Актуальнасць и неабоднасцьвывучэння Другой сусветнай. Перыядызацыя.

Актуальнасць и неабоднасцьвывучэння Другой сусветнай. Перыядызацыя.

 

Вывучэнне гісторыі Другой сусветнай і Вялікай Айчынный войн, асэнсаванае разуменне шматлікіх складаных ваенна-палітычных працэсаў немагчыма без уяўлення гістарычнага феномена станаўлення таталітарных рэжымаў права-экстрэмісцкага напрамку. Фашызм – гэта не проста палітычная плынь, якая ўзнікла ў Заходней Еўропе – гэта ўнікальны феномен, які з’явіўся ў прамежку паміж двума сусветнымі войнамі, у асяроддзі ўсеагульнай жарсткасці, экстрэмізма, сацыяльна-палітычна і духоўнага ўпадку. Сутнасць германскага нацызма, італьянскага фашызма і таталітарызма раскрываецца ў шэрагу прац савецкіх і заходніх даследчыкаў. Савецкая гістарыяграфія трактавала фашызм як адкрытую дыктатуру найбольш рэакцыйных мілітарысцкіх колаў фінансавага і прамысловага капіталу. Аднак такі падход не падзяляецца большасцю заходніх навукоўцаў, якія лічаць, што сацыяльная база фашызма намнога шырэй. Праблему ўзнікнення фашызма многія заходнія даследчыкі тлумачаць як адхіленне ад магістральнай лініі развіцця гістарычнага прагрэса, як маральную хваробу, якая завалодала здаровым арганізмам і прывяла да катастрофы (М. Вэбер, Э. Нольтэ, Ф. Мэйнэке, Ж. Фурац’е, Ф. Джон Вэйс). Англійскі даследчык А. Тойнбі і амерыканскі сацыёлаг Т. Парсон вызначалі фашызм, асабліва яго агрэсіўнасць, як вынік расісцкіх, нацыялістычных настрояў нямецкага народа, які меў асобы маральны і псіхалагічны склад. Італьянскі філосаф Б. Крочэ характырызаваў фашызм як прарыў групы авантурыстаў да ўлады, выкарыстаўшых забвенне духоўных каштоўнасцей і псіхалагічную дэзарганізацыю насельніцтва.

Многія сучасныя даследчыкі тлумачаць узнікненне фашызма на падставе мабілізацыйнай сістэмы, калі ва ўмоваў вострага эканамічнага і духоўнага крызісу неабходна мабілізацыя ўсёй нацыі дзеля яго пераадалення. У краінах, дзе быў значны вопыт аўтарытарнага развіцця, а дэмакратыя была даволі слабай на палітычную арэну выходзіў фашызм, голоўнай ідэяй якога была ідэя велічы нацыі.

Кароткі агляд апублікаванай літаратуры паказвае, што ў айчыннай гістарыяграфіі існуе вялікая колькасць прац па праблеме Вялікай Айчынай вайны. Гісторыкі значную ўвагу ўдзялялі асэнсаванню пытанняў падпольнай і партызанскай барацьбы, злачыннай сутнасці акупацыйнага рэжыму, агітацыйна-прапагандысцкай рабоце, удзелу моладзі ў барацьбе з агрэсарамі і іншых. У спецыяльнай працы “Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны” зроблены грунтоўны аналіз стану айчыннай гістарыяграфіі, якая адлюстроўвае распрацоўку гісторыі вайны.

 

СССР напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны

Мерапрыемствы партыйных, савецкіх і гаспадарчых органаў па ўмацаванню абароназдольнасці краіны

Комплекс мерапрыемстваў Савецкага ўрада з мэтай умацавання абароназдольнасці меў наступныя накірункі: мерапрыемствы ў гаспадарчай палітыцы, ваенная рэформа і ваенныя прыгатаванні да вайны, а так сама ўнутраная сацыяльныя палітыка і ідэалагічныя мерапрыемствы. Важнай складаючай была так сама дыпламатычная гульня на супярэчнасцях унутры траістага пакту.

У сярэдзіне 1920-х гг. у СССР пачалася індустрыялізацыя, у выніку якой была пабудавана моцная цэнтралізаваная прамысловасць, праўда, за кошт сельскай гаспадаркі. Эканамічнае развіццё CCCР праходзіла за кошт асваення ўсходніх раёнаў краіны (Паволжа, Урал, Сібір, Казахстан) якія знаходзіліся далёка ад заходняй мяжы і былі недасягальнымі для варожай авіяцыі, стварэння там новых прамысловых цэнтраў. У перадваенныя гады было ўведзена ў эксплуатацыю звыш 9 тыс. новых заводаў, фабрык, шахт. Пераважнае развіццё атрымала цяжкая індустрыя – аснова ВПК. На яе долю ў 1930-х гг. прыходзілася звыш 30% усіх капіталаўкладанняў у прамысловасць. Былі пабудаваны такія гіганты, як Магнітагорскі, Кузнецкі і Нова-Тагільскі металургічныя камбінаты, ажыццёўлена тэхнічная рэканструкцыя вугальнай базы на Украіне, створаны новы вугальны басейн у Сібіры і на Урале, асвоены Волга-Уральскі нафтавы раён. Хутка развівалася каляровая металургія. Былі ўведзены: нікелевыя камбінаты на Кольскім паўвостраве, Паўдневым Урале і ў Запаляр’і; алюмініевыя заводы на Урале, свінцовыя ў Казахстане; Сярэдне-Уральскі, Орскі і Балхашскі медзеплавільныя камбінаты. Гэта дазволіла значна скараціць імпарт каляровых металаў. Па-сутнасці, да 1940 г. СССР забяспечыў сябе неабходнымі прамысловымі вытворчасцямі для належнага статусу краіны ўзмацнення ваенна-эканамічнага патэнцыялу і існавання развітага ваенна-прамысловага комплексу.

