiң кiнәм

Mea culpa, mea maxima culpa

Менiң кiнәм, өте үлкен кiнә

Media et remedia

Тәсiлдер және қаржылар

Mtdice, cura te ipsum!

Дәрiгер, әуелi өзiңдi емдеп ал!

Medicina fructuosior ars nulla

Медиценадан артық игiлiктi ғылым жоқ

Medicus medico amicus est

Дәрiгер дәрiге дос

Medicus amicus et servus aegrotorum est

Дәрiгер – аурудың досы және қызметшiсi

Meliora spero

Мен жақсы болатыныңа сенемiн

Meo voto

Менiң пiкiрiм бойынша

Memento mori

Ажал барын естен шығарма

Membra sumus corporis magni

Ұлы дененiң бiр мүшесi

Mendaci homini verum quidem dicenti credere non solemus

Өтiрiкшiнiң шын сөзi зая кетедi

Mensis currentis

Осы айда

Mens sana in corpore sano

Тәнi саудың - жаны сау

Modus agendi

Қимыл әрекет

Modus vivendi

Қарым-қатынасты анықтау

More maiorum

Ата жолымен (салтымен)

Morbi non eloquentia, sed remediis curantur

Ауру сөзбен емес, дәрiмен емделедi

Motu proprio

Өз еркiмен

Minimum

Ең азы

Mirabile dictu

Айу қиын, таңқаларлық

Miseris succurrere disce

Бақытсыз-бейшараларға көмектесудi үйрен

Miserabile visu

Түрi аянышты

Multa paucis

Аз нәрседен көп мән шығарамын

Multa sunt in moribus dissentanea multa, sine ratione

Адам салттарында көптеген әртүлiлiк және көптеген жөнсiздiктер бар

Multum, non multa

Аз да болса, көп нәрсе: аз да болса, саз айтуды

Mutato nomine

Басқа атпен

Mutatis mutandis

Өзгертпеуге тиiстi жағдайды өзгерткенде

Multum vinum bibere, non diu vivere

Iшiмдiкке берiлу - өмiрдi қысқарту деген сөз

Natura abhorret vacum

Табиғат құр кеңiстiктi жаратпайды

Naturam si seguemur ducem, nunguam aberrabimus

Егер бiз табиғат заңдылығын басшылыққа алсақ, ешуақытта қателеспеймiз

Nam proprium est nihil

Өз қарабасын ойлау бейшаралық

Natura sanat, medicus curat

Табиғат сауықтырады, дәрiгер емдейдi

Ne accesseris in consilium nist vocatus

Шақырылмай кеңеске барма

Nec plus ultra

Бұдан әрi жол жоқ

Nec sutur ultra crepidam

Өзiң бiлмейтiн нәрсеге пiкiр айтпа

Nefac

Әдiлетсiздiк

Nemine contradicente

Қарсылықсыз, бiр ауыздан

Nemo dui gaudet, gui bellum incept iniguum

Әдiлетсiз соғыс бастаған, ешқашан ұзақ салтанат құра алмайды

Nemo nascitur artifex

Ешкiм де шебер болып туылмайды

Nemo nascitur doctus

Ешкiм iштен оқып тумайды

Nemo judex in causa sua

Өз iсiне ешкiмде төрелiк жасай алмайды

Ne noceas si juvare non potes

Егер көмек бере алмасаң, зияныңды тигiзбе

Neque semper arcum tendit Apollo

Аполлон әрқашан садағын оқтап тұрмайды

Ne quid nimis

Еш артықшыдығы жоқ

Nervus rerum

Басты жұмыс аса маңызды құрал

Ne varietur

Өзгертуге болмайды

Nil agenti dies longus est

Жалқаудың күнi ұзақ

Nil admirari

Ешнәрсеге таңдануға болмайды

Nihil semper suo statu manet

Мәңгiлiк ештеме жоқ

Nocere facile est, prodesse difficile

Зиян келтiру оңай, көмек жасау қиын

Noli me tangere

Тиiспе маған

Noli nocere

Бүлдiрме

Nimen est omen

Оның аты өзiн-өзi айқындап тұр

Nomen nescio

Белгiсiз бейне

Nomina sunt odiosa

Аттарын атамай-ақ қояйық

Non bis in idem

Бiр нәрсе үшiн екi рет жазалауға болмайды

Non est fumus absque igne

От түтiнсiз болмайды

Non liquet

Түсiнiксiз

Non omnia possumus

Бiздiң барлығына бiрдей қабiлетiмiз жете бермейдi

Non omnia passum omnes

Кiм болса, сол атқара беретiндей iс емес

Non omnis error stultitia est

Кез келген қателiктi ақымақтық деп тануға болмайды

Non multa sed multum

Аз да болса – саз

Non progredi est regredi

Алға ұмтылмау, кейiн шегiну деген сөз

Non scholae sed vitae discimus

Бiз мектеп үшiн емес, өмiр сүру үшiн оқимыз

Nota bene (N.B)

Жақсылап байқап ал

Nosce te ipsum

Өзiңдi өзiң тани бiл

Nunc Plaudite

Ал ендi қол шапалақтаңдар!

