Сталінградская і Курскаябітвы. Карэнныпералом у вайне

28 чэрвеня 1942 г. нямецкіявойскіперайшлі ў наступленне і прасунуліся на 150-400 км, захапіліДанбас, стварылінепасрэднуюпагрозуПаўночнамуКаўказу і Сталінграду.

Сталінградскаябітва мела некалькіэтапаў. Першыабарончы этап цягнуўся з 17 ліпеня па 18 лістапада. Нягледзячы на жорсткаесупраціўленнесавецкіх войск, 25 жніўня 1942 г. нямецкая 6-я арміядасягнулазаходніхмежаўгорада.
З паўднёвагазахадупрасоўвалася 4-я танкаваяармія і румынскіячасткі. Савецкаекамандаваннеправодзіцьрэарганізацыюфрантоў і перакідвае даСталінградастратэгічныярэзервы –
15 стралковыхдывізіі і 3 танкавых корпуса. Зноўстваралісяатрадынароднагаапалчэння, знішчальныябатальёны. У верасніраспачынаюццажорсткіябаі на тэрыторыігорада. 14 кастрычнікапаслячарговаганаступлення, нямецкім войскам удалосявыйсці да Волгінаневялікім участку фронту каля завода «Барыкады». Але гэтабыўіхапошніпоспех. У вулічных баях немцы страцілі сваю галоўнуюперавагу – свабодуманёўру, неслівелізарныя страты. Набліжаласявайна – усёгэтападрываламаральныяздольнасцінямецкіх войск.

Другі этапСталінградскайбітвы – гэтаконтрнаступленнесавецкіх войск (19 лістапада 1942 г. – 2 лютага 1943 г.), а так сама і аперацыя «Кальцо» па ліквідацыіпаланёнайгрупоўкіпраціўніка. Рашэннеабконтрнаступленні было прынятаяшчэ ў верасні і рыхтавалася тайна, нават не ўсе члены ДКА абімведалі. Групоўкасавецкіхвойскаў не нашматпераўзыходзіланямецкую, толькі па танках была перавага ў 2,2 разы. Але быўудала выбраны момантнаступлення, калінямецкіявойскіяшчэ не здолелістварыцьабаронныярубяжы, да таго, найбольшбаяздольныядывізіібыліўцягнутыя ў баі за горад, а флангіпрыкрываліітальянскія і румынскіявойскі.

Наступленнепачалосяраніцай 19 лістапада 1942 г. з двух напрамкаў і ўжо 23 лістапада 1942 г. войскісамкнуліся каля гарадоў Калач і Савецкі, акружыўшы 330 тыс. чалавек
6-й палявой і 4-й танкавайарміі вермахта.

Для дэблакіраванняакружаныхнямецкаекамандаваннестварылаўдарнуюгрупоўку Гота, якая 12 снежняраспачаланаступленне наСталінград. Але гэтаяспроба, як і спробаналадзіць «паветраны мост» скончыліся для акружэнцаўбезпаспяхова. 10 студзеняпачалосянаступленне на акружэнцаў, а 31 студзеня і 2 лютагарасчлененыягрупоўкінямецкіхармійкапітулявалі. Аперацыя «Кальцо» паспяховазавяршылася. У палон было захоплена 113 тыс. чалавек, у тымліку 2,5 тыс. афіцэраў і 24 генералы, на чале з камандуючым 6-й арміяй фельдмаршалам Ф.Паўлюсам. На полібітвы было падабрана каля 140 тыс. салдат і афіцэраў.

ПаражэннепадСталінградам вызвала глыбокіпалітычныкрызіс у Германіі. Вера германскага народа, а самаегалоўнае, германскагасалдата, у перамогу была страчана. АктывізаваўсярухСупраціўлення ў краінах, акупіраваныхГерманіяй і ў самой Германіі. Пачаласякрытыкадзейнасціваеннагакіраўніцтва, а самаегалоўнае – нацысцкайпартыі і асабістафюрэра. У краіне была аб’яўленатрохдзённая жалоба.

Разгром падСталінградамвызваўкрызіс і ў адносінахпаміжсаюзнікаміГерманіі. Румынія і ВенгрыязаклікаліБерлін да заключэннясепаратнагаміру з заходнімікраінамі, а Мусалінінаадварот – з СССР. Ёнлічыў, штоперамагчыСавецкуюРасіюнемагчыма. Турцыя, якая сімпатызаваланямецкімперамогам у 1941 г., імкнуласязахавацьнейтралітэт. Змянілісяўзаемаадносіныпаміж СССР, Англіяй і ЗША. Апошнія добра разумелі, штоперамога ў Еўропеможаадбыцца і без іхудзелу. Таму з вясны 1943 г. амерыканскі генштаб пачаў, сазгодыФ.Рузвельта, стварацьмоцнуюгрупоўку ў Англіі.