Магутнасці савецкіх танкавых і авіяцыйных заводаў вясной 1941 г. у 1,5 разы перавышалі германскую прамысловасць. За
18 перадваенных месяцаў (да ліпеня 1941 г.) Чырвоная Армія атрымала каля 7000 танкаў, каля 18000 баявых самалётаў. Прамысловасць выпусціла 82 тыс. мінамётаў і гармат, больш чым 105 тыс. кулямётаў розных мадыфікацый, каля 100 тыс. аўтамабіляў.

Але камандная сістэма кіравання гаспадаркай дапускала пэўныя пралікі. Так, тэмпы выплаўкі сталі і чыгуну за 1938-
1940 гг. узраслі ўсяго на 3%, у той час як выпуск сродкаў вытворчасці вырас на 53%, а прадукцыі машынабудавання на 76%. Наглядаўся востры дэфіцыт сыравіны, што адмоўна адбівалася на развіцці савецкай абарончай прамысловасці.

За гады індустрыялізацыі (1928-1940 гг.) СССР павялічыў нацыянальны даход больш чым у пяць разоў, вытворчасць электраэнергіі ў 9,7 разоў, здабычу вугалю ў 4,7 разоў, выплаўку сталі ў 4, нафты – у 2,7 разоў. Галоўная галіна вытворчасці – машынабудаванне – давала ў 1940 г. прадукцыі ў 20 разоў больш. Па некаторых паказчыках эканамічнага развіцця СССР перагнаў вядучыя краіны капіталістычнага свету – Англію і Францыю.

Спецыфічныя адносіны склаліся ў 1939-1941 гг. у СССР і Германіі. Да палітычных дагавораў дадаваліся эканамічныя дамоўленасці, згодна з якімі Германія атрымлівала з СССР выключна каштоўную сыравіну, а СССР – прамысловае абсталяванне і навейшыя ўзбраенні, легіраваную сталь, оптыку, сродкі сувязі і г.д. Для СССР гэтыя адносіны былі вельмі карыснымі – бо новае тэхналагічнае абсталяванне, у выніку міжнародных санкцый, з іншых краін Савецкаму Саюзу пастаўляць было забаронена. У грашовых адносінах германскія пастаўкі ў СССР дасягнулі сумы ў 462,3 млн. марак.

Пагроза вайны патрабавала выдаткаваць з бюджэту значныя сродкі на абарону. Па-сутнасці, перадваенныя бюджэты СССР – гэта «бюджэты вайны». У 1938 г. на абарону было выдаткавана 23 мільярды рублёў, а ў 1940 г. 57 мільярдаў, ці 32,6% дзяржаўнага бюджэту.

Згодна загаду Вярхоўнага савета СССР ад 26 чэрвеня 1940г. ycе працоўныя пераходзілі на 8-гадзінны рабочы дзень i 7-дзённы рабочы тыдзень, актывізавалася барацьба за ўмацаванне дысцыпліны на вытворчасці, забаранялася самавольна пакідаць рабочыя месцы. Усе гэтыя мерапрыемствы падтрымалі савецкія прафсаюзы на IX пленум ВЦСПС.

На мяжы з Германіяй

Вясной 1941 г. Генштаб Чырвонай Арміі распрацаваў «План абароны дзяржаўнай мяжы 1941 г.», згодна якому войскі памежных акруг павінны былі не дапусціць ворага на тэрыторыю СССР, скаваўшы яго пад час абароны ў абарончых умацаваных раёнах, што дазволіць правесці мабілізацыю і развёртванне галоўных сіл Чырвонай Арміі, стварыць тым самым умовы для галоўнага наступлення. Гэтыя задачы ўскладваліся на 60 дывізій першага стратэгічнага эшалону, размеркаваныя паміж 5 заходнімі памежнымі акругамі.

Негледзячы на заяву ТАСС ад 14 чэрвеня 1941 г., якая адмаўляла магчымасці вайны з Германіяй, 15 чэрвеня прымаюцца меры па тэрміноваму ўзмацненню баяздольнасці арміі. Гэтыя меры адпавядалі раней прынятым дакументам – «Плану абароны... 1941 г.» і ваеннай дактрыне «прэвентыўнага ўдару».

У красавіку-маі дзеля папаўнення войска заходніх акруг было прызвана з рэзерву (нібыта на ваенныя зборы) 800 тыс. чалавек. У маі пачалася перадыслакацыя бліжэй да мяжы 66 дывізій з унутраных акруг. 12 чэрвеня да мяжы па начах падцягваліся 63 дывізіі рэзерваў заходніх акруг. Войскі прыгранічных акруг складалі каля больш паловы ўсёй Чырвонай Арміі. Часці Заходняй Асобай ваеннай акругі складаліся з 44 дывізій агульнай колькасцю 671,9 тыс. чалавек. У войсках было 10087 гармат і мінамётаў, 2201 танкаў і 1685 самалётаў (у асноўным устарэлых узораў).