Nudis verbis

Бос сөз

Nulla actes ad discendum sera

Үйрену ешқашан кештiк етпейдi

Nulla dies sine linea

Бiр де бiр күн iзсiз-түссiз (еңбексiз) өтпесiн

Nullus juxta proprtiam voluntatem incedat

Ешкiм өздiгiнше кiрмесiн

Nullum malum sine aliquo bono

"Жаман айтпай жақсы жоқ!"

Nunquam rotrorsum, semper ingrediendum

Бiр қадам да шегiнбей, әрқашан алға ұмтыл

Oderint, dum metuant

Жек көрсе мейлi, әйтеуiр қорқып тұрса болғаны

O, horror!

Сұмдық-ай!

Omnia praeclara rara

Жақсының бәрi де сирек кездеседi

Omnia mea mecum porto

Өзiмдiкi әрқашан өзiммен бiрге

Omnium profecto artium medicine nobilissima

Барлық ғылымдар iшiндегi ең мәртебелiсi – сөз жоқ медицина болып табылады

Omnium consensu

Көпшiлiктiң келiсуiмен

Omne nimium nocet

Артық нәрсенiң бәрi де зиян

Omne initium difficile est

Әрқашан да бастау қиын

Omne vivum ex ovo

Тiршiлiк дәнi тұқымнан өнедi

Omnes et singulos

Бiрге және жеке-жеке

Omne vivum ex vivo

Барлық жанды тiршiлiк тiрi жан иесiнен шыққан

Omnis ars naturae imitatio

Өнердiң бiрi табиғатқа елiктеуден туады

Omnis curatio est vel canonica vel coacta

Емдеудiң барлық түрi не дәстүрге, не күшке негiзделедi

Opera et studio oportet vivere

Еңбектенiп, талаптанып өмiр сүру керек

Opus citatum

Шығармада дәйектемелер келтiру

Optimum medica – mentum quies est

Ең тәуiр дәрi – тыныштық

O tempora, O mores

Уа, заман, уақыт! Уа, дәстүр салттарым!

O sancta simplicitas

Уа, қасиеттi кiшiпейiлдiлiк!

Otium dat vitium

Мейрамшылдық ақыры жамандыққа соғады

Otium cum dignitate

Абыроймен, құрметпен демалу

Otium post negetim

Жұмыстан кейiнгi демалыс

Ora rotundo

Бар дауыспен

Ore uno

Бiр ауыздан

Oven lupo committere

Қойды қасқырға тапсыру

Pacta servanda sunt

Келiсiм-шартты орындау керек

Panem quotidianum

Күнкөрiс ырзығы

Parvo contentus

Азға қанағат ету

Pars pro toto

Бүтiн орнына бөлiгi

Pauca verba

Аз сөйлеп, көп тыңдау

Paurentas non est vitium

Кедейлiк – кемiстiк емес

Pax huic domui et om ombinus habitantibus in ea

Бұл үйге және оның барша тұрғын иелерiне тыныштық тiлеймiз

Pax vobiscum

Аспаныңыз ашық болсын!

Per aspera ad astra

Тар жол, тайғақ кешулер арқылы өрге тырмысу

Per aversionem

Көңiл аулау үшiн

Per fas et nefas

Шындықпен де, алдаумен де

Persona grata

Сүйкiмдi жан

Per se

Таза күйiнде

Pessium inimico – rum genus – Laudantes

Ең жаман дерттiң бiрi – жағымпаздық

Periculum in mora

Қауiп жайбарақатта

Perpetuum mobile

Мәңгiлiк қозғалтқыш

Personaliter

Жеке өзi

Plenus venter nons student libenter

Тоқ қарын – бәләмге құлық қоймайды

Petetio principii

Әлi дәлелденетiн қорытынды

Pia desiderata

Iзгi ниет, игi тiлекпен

Post factum

Орындалғаннан кейiн

Post hominum memoriam

Есте жоқ ерте заманнан

Poculum, mane haustrum, Restaurat naturam exhaustam

Ас – адамның арқауы

Post hoc, non est procter hoc

Осыдан кейiнгi осының салдары деген сөз емес

Post – nati

Жас ұрпақ

Post scriptum (P.S.)

