Тэма 3. Склад літаратуры. Літаратурны працэс. Перыядызацыя

 

§ 1. Літаратурны працэс

Словы Б.Тамашэўскага: “Каждый век имеет свое определение литературы”,– дазваляюць акрэсліць параметры вывучэння літаратуры, сусветнай і нацыянальнай. Адпаведна кожная эпоха мае свой склад літаратуры, што найперш звязана з паняццем “літаратурны працэс”. Як пісаў М.І.Конрад: «Иным является в разное историческое время и состав литературы. Дело при этом не в том, что, скажем, в древности в состав литературы входило все – и песня, и историческое сочинение, и правовой документ, и философский трактат, и рассказ, а в более позднее время литературой стало только то, что получило наименование «художественной литературы». Исторически столь же реально и другое: различное представление о «художественности» и в связи с этим различный состав именно художественной литературы. Так, например, в Китае в некоторые периоды Средневековья в орбиту художественной л-ры не входил рассказ или роман, но входил политический трактат или публицистическая статья, если они были написаны с соблюдением определенных стилистических правил».

Складнікамі літаратуры з’яўляюцца:

 

Літара-тура		Склад л-ры: у перыяд Старажытнасці да л-ры акрамя ўласна літ.твораў адносілі таксама творы гістарыяграфіі, красамоўства, філасофіі, прыродазнаўства і г.д. У Сярэднявеччы адпаведна з іерархічнай структурай грамадства склалася свая сістэма літ.жанраў, якія аб’ядноўваюць у пэўныя групы (“протанапрамкі”)
Літара-турны працэс     (рух напе-рад)	Літ. развіццё на пэўным адрэзку часу. Гістарычнае існаванне л-ры, яе функцыянаванне і эвалюцыя як у пэўную эпоху, так і на працягу ўсёй гісторыі нацыі, краіны, рэгіёна, свету (В.Халізеў)	У л.п. уваходзяць: 1) мастацкія творы (сур’ёзнай, высокай л-ры і масавай), 2) формы іх распаўсюджвання (публікацыі, перавыданні, літ.крытыка, чытацкія рэакцыі, – у эпісталярнай і мемуарнай л-ры і інш.), 3) факты “самапазнання” – праграмы, маніфесты літаратурныя, 4) літ. барацьба прадстаўнікоў розных літ. кірункаў (рамантыкаў – з класіцыстамі, славянафілаў – з западнікамі, сімвалістаў – з натуралістамі, якіх яны шырока трактуюць), 5) міжнародныя літ.сувязі і ўплывы (В.Халізеў) Асаблівае месца ў л.п. належыць творам ранейшых часоў, якія не маглі мець распаўсюджванне ў пэўны гіст. перыяд (у 1990-я гг. пашыраецца “вернутая л-ра” ў Беларусі), другія набываюць прынцыпова новую трактоўку (“Гамлет” Шэкспіра ў Т.Тцары, у кінаверсіі 2002 г. ЗША)

Відавочна, што змест і склад паняццяў “літаратура” і “літаратурны працэс”, якія бліжэй за іншыя звязаны між сабой, абумоўлены найперш гісторыка-культурным кантэкстам, у якіх развіваецца літаратура, часам, калі ствараецца той ці іншы тэкст, які становіцца помнікам літаратуры.

 

Перыядызацыя

Сусветная літаратура – гэта літаратура народаў свету, якая стваралася ва ўсе часы існавання чалавецтва. Менавіта Гётэ належыць вынаходніцтва тэрміна “сусветная літаратура”, ім ён пазначыў мастацтва слова, пачынаючы з часоў фарміравання буржуазнага ладу. Але сучасныя тлумачэнні паняцця “сусветная літаратура” звязаны з уключэннем у яе гісторыю ўсёй гісторыі развіцця мастацтва слова. Адным з найбольш агульных паняццяў гісторыі і тэорыі літаратуры з’яўляецца паняцце “літаратурная эпоха”. Блізкія ёй па сэнсу паняцці “літаратурны перыяд”, “стадыя літаратурнага развіцця”, якія маюць дачыненне да сусветнай літаратуры ўвогуле і да кожнай нацыянальнай літаратуры ў прыватнасці. Вылучаюць асобныя эпохі / перыяды /стадыі ў развіцці сусветнай / беларускай / інанацыянальнай літаратуры.

Звязаная з гісторыка-культурным кантэкстам свайго часу, сусветная літаратура падзяляецца традыцыйна на сем перыядаў, што знайшло адлюстраванне ў рознага тыпу выданнях, сярод якіх найбольш паказальныя акадэмічнае выданне “История всемирной литературы» (у 9 т., выйшла восем тамоў), а таксама вучэбнае выданне навукоўцаў Беларусі «История зарубежной литературы» (выд-ва «Універсітэцкае»).

1. Старажытнасць (тысячагоддзі існавання вуснай народнай творчасці – літаратура Старажытнага свету – да ІУ – УІ стст. н.э.)