Перамога мела выключнаезначэнне для СавецкагаСаюза. Яна паказаланасельніцтву – штоперамогамагчымая, але перамогабудзеняскорай і дасягнуцьяемагчымапразвялікія страты. Страты сапраўдыбылівялізныя. З 17 ліпеня 1942 г. па
2 лютага 1943 г. у ЧырвонайАрміі было забіта 478 тыс. чалавек, паранена 650 тыс. Шмат было страчанатэхнікі – больш 4 тыс. танкаў і 3 тыс. самалётаў, 15 тыс. гармат і мінамётаў.

УСталінградскайбітвемужназмагалісянашыземлякі. 62-й арміяйкамандаваўбеларус генерал А.І.Лапацін, намеснікамкамандуючагавойскаміСталінградскага і Данскогафрантоўбыў генерал К.А.Каваленка, 17-й паветранайарміяйкамандаваў генерал С.А.Красоўскі, 5-й танкавайарміяй – генерал А.І.Лізікаў (загінуў 27 ліпеня 1942 г.). Стралковымідывізіямі ў СталінградскайбітвекамандаваліГ.П.Ісакаў, А.І.Пастрэвіч. Штаб 21-й армііўзначальваў генерал В.А.Пянькоўскі. У баях за Сталінградзванне Героя СавецкагаСаюзаатрымалінашыземлякілётчыкіМ.І.Абрамчук, Ф.Ф.Архіпенка, Р.В.Ксянзоў, П.Я.Галавачоў.

У працягСталінградскайбітвыкардынальныхпераменаўдабілісявойскіпаўночна-заходнягараёна. 18 студзеня 1943 г. імі была прарванаяблакадаЛенінграда. У горадпачалопаступацьхарчаванне для знясіленаганасельніцтва. БыліўзмоцненывойскіЛенінградскага фронту, і стратэгічнаяініцыятыва тут канчатковаперайшла да ЧырвонайАрміі.

Дзеля стабілізацыіпалажэння на ўсходнімфронце немцы ахвяраваліПаўночнайАфрыкай. З Егіпта і Еўропыяныперакінулі 33 дывізіі, 3 брыгады, часткілюфтвафэ. Вясной 1943 г. у вынікумоцнага контрудару паўднёвейХаркава немцы заняліабарону. Яны яшчэўяўлялімоцнуюсілу і рыхтавалісяперахапіцьініцыятыву ў ЧырвонайАрміі. КіраўніцтваГерманіівырашылапачаць летам 1943 г. новаенаступленне (аперацыя «Цытадэль»). Рашаючаенаступленнепавінна было змяніць на карысцьГерманіістановішча на фронце, падняцьмаральны дух вермахта і насельніцтва, утрымаць ад развалу фашысцкі блок.

МесцамнаступленнябыўвыбраныКурскі выступ у фронце з савецкага боку. Тут немцаміпланаваласянанесціўдары з боку Арла і Белгарада, акружыць і знішчыцьсавецкуюгрупоўку. Дзеля гэтага вермахт сканцэнтраваўлепшыя свае часткі, якіяналічвалібольш за 900 тыс. салдат і афіцэраў, каля 2700 танкаў, звыш 2 тыс. самалётаў і каля 100 тыс. гармат і мінамётаў. Вялікіянадзеіўскладваліся на самыяновыятанкі T-V «Тыгр», T-VI H «Пантэра», штурмавыягарматы «Фердынанд», самалёты «Фоке-Вульф-190А» і «Хенкель-129». 15 красавіка 1943 г. Гітлерпадпісаўзагаднападрыхтоўкуаперацыі «Цытадэль».

Савецкаекамандаваннесвоечасова разгадала планы немцаў і вырашыла ў наўмыснайабарончайаперацыівыматацьударныягрупоўківорага, а потымперайсці ў наступленне на ўсімпаўднёвым участку фронту. На Курскімвыступе была пабудаванаглыбокаэшаланіраванаяабарона ў 8 рубяжоўглыбінёй да 300 км. ВойскіЦэнтральнага (К.Ракасоўскі) і Варонежскага (Н.Ватуцін) франтоўналічвалі 1337 тыс. чалавек, 3306 танкаў і САУ, каля
20 тыс. гармат і мінамётаў, 2900 самалётаў. Акрамятаго, Стаўкасабрала ў Сцяпнымфронце (І.Конеў) вялікіярэзервы – каля
580 тыс. чалавек, 1,5 тыс. танкаў. Каардынавалідзеянні адСтаўкі маршалы Г.К.Жукаў і А.М.Васілеўскі.

На першым этапе бітвы з 5 па 23 ліпеня 1943 г. ЧырвонаяАрміявельміўдалаабаранялася, асабліва на Цэнтральнымфронце. Пачаласябітва з масіраванагаартылерыйскагаабстрэлунямецкіхпазіцыйсавецкайартылерыяй, у вынікучагобыўліквідаваныфактарнечаканасці. Вермахт кінуў на прарыўабароныамальусе свае сілы. Ужо ў першыдзень у баю ўдзельнічала да 700 танкаў. Нясучывялікія страты, вораг да
11 ліпеняпаглыбіўся на асобных участках Цэнтральнага фронту на 6-12, а Варонежскага фронту на 10-18 км., але мэтсваіх не дасягнуў. 12 ліпеняадбыласядосыць буйная танкаваябітва каля Прохараўкі, ў якойудзельнічала каля 1100 танкаў. Сілы вермахта хуткатаялі. 17 ліпеняГітлераддаўзагадперапыніцьнаступленне.

