Дыялекты на тэрыторыі Беларусі. Формы існавання дыялектнай мовы.

Дыялекты – мясцовыя гаворкі, якія будуюцца на пэўнай тэрыторыі.

“Дыялектыны атлас бел мовы”:

· Паўднёва- усходні дыялект: браты, валасы:

1)полацкі (Віцебская, Магілёўская, пэўн раёны Мінскай вобласці.):цвёрдае р; дысемелетаўная аканне, яканне;форма на ць дзеяслоў 3 ас 1 спр; склад будуч час.

2)Магілёўска-віцебскі (Свір, Бягомль, Магілёў, Кастюковічы):мяккае р; дысіміляцыя аканне яканне;скараг; j ў канч. Н скл. адз л.:прыкметы: м р.

3)Гродзенска- баранавіцкі (паўночныя раёны Мінскай вобласці, Гомель, Гродзен, Брэстская): недысімілят аканне, яканне; наяўнасць j, г, цвёрды р; адсутнасць падаўжэння; кліч форма назоўн.

4)Мазырскаі (Ліда, Мінск, Бабруйск, Рэчыца, Лоеў): дыфтангізацыя галосных;замест мы, вы – інфініт на ці;формы буд часу з іму

· Палескі (брэстска-пінскі): аканне, еканне – і на месце е; адсутнасць дзекання і цекання; Д скл. на авг – інфініныт на ты: мНясо

· Сэрэдне – беларускі (Ашмяны, Мінск, Бабруйск, Гомель) – о на месцы а, перад ў; адсутнасць ц’. З асобы 2 спр.

· Паўднёва-заходні дыялект: зацвярдзелы р, адсутнасць падаўжэнняў, на месцы “яць” дыфтонгі – двайныя гукі, наяўнасць пратэтычнага гука і. Граматычныя формы: Т. скл. сцяною, мяжою, Д. садом, палём, 3 ас. Адз. Лік – бярэ, нясе, назоўнікі мн. ліку з канчаткамі э: братэ, валасэ, буряке.

Рысы дыялектнай мовы:

· Тэрытарыяльная неаднастайнасць

· Абмежаванасць пашырэння

· Вусная форма

· Адсутнасць строга выпрацаваных норм

 

6. Мэты і задачы вывучэння фанетыкі (сінхронная, дыяхронная, агульная, супастаўляльная). Сегментныя і суперсегментныя фанетычныя адзінкі

Фанетыка – навука аб гук. ладзе мовы, раздел мовазнаўства, у якім вывуч. спосабы утварэння гукаў мовы, іх акустычныя ўласцівасць, пазіц і камбінатыўныя змены, спалучэнні, а таксама склад, складападзел, націск, інтанацыя, асаблівасці членення гук плыні на моўныя адзінкі.

Фанетыка:

- апісальная – даследванне гук. ладу на адпаведным этапе развіцця.

- гістарычная – працэсы відазмяненняў гукаў мовы, замены адных з іншымі гукамі, асаблівасці.

- параўнальная – супастаўленне і выяленне спецыфічных адрорзненняў у працессе параўнання гукаў розных моў.

Аб’ектам вывучэння фанетыкі з’яўляюцца:

· гукі

· сродкі гукавой арганізацыі: націск, склад, інтанацыя

Фанетыка цесна звязана з іншымі раздзеламі мовазн.:

1)з арфаэпіяй – пры выяўленне, калі ведаеш асаблівасці гукаў.

2) арфаграфіяй – будзе эфект. калі зразумець сутнасць і ролю фан прынцыпаў,правапісу.

3) лексікалогіяй і марфалогіяй – адрозніць значэнне слова і разабрацца ў яго марфемным саставе.

Без фанетыкі нельга абысціся пры вывучэнні літ-ры і літаратуразнаўства.

 

7.Аспекты вывучэння гука, іх сутнасць. Азначэнне гука. Утварэнне гукаў мовы.

Гукі мовы – гэта сам спосаб існавання мовы, яе матэрыяльныя сродкі, з якіх будуюцца моўныя адзінкі. Гук – найдрабнейшая адзінка вуснай мовы, якая ўтвараецца органамі маўленчага апарату чалавека за адну арыткуляцыю.

Аспекты вывучэння гукаў:

1) акустычны – фіз. якасці гукаў даследуюцца фізікай: вышыня, працягласць, тэмбр, сіла гука.

2) артыкуляцыйны (фіялагічны) – апісанне гукаў мовы з пункту гледжання іх утварэння, з боку ўдзелу органаў маўлення: дзе і як утвараецца кожны гук.

3) функцыянальны (лінгвістычны) – разгляд гукаў з боку іх функцый у моўнай плыні. (словаўтварэнне, словаадрозневанне функцый гукаў)

Акустыка гукаў маўлення – гукі разглядаюцца, як вынік вагання галасавых связак.