Гэта былі буйныя сілы, дастатковыя да паспяховай абароны. Але асабовы склад большасці дывізій, асабліва танкавых фарміраванняў, быў укамплектаваны па штатах мірнага часу. Большасць мабілізацыйных запасаў знаходзілася каля дзяржаўнай мяжы. Чырвоная Армія рыхтавалася да апераджальнага ўдару, таму войскі прыкрыцця для другога і трэцяга стратэгічных эшалонаў не развёртваліся, савецкае ваеннае кіраўніцтва неадэкватна ацэньвала свае магчымасці. Так, асабовы састаў Заходняй асобай ваеннай акругі пад камандаваннем генерала арміі Д.Паўлава налічваў ад 37% да 71% штатаў ваеннага часу ў залежнасці ад канкрэтнай часткі. Забяспечанасць тылавых органаў транспартам складала 40-45%.
З 6 механізаваных карпусоў толькі адзін меў амаль поўную матэрыяльную частку. Асновай танкавага парку і авіяцыі былі машыны ўстарэлых марак. Ваенна-паветраныя сілы размяшчаліся скучана, блізка ля мяжы і не мелі цэнтралізаванага кіравання і сучасных сродкаў сувязі.

Новая граніца пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР заставалася неабсталяванай, будаўніцтва новых 4-ох умацаваных раёнаў – Гродзенскага, Асавецкага, Замброўскага, Брэсцкага толькі адставала ад плану. Да чэрвеня 1941 г. было пабудавана толькі 505, а абсталявана толькі 193 доўгатэрміновых агнявых збудаванняў з запланаваных 1174. Для сістэмы абароны заходніх межаў Беларусі гэта было нішто. Умацаванні старой дзяржаўнай савецка-польскай мяжы паскоранымі тэмпамі разбураліся.

Вынік: Напрыканцы 1930-х гг. пачалася паскораная падрыхтоўка Савецкага Саюза да непазбежнай вайны з Германіяй. У гэтай дзейнасці ўрад СССР абапіраўся на моцную прамысловую базу, партыйна-ідэалагічны апарат і ваенныя сілы Чырвонай Арміі. У 1941 г. праводзіліся канкрэтныя мерапрыемствы па недапушчэнню германскай арміі на тэрыторыю СССР, але з-за неадэкватных ацэнак баяздольнасці арміі і памылковай стратэгіі гэтыя мерапрыемствы не дасягнуць тых мэтаў, якія ставіліся. Падзеі Вялікай Айчыннай вайны паказалі, што ваенна-эканамічны патэнцыял краіны не быў выкарыстаны ў поўнай меры для ўмацавання абараназдольнасці.

 

 

10. Напад Германіі на СССР. Подзвіг савецкіх воінаў у пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны.

22 чэрвеня ў 3 гадзіны 30 хвілін нямецкая армія ўварвалася на працягу ўсёй мяжы ад Балтыйскага да Чорнага мора на тэрыторыю СССР. Непасрэдная падрыхтоўка да нападу на Савецкі Саюз была распачатая адразу пасля захопу еўрапейскіх краін. Галоўным дакументам з’яўлялася дырэктыва №21, вядомая як план «Барабароса», падпісаная А.Гітлерам 18 снежня 1940 г. Прадугледжвалася «маланкавая вайна». Галоўны ўдар вермахт нанасіў на Беларусі, дзе дзейнічала група армій «Цэнтр». Група армій «Поўнач» павінна была ліквідаваць часці Чырвонай Арміі ў Прыбалтыцы і захапіць Ленінград. Група армій «Поўдзень» павінна была акружыць і ліквідаваць савецкія войскі на правым беразе Дняпра каля Кіева. У першыя дні вайны планавалася разграміць галоўныя сілы Чырвонай Арміі. У далейшым, да 15 жніўня трэбы было дасягнуць Масквы, а на поўдні авалодаць Данецкім басейнам і да 1 кастрычніка завяршыць аперацыю супраць СССР.

Напад на СССР, у тым ліку на Беларусь, гітлераўцы пачалі моцным артылерыйскім абстрэлам прыгранічных раёнаў, пасля чаго ў наступленне перайшлі сухапутныя войскі. Адначасова фашысцкая авіяцыя бамбіла месцы размяшчэння савецкіх войск, аэрадромы, казармы, чыгуначныя вузлы, гарады і інш. Нехапала боепрыпасаў, і таран выкарыстоўваўся савецкімі лётчыкамі ў якасці апошняга сродку бою.У першыя гадзіны вайны таранілі варожыя самалёты лётчыкі П.С.Рабцаў, А.С.Данілаў, С.М.Гудзімаў, Д.В.Кокараў.

Галоўны ўдар па савецкіх войсках у Беларусі германская армія нанесла ў раёнах Брэста і Гродна ў паласе абароны 3-й і 4-й савецкіх армій. Усяму свету вядома гераічная абарона Брэсцкай крэпасці. Мужнасць і гераізм праявілі афіцэры П.М.Гаўрылаў, I.М.Зубачоў, Я.М.Фамін, У.В.Шаблоўскі, М.В.Несцярчук, А.I.Махнач, сяржанты Р.К.Семянюк, А.Д.Раманаў, Т.Г.Грабянюк і інш. За бессмяротны подзвіг Брэсцкай крэпасці прысвоена ганаровае званне «Крэпасць-герой».

Гераічна змагаліся воіны 100-й стралковай дывізіі генерал-маёра І.М.Русіянава, якія выкарыстоўвалі для барацьбы з варожымі танкамі звязкі гранат, а таксама бутэлькі з гаручай сумессю – знакаміты «кактэйль Молатава» і знішчылі больш як 100 танкаў і бронемашын праціўніка.