Жазылғаннан соң

Potius sero, guam numguam

Ештен кеш жақсы

Praemia cum poscit medicus, sathan est

Пара алған дәрiгер – шайтан

Primo, secundo, Ad tertium

Бiрiншiден, екiншiден, үшiншiден

Primus agere

Ең алдымен әрекет жасау керек

Primus inter pares

Өз теңдестерi арасында бiрiншi

Primum non nocere

Бәрiнен бұрын зиян келтiрмеу (ауруға)

Primum vivere

Ең алдымен – тiршiлiк (өмiр)

Princip ium et fons

Басы мен бастауы

Pro bono publico

Жалпы игiлiгiмiз үшiн

Probatum est

Мақұлданды

Pro centuma; pro mille

Жүзге (мыңға)

Pro et contra

Жақтаушы және қарсы

Pro domo mea

Өзi үшiн, өзiнiң жеке мүддесi үшiн

Pro dost; pro die

Бiр рет емге iшуге, күндiк мөлшерi

Pro forma

Сырт көз үшiн

Pro memoria

Есте сақтау үшiн

Pro me

(рецептурада) – мен үшiн (дәрiгер үшiн)

Pro narcosi

Наркоз үшiн

Propera pedem

Жылдамдат, тездет

Proper

Тиiсiнше, тиiстi түрде

Propter invidiam

Көре алмағандықтан

Propositi virum

Мақсатына жақындап келе жатыр

Propter necessitatem

Қажет болғандықтан

Pro ut de lege

Заңды түрде

Pulchre sedens melius agens

Жетi рет өлшеп,бiр рет кес

Punctum saliens

Мәндi орын, маңызды жағдай

Guae medicamente non sanat ferum sanat; quae ferrum non sanatignis sanat, quae vero ignis non sanat, insanabilis reputare opportet

Дәрi емдей алмағанды пышақ емдейдi; пышақ емдей алмағанды от емдейдi; ал егер от та жаза алмаса онда сауықпайды деп есептеу керек

Guae nocent, docent

Жамандық жирентедi де, үйретедi де

Gualis rex, talis grex

Үйiрдiң бастаушысы қандай болса, басқасы да сондай

Gua non

Мiндеттi шарт

Guantum satis

Керегiнше, мол

Guasi

Секiлдi, тәрiздi

Guodammode

Белгiлi мөлшерде

Guod erat demostrandum

Дәлелдеудi қажет етпейтiн нәрсенiң өзi де осы едi

Guod licet jovi, non licet bovi

Әркiмнiң өз жолы бар

Guod volumus, ea libenter credimus

Бiз не тiлесек, соған қалтқысыз сенемiз

Guod homines, tot sententiae

Қанша адам болса, сонша пiкiр бар

Gui bene dignoscit, bone curat

Кiм дұрыс диагноз қойса, сол жақсы емдейдi

Guibuscumque viis

Қандай жолмен болса да

Guid prodest

Бұл кiмге пайдалығ

Guilibet fortunae suae faber

Әркiм өз бақытының қожасы

Gui pro quo

Бiреу орнына басқа былық, шатасу, жаңылысу

Guiquid agis, prudenter agas et respice finem

Не iстесең де ақылмен атқар, артын ойлай бiл

Guidquid praecipies, esto brevis

Не нәрсенi үйретсең де, қысқа сөйлеу бiл

Gui scribit, bis legit

Жазған кiсi екi рет оқиды

Guis hominum sine vitiis

Кемшiлiксiз кiм бар екенғ

Gui tacet, consentire videtur

Үндемеу – келiскендiктiң белгiсi

Rara avis

Ақ қарға сирек кездесетiн құс

Radices litterarum

Ғылымның тамыры ащы да, жемiсi тәттi

Rectus in curia

Сенiмiң мықты болсын

Repetitio est mater studiorum

Қайталау – оқу анасы

Rem cum cura age

Iстi қамқорлықпен атқар

Remotis testibus

Ешбiр куәсiз

Restrictive et conditionaliter

Шектеулi және шартты

Respice finem

Әлiптiң артын бақ

Respitutio ad integrum

Толық қалпына келтiру

Ridens verum dicere

Күле отырып, шындықты айту

Salus populi suprema lex

Ел игiлiгi – ең жоғарғы заң

Sancta sanclorum

Әулиенiң әулиесi

Sapient sat

Ақылы бар адамға жеткiлiктi

Scelere velandum est scelus

Жауыздықты жасыру да жыуыздық болып табылады

Scientia potentia est

Бiлiм - құдiретте күш

Scilicet (scil)