Галасавыя звязкі могуць вагацца:

· рытмічна – узнікае голас(галосныя гукі)

· нерытмічна –узнікае шум(глухія зычныя)

Шум+голас=санорныя гукі(голас пераважае)ці звонкія шумныя(пераважае шум)

Гукі адрозніваюцца між сабою вышыней, сілай, працягласцю і тэмбрам.

Вышыня гуку залежыць ад частаты ваганняў у секунду: больш ваганняў – вышэйшы гук, менш – ніжэйшы гук.Часціня ваганняў вызначаецца даўжынею і напружанасцю звязак. Калі галасавыя звязкі карацейшыя(жанчыны, дзеці), то напружанасць іх і часціня большая, таму і гук вышэйшы. Вышыня гукаў вымяраецца ў Гц.

Сіла гуку вызначаецца амплітудай ваганняў: пры большай амплітудзе – гук мацнейшы, пры меншай – слабейшы. Вымяраецца ў дБ.

Працягласць гуку – вызначаецца часам яго вымаўленне і вымяраецца ў мілісекундах

Тэмбр гуку – адна з найбольш важных адметнасцей гуку, гукавая яго афарбоўка. Паводле тэмбру адрозніваюцца галасы людзей ствараюць тэмбр суадносіны асноўнага і пабочных таноў. Асноўны тон узнікае ў выніку вагання звязак, пабочны – у поласці рота, носа і глоткі. Пабочныя тоны называюць абертонамі. Накладанне абертонаў на асноўны тон стварае складаны гук з індывідуальнай афарбоўкай. Тэмбр гуку залежыць ад рэзанансавай характарыстыкі – пабочных таноў, якія ствараюцца ў рэзанатары(поласці рота, носа, глоткі). Аб’ем і форма рэзанатара змяняюцца пры руху языка, мяккага паднябення, адсюль змены ў пабочных тонах,якія надаюць адметнасць.

Моўны апарат. Актыўныя і пасіўныя органы маўлення.

Пад час гістарычнага развіцця чалавека фізіялагічныя органы прыстасаваліся да “вытворчасці” гукаў і сталі маўленчым апаратам. Да маўленчага апарату ў шырокім сэнсе залічваюць і цэнтральную нервовую сістэму, органы слыху і зроку, бо яны дазваляюць атрымаць пэўныя імпульсы для ўзнікнення гукаў, іх успрыняцця і ўсведамлення.

У вытворчасці гукаў удзельнічаюць:

· Галаўны мозг-пасылае пэўныя імпульсы, што кіруюць адпаведнай дзейнасцю

· Дыхальны апарат(легкія, бронхі,траеі)+дыяфрагма і ўся грудная клетка

· Вымаўленчыя органы(галасаввя звязкі, язык, губы,зубы,паднябенне,язычок,сценкі глоткі, сківіцы)

Вымаўленчыя органы падзяляюцца на:

· Актыўныя органы – рухомыя, выконваюць пэўнае дзеянне пры ўтварэнні гукаў. Сярод іх большая нагрузка выпадае на губы, язык, ніжнюю сківіцу, мяккае паднябенне, язычок

· Пасіўныя органы – нерухомыя, пункт апоры для актыўных органаў: зубы, цвердае паднябенне, поласць носа, верхняя сківіца. Да іх толькі набліжаюцца або з імі змыкаюцца пры ўтварэнні гукаў актыныя органы маўлення.

 

8.Артыкуляцыйная характарыстыка зычных гукаў паводле ўдзелу голасу і шуму, спосабу ўтварэння, месца ўтварэння, палатальнасці

Кансанантызм – сістэма зычных гукаў

39 зычных гукаў.

Пры класіфікацыі ўлічваюцца 4 прыкметы:

1) удзел голасу і шуму (удзел гал звязак.)

2) месца утвар (перашкоды па шляху паветра)

3) спосаб утварэння (спосаб пераадольвання гэтых перашкод)

4) палатальнасць – наяўнасць або адсутнасць змякчэння.

Паводле спосабу ўтварэння зычныя:

А) змычныя (выбухныя): б, б’, п, п’, д, т, к, к’, выбухныя г і г’.

Б) шчылінныя (фрыкатыўныя): в, в’, г, г’, ж, з, з’, й, с, с’, ў, ф, ф’, х, х’. ш.

В) змычна-шчылінныя (афрыкаты): дж, дз. Дз’, ц, ц’, ч

Г) змычнапраходныя: насавыя: м, м’, н, н’.

Дрыжачы(вібрант): р

Плаўныя: л л’

Паводле месца ўтварэння:

А) губныя:

Губна-губныя б, б’, п, п’, м, м’, ў.