Народнае апалчэнне так сама было формай масавага патрыятычнага руху. Яно выканала ролю часовага заслону на шляху ірваўшыхся на ўсход войск вермахта. У кароткі час у яго запісалася да 1 млн.чалавек. Было створана каля 60 дывізій народнага апалчэння.

З 3 па 26 ліпеня савецкія войскі гераічна абаранялі Магілёў. Праціўнік сканцэнтраваў тут 4 пяхотныя і 1 танкавую дывізіі, матарызаваны полк СС «Вялікая Германія» і іншыя вайсковыя фарміраванні. Ім супрацьстаялі часці 61-га стралковага корпуса генерал-маёра Ф.А.Бакуніна і байцы народнага апалчэння. Толькі воінамі 172-й дывізіі генерал-маёра М.Ц.Раманава.

Адначасова з абарончымі баямі камандаванне Чырвонай Арміі летам 1941 г. правяло шэраг наступальных аперацый.
6 ліпеня 1941 г. войскі 20-й арміі генерал-лейтэнанта П.А.Курачкіна сіламі 5-га і 7-га механізаваных корпусаў нанеслі контрудар у напрамку Сянно-Лепель.

Другой наступальнай аперацыяй савецкіх войскаў на Беларусі летам 1941 г. з’яўляецца Рагачоўска-Жлобінская аперацыя, праведзеная войскамі 21-й арміі генерал-палкоўніка Ф.І.Кузняцова. 13 ліпеня 63-ці стралковы корпус генерал-лейтэнанта Л.Р.Пятроўскага правёў контрудар, вызваліў гарады Рагачоў і Жлобін. У баях за Маскву і Тулу вызначыліся стралковыя дывізіі, якімі камандавалі нашы землякі генералы У.Р.Вашкевіч і М.М.Макаўчук, а таксама падпалкоўнікі камандзіры злучэнняў А.А.Барэйка, Е.У.Дабравольскі, М.М.Мультан, І.Л.Рагуля, А.Д.Церашкоў, П.М.Чарнышоў.

11.Прычыны няўдач Чырвонай Арміі летам-восенню 1941 г.

Перш за ўсё, у краіне складваўся культ асобы І.Сталіна, састаўной часткай якога было сталінскае «прадбачанне»палітычнай сітуацыі ў свеце. Згодна з яго шапказакідальніцкімі заявамі, накшталт «...калі вайна і пачнецца, то яна будзе весціся на тэрыторыі агрэсара і малою крывёю, а на варожы ўдар Чырвоная Армія здольная адказаць сакрушальным трайным ударам». Сур’ёзна дэзарыентавала камандаванне Чырвонай Арміі, асабліва штабы заходніх ваенных акруг, заява ТАСС ад 14 чэрвеня 1941 г., абвяргаючая як беспадстаўныя чуткі аб намеры Германіі ў хуткім часе напасці на СССР. Гэтая ўпэўненасць Сталіна мацавалася на тых падставах, што Германія яшчэ ваявала з Англіяй. Да таго, па ацэнках савецкага Генштаба суадносіны сіл паміж Германіяй і СССР былі на карысць СССР.

Данясенні савецкіх разведчыкаў, а так сама інфармацыя, якая паступала ад англійскага кіраўніцтва і па дыпламатычным каналам, дзе ўказваліся дні і нават гадзіны пачатку вайны, эфектыўна нейтралізавалася нямецкай дэзінфармацыяй.

Планы вядзення вайны, распрацаваныя ў савецкім Генштабе перад вайной не адпавядалі сітуацыі, якая складвалася на франтах. Замест выкарыстання падзвіжнай абароны, якая прадугледжвала адыход пад націскам ворага ад аднаго падрыхтаванага рубяжа да другога, пры гэтым затрымліваючы яго пранікненне, выкарыстоўвалася тактыка контрудараў, у якіх гінулі дзесяткі тысяч салдат і яшчэ больш пападалі ў акружэнні, пры нязначных аператыўных выніках.

Вермахт меў дэталёва распрацаваны план «Барбароса» і двухгадовы вопыт вядзення буйнамаштабных баявых аперацый, загадзя правёў мабілізацыю і канцэнтрацыю высокамабільных ўдарных груповак на заходніх савецкіх граніцах. Якасная перавага нямецкіх узброеных сіл была відавочнай.

Баяздольнасць Чырвонай Арміі была нізкай з прычын раскіданасці частак на вялікай тэрыторыі, незавершанасці будаўніцтва абарончых аб’ектаў на новай мяжы, недахопу падрыхтаваных камандных кадраў, незавершанасці ваеннай рэформы. На баяздольнасці Чырвонай Арміі вельмі адмоўна сказаліся масавыя рэпрэсіісупраць ваенных кадраў. Асабліва гэтае датычылася вышэйшага каманднага саставу.

Вельмі адмоўна сказалася на развіцці ваенных падзей выключна дрэнная сувязь у арміі, якая базіравалася на правадных тэлефонах. Перад нападам нямецкія дыверсанты паралізавалі амаль усю сістэму сувязі.

Недастатковая ўвага да выкарыстання авіяцыі пры правядзенні вайсковых аперацый, забарона адступаць нават пад пагрозай акружэння. Але галоўнае, трагедыя паражэнняў праявілася не ў першыя дні памежных баёў, а пад час контрбаёў 23-30 чэрвеня. Яны паказалі, што нашы войскі на ўсіх узроўнях – ад Стаўкі да малодшых камандзіраў не былі падрыхтаваныя ў сваёй масе не толькі да першых, нечаканых баёў, а да вайны наогул.