Атап айтқанда, яғни

Sed semel insanivimus omnes

Бiр кезде бәрiмiз де ақымақ болған шығармыз

Semper in motu

Әрқашанда қозғалыста, мәңгi қоқғалыс

Semper idem

Баяғы жартас – бiр жартас

Semper percutiatur leo vorans

Көп асқанға бiр тосқын

Semper virens

Мәңгi жастық

Sero venientibes ossa

Сыбағадан құр қалады

Servabit odorem testa diu

Иiс ыдыста ұзақ сақталады

Si vera narretis, non opus sit testibus

Егер шындықты айтып тұрсаң, куә керек емес

Si perva licet componere magnis

Егер азды көппен салыстыруға болатын болса

Sic

Осылай!

Sic fuit, est, et erit

Осылай болған, қазiрде солай, кейiн де солай болмақ

Si vis amari, ama

Егер сүйiктi болғың келсе – сүйе бiл!

Sic transit gloria mundi

Жер бетiндегi даңқ осылай өтпек

Similia similibus curantur

Неден ауырсаң сонымен емдел (сынаны сынамен шығарады)

Sine cura

Құрметтi лауазым (жеңiлдiгi көп)

Sine ira et studio

Ашу шақырмай, бiр жақты кетпей

Sine mora

Кешiктiрмей

Sint ut sunt, aut non sint

Болса осылай болсын, болмаса жоғының өзi жақсы

Sint tibi terra levis

Топырағың торқа болсын

Sit vinea verbo

Рұқсат етсеңiз айтайын

Sol lucet omnibus

Күн нұры баршаға ортақ

Specie

Сырт көзге

Spectatum veniunt, veniunt

spectentur ut ipsae

Олар көру үшiн әрi өздерiн көрсету үшiн келедi

Spes reconvalescendi

Аурудан айығу деген үмiт

Sponte sua

Өз еркiмен

Statim atque instanter

Тап қазiр және еш кiдiртпей

Status idem

Бұрынғы қалпы

Status praesens

Қазiргi жағдай

Status quo

Бұрынғысынша, жағдайы өзгерiрiссiз

Strictissime

Өте қатал

Sua sponte

Өзiмен-өзi, өз еркiмен

Sub conditione

Шартпен

Sub divo

Ашық аспын астында

Sub sigillo confessionis

Қадiр - құрмет белгiсi ретiнде

Sub specie aeternitatis

Мәңгiлiк тұрғысынан алып қарағанда

Sub umbra vitis sui

Тату көршiлiк

Subito

Сол сәтте

Sui generis

Өзiндiк ерекшiлiгi бар

Sui juris

Өз хұқы, хұқына

Summa summarum

Соңғы қорытынды

Summum bonum medicinae sanitas

Медицинадағы ең жоғарғы мақсат – денсаулық

Suo moda

Өз бетiнше, өздiгiнше

Surge et age

Бас көтерде әрекет ет

Sursum corda

Көтер басыңды, батыл бол, Сенiмдi бол!

Suum cuique tribuito

Әркiм өзiнiкiн алсын

Suum cuique

Әркiмге өзiнiкi!

Tabula rasa

Сүртiлген, яғни таза тақта

Taebula vitae

Шектен тыс тойғандық, өмiрге жиренiшпен қарау

Tacet, sed loquiter

Үндемейдi, бiрақ сөйлейдi

Tacido consensu

Үнсiз келiсiммен

Tempora mutantur et ns mutamur in Illis

Уақыт өзгередi, онымен бiрге бiзде өзгеремiз

Tempori parce

Уақытты ұтымды пайдалана бiл!

Tempus nemini

Уақыт ешқашан күтпейдi

Tenax propositi

Дегеннен қайтпайтын жан

Terra incognita

Белгiсiз, тексерiлмеген жер

Tertium non datur

Үшiншiсi берiлмейдi, екiнiң бiрi

Tertius gadens

Үшiншi қуанышта (екеу төбелескенде)

Testimonins pauperutatis

Рухани жұтандықтың айғағы

Testis unus, testis nullus

Бiр ғана дәлел – дәлел емес

Timer pedibus addit alas

Қорқыныш аяққа қанат байлайды

Tota re perspecta

Барлығын еске алғанда

Tradidit mundum dipulationibus

Тыныштық шырқын талас-тартыс бұзады

Tres faciunt collegium

Үш кiсi алқа құрады

Tria Videna sunt oratori: quid dicat et quo, quidgue loco, et quomodo

Шешен үш нәрсенi: қай жерде, не айтуды және қалай айтуды бiлу қажет

Tu hominem esse memonto

Адам екенiңдi естен шығарма !