Губны-зубныя в, в’, ф, ф’

Б) язычныя:

Перэднеязычныя:

Зубныя: д, дз, з, л, л’, н, р, с, т, ц,

Пярэднепаднябенныя: дз’, ц’, з’,с’,ж,ш,дж,ч,н’

Сярэднеязычныя:

Сярэднепаднябенны: й

Заднеязычныя г, г’ (выбухныя і фрыкатыўныя), к, к’, х, х’.

Паводле удзелу голасу і шуму(танальнасць):

1) шумныя (звонкія і глухія):

звонкія - з удзелам шуму і голасу

глухія - з удзелам шуму.

2) санорныя - голас над шумам (в, в', л, л', м, м', н, н', р, ў, й)(глухія зыч. перад сан.не азванчаюцца)

Па наяўнасці ці адсутнасці змякчэння, або палаталізацыі:

1)цвердыя(велярызаваныя)

2)мяккія(палатальныя)

зацвярдзелыя гукі: ж, ш, ч, дж, р, ц (не абразаваны ад [т]), дз (у некаторых словах - ксяндзы, пэндзаль)

пары па звонкасці-глухасці: б-п, б'-п', г-к, г'-к', д-т, дж-ч, дз-ц, дз'-ц', ж-ш, з-с. ф і ф' пары па звонкасці не маюць

Бел.м. уласціва як палаталізацыя так і велярызацыя. Цвердыя і мяккія зычныя складаюць пары: б-б', в-в', г-г', д-дз', з-з', к-к', л-л', м-м', н-н', п-п', с-с', т-ц', ф-ф', х-х', [-]-й, ў-[-]

 

9.Артыкуляцыйная характарыстыка галосных гукаў (рад, пад’ём, лабіялізаванасць/ нелабіялізаванасць).

Вакалізм – сістэма галосных гукаў. 6 гал. Адметнасць артыкуляцыі гал. звязана з рухамі языка: гарызантальнымі ці вертыкальнымі. Паводле гарызантальных перамяшчэнняў:

1)пярэдні рад

2)сярэдні рад

3)задні рад

Паводле вертыкальнай ступені пад’ему:

1)верхні пад’ем

2)сярэдні пад’ем

3)ніжні пад’ем

Паводле ўдзелу губ:

1)лабілізаваныя (о, у),

2)нелабілізаваныя (а,э,і,ы)

 

рад пад’ём	пярэдні	сярэдні	задні
Верхні	[і]	[ы]	[у]
Сярэдні	[э]		[о]
Ніжні		[а]

10.Фанетычныя законы (закон недысімілятыўнага акання, асіміляцыя, дысіміляцыя).

У маўленчай плыні гукі ўздзейнічаюць адзін на аднаго. Гэта тлумачыцца тым, што пры вымаўленні папярэдняга гука, органы маўлення не вяртаюцца цалкам ў першапачатковае становішча, а прыстасоўваюцца да вымаўлення наступнага гука. Вылучаюць два асноўныя віды гукавых змяненняў:

· Пазіцыйныя – абумоўлены фан.пазіцыяй гука ў слове і залежаць ад месца націска, ад месца зычнага ў пачатку або канцы слова: аканне(яканне),аглушэнне на канцы,прыстаўныя гукі

· Камбінаторныя – адбываюцца пад уздзеяннем суседняга гука: асіміляцыя, дысіміляцыя

Асіміляцыя – фанетычны працесс прыпадаблення аднаго гука да другога:

Па ступені прыпадабнення:

· Поўная – адзін гук цалкам прыпадабняецца да другога, з двух гукаў утвараецца адзін: па месцы ўтварэння: свісцячы да шып.: сшытак [шытак]; па спосабу ўтварэння: д,т да ч,ц: [аччаго]

· Няпоўная-адзін гук прыпадабняецца да другога толькі часткова, звычайна па адной прыкмеце: звонкасці(про[з’]ба) або глухасці(даро[ш]ка)(!адрозніваць ад аглушэння на канцы), цвердасці або мягкасці (про[з’]ба)

Па адлегласці гукаў:

· Кантактная – прыпадабняюцца сумежныя гукі: [с’в’та]

· Дыстактная-прыпадабняюцца не сумежныя, раздзеленыя іншымі гукамі. характэрна для прастамоўя і нар.гаворак: [л]аба[р]аторыя-[л]аба[л]аторыя

Па кірунку:

· рэгрэсіўная – прыпадабненне папярэдняга да наступнага: про[з’]ба

· прагрэсіўная – прыпадабненне наступнага да папярэдняга-падаўжэнне: калоссе

Дысіміляцыя – адваротны асіміляцыі працэс, калі адбываецца распадабненне двух зычных гукаў аднолькавага ці блізкага ўтварэння (къто – кто – хто).

 

дысимилятыунае - выда, гылыва, систра.
НЕдысим. - вада, галава, сястра.