12.Пачатак стварэння антыгітлераўскай кааліцыі

Першыя прапановы з боку Англіі і ЗША аб ваенна-эканамічнай падтрымцы СССР прагучалі 22 і 23 чэрвеня 1941 г. Але памеры дапамогі залежалі ад таго, «які час пратрымаецца Расія». 12 ліпеня была падпісана савецка-англіяская дэкларацыя аб аказанні ўзаемадапамогі і аб немагчымасці заключаць сепаратныя мірныя дагаворы з Германіяй без узаемных кансультацый. 30 ліпеня ў Маскву прыляцеў саветнік прэзідэнта ЗША Г.Гопкінс, які быў уражаны абарончымі магчымасцямі краіны. Тым не менш, закон аб ленд-лізе не адразу быў пашыраны на Савецкі Саюз.

Аснова для ўтварэння антыгітлераўскай кааліцыі была закладзена 14 жніўня 1941 г., калі прэзідэнт ЗША Ф.Рузвельт і брытанскі прэм’ер-міністр У.Чэрчыль на ваенна-марской базе Арджэнція (востраў Ньюфаўндлен) падпісалі дэкларацыю, вядомую як «Атлантычная хартыя». 24 верасня да яе далучылася 10 краін, у тым ліку СССР. А з 29 верасня па 1 кастрычніка 1941 г. у Маскве адбылася канферэнцыя трох краін – СССР, ЗША, Англіі на якой былі абмеркаваны пытанні ваенна-тэхнічнай дапамогі СССР. Саюзнікі абавязваліся пачынаючы з 1 кастрычніка штомесяц пастаўляць у СССР 400 самалётаў, 500 танкаў і інш. зброю. СССР узамен пастаўляў стратэгічную сыравіну. Такім чынам, на СССР распаўсюджваўся закон аб ленд-лізе – праграма перадачы ўрадам ЗША у форме заёму ці арэнды ваеннай тэхнікі, зброі, амуніцыі, стратэгічнай сыравіны, харчавання, розных тавараў і паслуг краінам-саюзнікам па антыгітлераўскай кааліцыі.

Значнай падзеяй, якая вымусіла ЗША ўступіць у вайну супраць фашысцкага блока з’явілася нападзенне 7 снежня
1941 г. японскіх войск па амерыканскай ваенна-марской базе Пёрл-Харбор на Гавайскіх астравах. 8 снежня Англія таксама аб’явіла вайну Японіі. 11 снежня Германія і Італія аб’явілі вайну ЗША. Зона вайны пашырылася на Ціхі акіян.

1 студзеня 1942 г. прадстаўнікі 26 дзяржаў, у тым ліку ЗША, СССР, Англіі, Кітая, падпісалі ў Вашынгтоне дэкларацыю аб сумеснай барацьбе супраць агрэсара. Гэтыя краіны сталі называцца «Аб’яднанымі нацыямі».

Пачатак вызвалення Беларусі

Разгром нямецкіх войскаў летам 1943 г. на Курскай дузе дазволіў Чырвонай Арміі перайсці ў стратэгічнае наступленне і ўжо ў верасні 1943 г. распачаць шырокамаштабную аперацыю па вызваленню Украіны і Беларусі. 23 верасня 1943 г. часці 15-га стралковага корпуса Цэнтральнага фронту фарсіравалі Днепр і вызвалілі ад нямецкіх акупантаў першы раённы цэнтр Палескай вобласці – гарадскі пасёлак Камарын. 20 воінам, якія вызначыліся пры фарсіраванні Дняпра ў раёне Камарына, было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. А праз некалькі дзён злучэнні 65-й арміі на ўчастку Карповічы-Уборкі фарсіравалі раку Сноў і з баямі 27 верасня вызвалілі райцэнтр Церахоўка Гомельскай вобласці.

У ходзе правядзення Смаленскай аперацыі войскі Заходняга і Бранскага франтоў 26 верасня ўступілі на зямлю Беларусі і вызвалілі раённы цэнтр Хоцімск Магілёўскай вобласці, а праз два дні Мсціслаў. 29 верасня войскі 50-й арміі Бранскага фронту авалодалі г. Крычавам. 1 кастрычніка былі вызвалены райцэнтры Магілёўскай вобласці Чэрыкаў і Краснаполле.

Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання паставіла задачу перад войскамі Калінінскага, Заходняга і Цэнтральнага (з 20 кастрычніка 1943 г. Беларускага) франтоў – разграміць нямецкую армейскую групоўку «Цэнтр» і вызваліць ад ворага ўсю тэрыторыю Беларусі. У Стаўцы меркавалі, што вермахт летам 1943 г. панёс вялікія страты, канчаткова дэмаралізаваны і таму не зможа стрымаць наступлення Чырвонай Арміі. Аднак вермахт восенню 1943 г. паказаў, што яшчэ не страціў сваёй баяздольнасці.

6 кастрычніка 1943 г. пачалося наступленне савецкіх войскаў на Віцебскім напрамку. Ужо на другі дзень часці 3-й і 4-й савецкіх армій вызвалілі ад немцаў Невель і 320 іншых населеных пунктаў. Аднак замацаваць свой поспех яны не здолелі. Германскае камандаванне перакінула ў раён Гарадка з іншых участкаў фронту 7 пяхотных і 1 танкавую дывізіі. Наступленне было спынена. Гарадоцкая наступальная аперацыя была адноўлена толькі ў снежні 1943 г. Гарадок быў вызвалены 24 снежня 1943 г. часцямі 11-й гвардзейскай і 43-й армій. Вялікімі былі страты войскаў Калінінскага фронту. На Віцебскім напрамку ў кастрычніку-снежні 1943 г. яны склалі 169 тыс. чалавек.