2. Сярэднявечча і Адраджэнне: ад У – УІ ст. да пач. ХУІІ ст.

(Ранняе Сярэднявечча – да Х / ХІ ст., Сталае – да ХІУ / ХУ ст., Позняе – ХУІ –пач.ХУІІ ст.). Адраджэнне – пераходны перыяд гісторыі сусветнай літаратуры і мастацтва (ХІУ – ХУІ стст.).

3. ХУІІ і ХУІІІ стст. (літаратуры барока і класіцызму – ХУІІ ст., Асветніцтва – ХУІІІ ст.).

4. Класіка ХІХ ст .: рамантызм і рэалізм.

5. Літаратура апошняй трэці ХІХ—пач.ХХ ст. (з развіццём рэалізму і нерэалістычных напрамкаў).

6. Літаратура першай паловы ХХ ст.: рэвалюцыйны, мадэрнісцкі перыяд (процістаянне рэалізму і авангардызму).

7. Літаратура 2-й паловы ХХ ст.: постмадэрнісцкі, пострэвалюцыйны (развіваюцца літаратура мадэрнізму і немадэрнізму).

Гэта перыядызацыя звязана з вывучэннем літаратуры ў гісторыка-культурным кантэксце, што адпавядала канцэпцыі гістарызму ў развіцці сацыяльна-палітычных фармацый. Таму асноўныя перыядамі былі літаратуры Старажытнасці, Сярэдніх оўАдраджэнне, Новага часу і Найноўшага часу. Паміж т.зв. “чыстымі” даследчыкі (М.І.Конрад) вылучалі “пераходныя перыяды”: элінізм, Адраджэнне, перыяд рэвалюцый 1830/1848 гг. і Парыжскай камуны.

Пры вывучэнні літаратурных з’яў у шырокім гісторыка-культурным кантэксце значная роля належыць паняццям, якія вызначаюць сутнасць асноўных літаратуразнаўчых напрамкаў і падыходаў. Паняцце “гістарызм” арыентуе на разуменне таго ці іншага факта ў сувязі з гістарычным развіццём як грамадства, так і самой з’явы. Паняцце “тыпалогія” мае дачыненне да структурна-змястоўных характарыстык літаратурнай з’явы, якія спрыяюць яе цэласнасці нават пры некаторых зменах, што адбываюцца з цягам часу, у выніку творчай дзейнасці пісьменнікаў, а таксама адрозніваюць яе ад іншых. Тлумачэнні гэтых паняццяў знаходзім у даведачна-энцыклапедычных выданнях: “Краткая литературная энциклопедия”, “Лексикон загального та порівняльного літературознавства”, “Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі”. Прыклады (3-ці слупок), падрабязна даследаваныя ў нашых кнігах: Г.Я.Адамовіч “З крыніц сусветнай літаратуры” (Мн., 1998) і “Літаратура – Кантэкст – Тэзаўрус” (Мн., 2003), дазваляюць акрэсліць іх асаблівасці:

 

Гістарызм	У літ.-знаўстве: агульная метадалагічная аснова для шэрагу напрамкаў літ.-знаўчага вывучэння літ.працэсу, творчасці асобных пісьменнікаў і маст.твораў. Больш выразна выкарыстоўваецца ў метадалогіі культ.-гіст., параўн.-гіст., сацыя-культ. і іншых школ, пры вывучэнні гіст.паэты-кі і творчай гісторыі маст.твора. У л-ры: – маст. засваенне канкрэтна-гіст.зместу той ці іншай эпохі, што часцей выяўляецца ў гіст.жанрах (М.Няфёдаў).	Напр., класіцызм як літ.-маст.кірунак належыць найперш л-ры ХУІІ ст., звязаны з асаблівасцямі вырашэння апазіцыі “чалавек – дзяржава” у розныя перыяды развіцця абсалютызму
Тыпалогія (грэч.адбі-так + слова, паняцце)	Супастаўленне і класіфікацыя прадметаў і з’яў з пэўнымі дыферэнцыйнымі адзнакамі (параметр-амі), якія выяўляюцца шляхам выдзялення апазіцый. У філал.навуках тэрмін Т. стаў агульнаўжывальным і пашыраным з пач. 1960-х гг. (А.Волкаў)	Фармальна-змястоўныя характарыстыкі франц. класіцызму: прынцыпы перамайння прыроды і антычнасці, строгага ра-цыяналізму (яго складнікі)
Параўналь-ны (пар.-гіс-тарычны, пар.-тыпала-гічны) падыход	Дазваляе, на наш погляд, выявіць і акрэсліць спецыфіку паўтаральнасці той ці іншай з’явы ў розныя гіст.перыяды, у развіцці розных нац.л-р, знайсці тыповае і асаблівае ў літ.працэсе	Параметры класіцызму выяўляюцца ў гіст.-культ., літ.працэсах у Беларусі ў ХХ ст., што дазваляе вылучыць у іх некалькі класіцысцкіх хваляў