Tumor, rubor, color, dolor et functio Laesa

Iсiк, қызару, ыстық, шаншу және қызметiнiң бүлiнуi (гипократтың ауруды анықтайтын белгiлерi)

Tu nr ceda malis, seda contra audentar ito

Ауыртпалық алдында басыңды име, оған батыл қарсы шық

Tuto, cito, jucunde

Қауiпсiз, жылдам, ұнамды (емдеу туралы)

 

Ubi concordia, ibi victoria

Келiсiм бар жерде – жеңiс бар

Ubi pus, ibi evacua

Iрiңдеген жердi тазарту керек

Ubi ftimulus ibi affluxus

Қай жер тiтiркесе, сол жерге қан келедi

Ultima ratio

Соңғы дәлелдi шешiм

Uitra

Жоғары дәрежеде

Umram suam metiut

Көлеңкесiнен қорқады

Una hirundo non facit ver

Жалғыз қарлығаш көктем жасай алмайды

Unde sit malum

Зұлымдық қайдан шығады

Unum et idem

Сол баяғы қалпы

Unun hamemus os, duas auten aures, ut plus audiamus, minus dicamus

Ауыз –бiреу, құлақ – екеу: аз сөйле, көп тыңда

Unus dies gradus est vitae

Бiр күн - өмiр сатысындағы бiр басқыш

Urbi et orbi

Жараңдар, берi таман қараңдар

Ut desint veres, tamen est laudanda voluntas

Әлi жетпесе де әрекет жасағанды мадақтауға болады (тәуекел түбi –жел қайық, өтесiңде кетесiң)

Utile dulci miscere

Жанға жайлылықпен пайдалана үйлестiре бiлу керек

Ut quisque est dostissimus, ita est Modestissimus

Кiм ақылдырақ болса, кiшi пейiлдiрек

Ut solutas, ita salutaberis

Сауалына қарай жауабы

Ut sementum feceris, ita metes

Не ексең соны орарсың

Ut supra

Жоғарыда айтқандай

Usdue at apsurdum

Тым қисынсыз, орынсыз

Usgue at finem

Аяғына дейiн

Uses est optimus magister

Тәжiрибе – ең жақсы ұстаз

 

Vade mecum

Жол көрсеткiш, анықтама

Valeat-quantum

Қанша қасиеттi болса да

Vale tandem, non immemor mei

Қош !

Vale

Сау бол қош бол !

Variatio delectat

Көп түрлiлiк – көңiл ғанибетi

Varium et mutabile

Құбылмалы және тұрақсыз

Venienti occurrite morbo

Тақалып келе жатқан ауруды ескерте бiл

Ventus ubi spirat

Жел қайдан соғатынын өзi бiледi

Verus amicus amici nunquam

Obliviscitur

Шын дос ешуақытта досын ұмытпайды

Verba movent, exempla trahunt

Сөз ой салады, өнеге әрекет етуге бастайды

Verba magistri

Ұстаз сөзi - ұлағатты адам сөзi

Verbum volans

Абайсызда шыққан сөз

Veto

Тыйым саламын

Via scientiatrum

Бiлiмге жол, бiлiм жолы

Via

Жолға ! сапарға !

Vice versa

Екiншi жағында

Vile donum – vilis grantia

Арзан қол сыйлық – арзан алғыс

Vinum locutum est

Шарап сөйледi

Vires unitae agunt

Күш қосылып әрекет етедi

Viribus unitis

Күш бiрiктiре отырып

Vi

Күшпен

Vir magni indenii

Үлкен ақыл - ой иесi

Vis vim vi pellit

Күштi-күш тойтарады

Vita sine litteris – mors est

Ғылымсыз өмiр тұл

Vita sinelibertate nihil

Бостандықсыз өмiр – бос қиял

Vis medicatrix naturae

Табиғаттың емдiк күшi

Vivat

Жасасын !

Vivere voco mortuos plango

Тiрiге – салауат, өлiге – иман

Vix licitum

Қажеттiлiкке орай рұхмат етiлген

Volentem ducunt fata nolentem trahunt

Үмiт - қанат бiтiредi, уайым – су түбiне батырады

Volens – nolens

Ерiктi, ерiксiз

Vox audita later, littera scripta manet

Естiген сөз ұмытылар, жазылған сөз- таста қалар