У асенне-зімовай кампаніі 1943-1944 гг. войскі Беларускага фронту (камандуючы генерал арміі К.К. Ракасоўскі) удала правялі Гомельска-Рэчыцкую і Калінкавіцка-Мазырскую аперацыі, у выніку якіх 18 лістапада 1943 г. быў вызвалены горад Рэчыца, 26 лістапада Гомель і 14 студзеня 1944 г. Мазыр. На поўдні рэспублікі войскі Беларускага фронту прасунуліся больш як на 200 кіламетраў у глыб варожай абароны ў паласе шырынёй звыш 100 кіламетраў. У той самы час савецкія войскі вызвалілі яшчэ некалькі раёнаў Віцебскай і Магілёўскай абласцей.

У баях за вызваленне Беларусі ўдзельнічала і 1-ая польская пяхотная дывізія імя Тадэвуша Касцюшкі пад камандаваннем палкоўніка З.Берлінга, сфарміраваная на тэрыторыі СССР. Першы бой яна правяла 12 кастрычніка 1943 г. пад мястэчкам Леніна каля Горак. У гэтым баі зараджалася савецка-польская садружнасць.

Восенню і зімой 1943-1944 г. войскі Чырвонай Арміі поўнасцю ці часткова вызвалілі 36 раёнаў нашай рэспублікі,
36 райцэнтраў і два абласных цэнтры – Гомель і Мазыр. Яны занялі зручныя пазіцыі, з якіх летам 1944 г. пачалася Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён». Наступленне савецкіх войск на беларускай зямлі праходзіла ва ўмовах усеагульнай падтрымкі і дапамогі з боку партызан і ўсяго насельніцтва рэспублікі.

 

Пачатак вызвалення Беларусі

Разгром нямецкіх войскаў летам 1943 г. на Курскай дузе дазволіў Чырвонай Арміі перайсці ў стратэгічнае наступленне і ўжо ў верасні 1943 г. распачаць шырокамаштабную аперацыю па вызваленню Украіны і Беларусі. 23 верасня 1943 г. часці 15-га стралковага корпуса Цэнтральнага фронту фарсіравалі Днепр і вызвалілі ад нямецкіх акупантаў першы раённы цэнтр Палескай вобласці – гарадскі пасёлак Камарын. 27 верасня вызвалілі райцэнтр Церахоўка Гомельскай вобласці.

У ходзеправядзенняСмаленскайаперацыівойскіЗаходняга і Бранскагафрантоў 26 верасняўступілі на зямлюБеларусі і вызваліліраённыцэнтрХоцімскМагілёўскайвобласці, а праз два дніМсціслаў.

У асенне-зімовайкампаніі 1943-1944 гг. войскіБеларускага фронту удала правяліГомельска-РэчыцкуюіКалінкавіцка-Мазырскуюаперацыі, у вынікуякіх 18 лістапада 1943 г. быўвызваленыгорадРэчыца, 26 лістапада Гомель і 14 студзеня 1944 г. Мазыр. У баях за вызваленнеБеларусіўдзельнічала і 1-ая польская пяхотнаядывізіяімяТадэвушаКасцюшкіпадкамандаваннемпалкоўнікаЗ.Берлінга, сфарміраваная на тэрыторыі СССР.

Патсдамская канферэнцыя

З 17 ліпеня па 2 жніўня 1945 г. прайшла новая сустрэча кіраўнікоў краін пераможцаў. Праходзіла яна ў новым складзе. Амерыканскі бок прадстаўляў Г.Трумэн, Англію – спачатку У.Чэрчыль, а з 28 ліпеня К.Этлі, партыя якога перамагла ў парламенцкіх выбарах.

Галоўным было «германскае пытанне». Яно вырашалася наступным чынам – раззбраенне, дэмілітарызацыя, ліквідацыя ваеннай прамысловасці, знішчэнне і судовае праследаванне нацыянал-сацыялізму, пакаранне ваенных злачынцаў, аднаўленне дэмакратычнай структуры палітычнага жыцця. Дэталізаванае было пытанне аб спагнанні рэпарацый з Германіі. У Патсдаме саюзнікі згадзіліся перадаць СССР Кёнігсберг, і значную частку Усходняй Германіі Польшчы. СССР пацвердзіла свой намер выступіць вайной супраць Японіі.

У Патсдаме быў зацверджаны Савета міністраў замежных спраў, галоўнай задачай якога была падрыхтоўка праектаў мірных дамоваў з Італіяй, Румыніяй, Балгарыяй, Венгрыяй і Фінляндыяй.

Аднак, трэба заўважыць, што шырокаму кругу пытанняў вылучалася шмат разыходжанняў. Амерыканская і англійская дэлегацыі разглядалі савецкую палітыку ў Балгарыі і Румыніі, як парушэнне ялцінскай Дэкларацыі аб вызваленай Еўропе. Галоўныя разнагалоссі праявіліся ў пытаннях аб будучым Германіі і аб Польшчы. І па гэтых пытаннях прэзідэнт ЗША Г.Трумэн займаў вельмі жорсткую пазіцыю, бо за плячыма ён меў атамную бомбу.

Такім чынам, Патсдам знаменаваў сабой пачатак канца паразумення паміж саюзнікамі па антыфашысцкай кааліцыі, і ўсё ж канферэнцыя мела вялікае міжнароднае значэнне, бо сваю ролю ў захаванні міру яна адыграла.