Другі этап Курскайбітвы – гэтаконтрнаступленнеЧырвонайарміі (з 12 ліпеня па 23 жніўня 1943 г.). У межах стратэгічнаганаступленнябыліправедзеныаперацыі «Кутузаў». Яесутнасць была ў тым, кабраздрабіць і знішчыцьварожуюгрупоўку пачастках. Але немцы заняліактыўнуюмабільнуюабарону і не дазволілівыканаць задачу. Зноўпраціўнікбыўнедаацэнены. Аперацыя «Румянцаў» прадугледжвалаакружэнне і знішчэннегрупыармій «Поўдзень». АсабліважорсткіябаіразгарнулісязаходнейХаркава, у вынікуякіх
23 жніўнягорадбыўвызвалены, стварылісяўмовы для далейшагавызваленняЛевабярэжнайУкраіны і выхаду да Дняпра.

У вынікуперамогіворагканчатковастраціўстратэгічнуюініцыятыву. Акрамятаго, вермахт недалічыўся 30 лепшыхсваіхдывізій, з іх 7 танкавых. Маральны дух нямецкіхсалдатмоцнапахіснуўся, боперамога над СССР стала немагчымай. Але і страты савецкіх войск былівелізарныя. 254,4 тыс. было забіта, 608,8 паранена. Было страчана каля 6 тыс. танкаў, 1600 самалётаў. Страты вермахта ў людзяхбылі ў 3,5 разоўменшыя. Танкаўяныстрацілі 1,3 тыс., самалётаў каля тысячы. Па сутнасці, нашы «геніяльныя» палкаводцыдасягаліперамогкрывёйпростагасалдата.

ДзякуючыпоспехамЧырвонайАрміісаюзнікі 10 ліпеня 1943 г. бесперашкоднаажыццявілізахопвостраваСіцылія. Хутка ў краінеадбудзеццадзяржаўныпераварот і Італіязаключыцьмір з саюзнікамі. УзмацнілісяспробыВенгрыі так сама падпісацьсепаратнымір з Захадам. Восенню 1943 г. іспанскідыктатар Франка вывеў сваю «Блакітнуюдывізію» з-падЛенінграда. Узмацніўсякрызіс у адносінахпаміжФінляндыяй і Германіяй.

Пасляпаражэння летам 1943 г. гітлераўскаекамандаваннеаддаезагад на стварэннестратэгічнагаабарончагарубяжа – «Усходняга вала» – якімеўмэту не пусціцьЧырвонуюАрмію на тэрыторыюБеларусі і ПравабярэжнайУкраіны. Сажніўня да снежня 1943 г. ЧырвонаяАрмія, разграміўшыгрупуармій «Поўдзень», вызвалілапаловуУкраіны і паўднёва-усходнюючасткуБеларусі з горадам Гомель.

У ходзеКурскайбітвыактыўнуюдапамогусавецкім войскам аказваліпартызаны. У тыле нямецкайгрупыарміі «Цэнтр» на чыгуначныхкамунікацыяхбеларускіяпартызаныправяліаперацыю «Рэйкаваявайна», у вынікуякойяныпадарвалібольш за 121 тыс. рэек і пусціліпададхон 833 варожыяэшалоны, 184 чыгуначныямасты, чым у значнайступеніскаваліперавозкіпраціўніка. Так, у жніўні 1943 г. перавозкі для групыарміі «Цэнтр» скараціліся на 40%.

Звыш 100 тыс. савецкіхвоінаўбыліўзнагароджаныардэнамі і медалямі, больш за 180 – зоркай Героя СавецкагаСаюза.Сяродіхбеларусы: старшылейтэнантА.К.Гаравец, адзіны ў свецелётчык, які ў аднымпаветраным баю збіў 9 варожыхсамалётаў, лётчыкіІ.М.Ерашоў, С.А.Карнач, К.А.Шабан, М.І.Альхоўскі, М.К.Шут, танкістыС.І.Чубукоў, В.М.Гінтаўт, пехацінцыФ.Ф.Бруй, П.І.Шпетны, М.Л.Співак і іншыя.

У баях на Курскайдузевызначылісянашыземлякі генералы: С.А.Красоўскі – камандуючы 2-й паветранайарміяй, П.П.Корзун – камандуючы 47-й арміяй, камандзірыавіякарпусоўЗ.А.Каравацкі, А.С.Благавешчанскі, С.Г.Кароль, начальнікіштабоўармійВ.А.Пянькоўскі, А.Р.Бацюня, М.Р.Брылёў, А.В.Петрушэўскі і іншыя, камандзірыдывізійІ.А.Даніловіч, Д.В.Казакевіч, М.М.Макаўчук, Ф.І.Перхаровіч, І.Я.Малашыцкі, камандзірытанкавыхбрыгадІ.І.Гусакоўскі, П.М.Рудкін, І.І.Якубоўскі, М.Л.Ярмачок і іншыя.