 

 

Капітуляцыя Германіі

 

Штурм Берліна пачаўся 16 красавіка 1945 г. Дзесяць дзён спатрэбілася савецкім войскам, каб пераадолець абарону немцаў на подступах да горада. Больш за тыдзень доўжыліся баі ў самім Берліне. 30 красавіка Гітлер застрэліўся, а 2 мая гарнізон Берліна капітуляваў. 7 мая ў Рэймсе немцы падпісалі акт аб безагаворачнай капітуляцыі з заходнімі краінамі. Гэта вызвала незадаволенасць Сталіна, і па яго патрабаванню 9 мая 1945 г. у
0 гадзін 43 хвіліны у Карлсхорсце, у прысутнасці прадстаўнікоў камандавання ўсіх саюзных армій, быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі.

У ноч на 9 мая 1945 г. усе радыёстанцыі Савецкага Саюза перадалі доўгачаканую вестку аб вялікай Перамозе. Вайна ў Еўропе закончылася. 24 чэрвеня 1945 г. на Краснай Плошчы ў Маскве адбыўся парад Перамогі.

 

 

38.

Победа над фашистской Германией явилась всемирно - историческим событием, оказавшим глубочайшее воздействие на ход мирового развития. Разгром фашизма стал историческим рубежом в судьбах всего человечества.

Историческая заслуга советского народа и его вооруженных сил состоит в том, что они, разгромив фашистские полчища, ликвидировали опасность распространения агрессии на другие страны и континенты. Советский Союз стал главной силой, преградившей германскому фашизму путь к мировому господству. Народы Советского Союза на своих плечах вынесли основную тяжесть войны и сыграли решающую роль в разгроме гитлеровской Германии.

Неувядаемую славу советскому оружию принесли разгром фашистских войск под Москвой, оборона Ленинграда, героическая Сталинградская битва, сражение на Курской дуге, победоносный штурм Берлина и многие другие операции, которые навсегда вошли в историю мирового военного искусства.

Оценивая всемирно-историческое Значение победы советского народа в Великой Отечественной войне, следует учитывать, что она являлась важнейшей составной частью второй мировой войны. Вступление СССР в войну, навязанную фашистской Германией, коренным образом изменило ее политический характер. Со стороны государств, противостоящих гитлеровскому блоку, она превратилась в войну антифашистскую, справедливую, освободительную. Развернулось вооруженное противоборство социалистического государства в союзе с демократическими силами многих стран против наиболее реакционной группировки капиталистических государств.

Встав во главе государств антигитлеровской коалиции, советский Союз сыграл решающую роль в разгроме империалистических агрессоров.

Победа в Великой Отечественной войне оказала определяющее воздействие на мировое развитие. “нанеся сокрушительное поражение врагу, советский народ и его Вооруженные Силы отстояли свободу и независимость Родины, - говорится в постановлении Центрального Комитета КПСС “О 40-летии Победы советского народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов”. - Они внесли решающий вклад в победу над фашистской Германией и ее союзниками, в освобождение народов Европы от фашистского рабства, в спасение мировой цивилизации, с честью выполнили свой патриотический и интернациональный долг. В этом их величайшая заслуга перед человечеством”.

Повысился престиж и морально-политический авторитет Советского Союза, возросло его международное влияние, окрепли международные связи нашего государства. Была укреплена безопасность границ Советского Союза. В состав СССР вошли Печенгская и Клайпедская области, Южный Сахалин и Курильские острова, часть бывшей Восточной Пруссии.

Освобождение мира от фашизма ознаменовало новый этап мировой истории, исторический рубеж в судьбах всего человечества.

Особое место среди достижений советской внешней политики в годы войны занимает создание антигитлеровской коалиции, в которой советский Союз занял подобающее ему ведущее место. Тем самым были сорваны расчеты гитлеровской Германии на международно-политическую изоляцию нашей страны, имевшей целью обеспечить гитлеровцам выгодные позиции в войне против нее. Антигитлеровская коалиция не была свободна от противоречий и разногласий между ее участниками, особенно между СССР, с одной стороны, Англией и США - с другой.

Одним из крупных внешнеполитических шагов СССР явилось провозглашение его освободительной программы в Великой Отечественной войне и последовательное ее осуществление на практике в течение всех военных лет.

После того как советские войска вышли за пределы страны, Советское государство сделало максимум возможного для налаживания всестороннего сотрудничества СССР с освобожденными странами Центральной и Юго-Восточной Европы. Правительство СССР в своих отношениях с освобожденными странами строго следовало принятому им курсу, что способствовало росту авторитета советской внешней политики и доверия народов к Советскому государству, созданию более благоприятных условий для боевых действий советских войск на территориях зарубежных стран, более тесному их сотрудничеству с Советским Союзом в борьбе за разгром немецко-фашистских захватчиков.

Четкая ориентация СССР в таких внешнеполитических вопросах, как отношение к послевоенной Германии и ее народу, создание Организации Объединенных Наций, послевоенные границы, устройство мира после окончания войны, бескомпромиссное разоблачение Советским союзом гитлеровского “нового порядка” и всей захватнической, человеконенавистнической политики германского фашизма и его союзников вызывали одобрительное отношение мировой демократической общественности к советской внешней политике. Все это, с одной стороны, ослабляло влияние внешней политики империалистических правящих кругов США и Англии, мешало им навязывать свою волю освобожденным народам, с другой стороны, возвышало советскую внешнюю политику в глазах народных масс, расширяло ряды сторонников и поклонников СССР во всем мире. К установлению сотрудничества с ним стремились многие страны. Если перед началом Великой Отечественной войны Советский Союз поддерживал дипломатические отношения с 26 государствами, то к концу войны их число возросло до 52, то есть увеличилось вдвое.

39. Вклад белорусского народа в победу над фашистской Германией.

 

Более 1,3 млн жителей Беларуси сражалось с врагом на фронтах Великой Отечественной войны. За героизм и мужество, проявленные в годы войны, около 400 тыс. воинов-белорусов и уроженцев Беларуси были награждены боевыми орденами и медалями Советского Союза, 446 воинам присвоено звание Героя Советского Союза, 67 человек стали полными кавалерами ордена Славы. Уроженцы Могилевской области танкисты-полковники И. И. Русаковский, С. Ф. Шутов и И. И. Якубовский были дважды удостоены звания Героя Советского Союза. Дважды эту награду получил бывший столяр Гомельского деревообрабатывающего комбината летчик Я. Я. Головачев.

Более 140 тыс. партизан и подпольщиков Беларуси были награждены орденами и медалями Советского Союза, а 88 из них присвоено звание Героя Советского Союза.

Сотни тысяч уроженцев Беларуси работали в советском тылу: в Поволжье, на Урале, в Западной Сибири, других регионах СССР. Белорусские железнодорожники Е. М. Чухнюк, А. В. Глебов, Н. А. Макаров, И. П. Першукевич, А. А. Янковский за высокие показатели в работе были удостоены звания Героя Социалистического Труда. Значительный вклад в дело разгрома врага внесли деятели белорусской науки и культуры.

Немало уроженцев Беларуси участвовали в европейском движении Сопротивления. В то же время на белорусской земле сражались с гитлеровцами словацкий партизанский отряд Я. Налепки, немцы Ф. Шменкель и К. Линке, болгарка Л. Карастоянова, испанец X. Лопес. Все это свидетельствует об интернациональном характере борьбы против германского фашизма.

Мировое сообщество отдает дань уважения всем борцам с фашизмом. Решающий вклад в разгром немецкого фашизма и японского милитаризма внесли Советский Союз, героический советский народ и его Вооруженные Силы. Значительная роль в достижении победы во Второй мировой войне принадлежит народам и армиям США, Великобритании, Франции, Китая и других государств антигитлеровской коалиции.

 

Актуальнасць и неабоднасцьвывучэння Другой сусветнай. Перыядызацыя.

 

Вывучэнне гісторыі Другой сусветнай і Вялікай Айчынный войн, асэнсаванае разуменне шматлікіх складаных ваенна-палітычных працэсаў немагчыма без уяўлення гістарычнага феномена станаўлення таталітарных рэжымаў права-экстрэмісцкага напрамку. Фашызм – гэта не проста палітычная плынь, якая ўзнікла ў Заходней Еўропе – гэта ўнікальны феномен, які з’явіўся ў прамежку паміж двума сусветнымі войнамі, у асяроддзі ўсеагульнай жарсткасці, экстрэмізма, сацыяльна-палітычна і духоўнага ўпадку. Сутнасць германскага нацызма, італьянскага фашызма і таталітарызма раскрываецца ў шэрагу прац савецкіх і заходніх даследчыкаў. Савецкая гістарыяграфія трактавала фашызм як адкрытую дыктатуру найбольш рэакцыйных мілітарысцкіх колаў фінансавага і прамысловага капіталу. Аднак такі падход не падзяляецца большасцю заходніх навукоўцаў, якія лічаць, што сацыяльная база фашызма намнога шырэй. Праблему ўзнікнення фашызма многія заходнія даследчыкі тлумачаць як адхіленне ад магістральнай лініі развіцця гістарычнага прагрэса, як маральную хваробу, якая завалодала здаровым арганізмам і прывяла да катастрофы (М. Вэбер, Э. Нольтэ, Ф. Мэйнэке, Ж. Фурац’е, Ф. Джон Вэйс). Англійскі даследчык А. Тойнбі і амерыканскі сацыёлаг Т. Парсон вызначалі фашызм, асабліва яго агрэсіўнасць, як вынік расісцкіх, нацыялістычных настрояў нямецкага народа, які меў асобы маральны і псіхалагічны склад. Італьянскі філосаф Б. Крочэ характырызаваў фашызм як прарыў групы авантурыстаў да ўлады, выкарыстаўшых забвенне духоўных каштоўнасцей і псіхалагічную дэзарганізацыю насельніцтва.

Многія сучасныя даследчыкі тлумачаць узнікненне фашызма на падставе мабілізацыйнай сістэмы, калі ва ўмоваў вострага эканамічнага і духоўнага крызісу неабходна мабілізацыя ўсёй нацыі дзеля яго пераадалення. У краінах, дзе быў значны вопыт аўтарытарнага развіцця, а дэмакратыя была даволі слабай на палітычную арэну выходзіў фашызм, голоўнай ідэяй якога была ідэя велічы нацыі.

Кароткі агляд апублікаванай літаратуры паказвае, што ў айчыннай гістарыяграфіі існуе вялікая колькасць прац па праблеме Вялікай Айчынай вайны. Гісторыкі значную ўвагу ўдзялялі асэнсаванню пытанняў падпольнай і партызанскай барацьбы, злачыннай сутнасці акупацыйнага рэжыму, агітацыйна-прапагандысцкай рабоце, удзелу моладзі ў барацьбе з агрэсарамі і іншых. У спецыяльнай працы “Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны” зроблены грунтоўны аналіз стану айчыннай гістарыяграфіі, якая адлюстроўвае распрацоўку гісторыі вайны.