 

У сувязі з пераарыентацыяй літаратуразнаўчых даследаванняў на вывучэнне літаратуры як уласна мастацка-эстэтычнага феномена ўзнікаюць новыя канцэпцыі літаратурнага працэсу. Так, прынцыпова новая пазіцыя выкладзена вядучымі расійскімі навукоўцамі С.Аверынцаваым М.Андрэевым, М.Гаспаравым, П.Грынцерам, А.Міхайлавым у артыкуле “Катэгорыі паэтыкі ў змене літаратурных эпох” (1994 г.), дзе вылучаны тры стадыі сусветнай літаратуры:

1. “архаічны перыяд”, адзначаны ўплывам фальклорнай традыцыі, міфапаэтычнай мастацкай свядомасцю, адсутнасцю роздумаў (рэфлексіі) над мастацтвам слова;

2. пачатак з літаратурнага жыцця Старажытнай Грэцыі (сяр. 1 тыс. да н.э. – да сяр. ХУІІІ ст.), уласцівы традыцыяналізм мастацкай свядомасці, “паэтыка стылю і жанру”: арыентацыя на гатовыя формы (згодна з патрабаваннямі рыторыкі), залежнасць ад жанравых канонаў, вылучаюць два этапы з мяжой –Адраджэннем, пасля чаго зроблены крок ад безасабовага пачатку ў літаратуры да асобаснага (у межах традыцыяналізму), літаратура становіцца свецкай;

3. пачатак з Асветніцтва і рамантызму – эпоха індывідуальна-аўтарскіх стыляў. На першым плане –“індывідувальна-творчая мастацкая свядомасць”, дамінанта – “паэтыка аўтара”, вызваленне ад жанрава-стылявых канонаў рыторыкі. Збліжэнне з побытам чалавека. Літаратурны працэс вызначаецца асобай пісьменніка і акаляючай яго рэчаіснасцю. Рамантызм, рэалізм, мадэрнізм.

Сярод іншых пунктаў гледжання на перыядызацыю сусветнага літаратурнага працэсу можна назваць канцэпцыю В.П.Рагойшы, які прапануе вылучаць наступныя літаратурныя (культурныя) эпохі:

1. Вялікіх усходніх цывілізацый

2. Антычнасці

3. Сярэднявечча (У ст. – ХШ ст.)

4. Адраджэння (ХІУ ст. – ХУІ ст.)

5. Барока і Асветніцтва (ХУІІ—ХУШ стст.)

6. Рамантызму (каля ХУШ ст.—сяр.ХІХ ст.)

7. Пазітывізму (з сяр. ХІХ ст.).

У развіцці беларускай літаратуры звычайна вылучаюць 2 галоўныя эпохі: 1) старабеларуская л-ра (ХІ ст. – канец ХУШ ст.) і 2) новая беларуская л-ра (з канца ХУШ ст.). Кожная з эпох мае свае перыяды:

1. Старабеларуская літаратура: а) агульнаўсходнеславянскі (старажытна-рускі, ХІ—ХШ стст.), б) перададраджэнскі (Х—ХУ стст.), в) Адраджэнне (ХУІ—1-я пал.ХУІІ ст.), г) Барока і Асветніцтва (2-я пал.ХУІІ—ХУШ стст.).

2. Новую беларускую л-ру падзяляюць на літаратуру ХІХ ст. і ХХ ст.

У кожным з гэтых стагоддзяў свая перыядызацыя. Л-ра ХІХ ст.: а) канец ХУШ ст. – 1840-ыя гг., б) сярэдзіна ХІХ ст., в) парэформеннае 40-годдзе. Л-ра ХХ ст.: а) 1-я трэць ХХ ст., б) канец 1920-х – 1-я пал.1950-х гг., в) 2-я пал.1950-х – 1-я трэць 1980-х гг., г) 2-я пал.1980-х – па наш час.

Беларуская лiтаратура ўключаецца ў кантэкст сусветнай на мяжы Ранняга i Сталага Сярэднявечча, паралельна са славеснасцю iншых маладых еўрапейскiх народаў. Суадносячы развіццё літаратурнага працэсу ў розных краінах, можна вылучыць два тыпы адпаведнасцей: сінхроннасць і асінхроннасць. Апошняя мае формы запозненасці (і паскоранасці) і апераджальнасці.

Сінхроннасць (сінхранізм) уласцівы літаратурам маладых еўрапейскіх народнасцей на раннім этапе іх станаўлення і развіцця. Так, зараджэнне славеснасці на старажытных беларускіх землях адбываецца амаль у той самы час, як і ў феадальных дзяржавах Еўропы, Адраджэнне на беларускіх землях сінхранічна еўрапейскаму Паўночнаму Адраджэнню.

Запозненасць літаратурных феноменаў выяўляецца ў тым, што аналагічныя з’явы пашыраюцца ў адной нацыянальнай літаратуры з пэўным спазненнем у часе ў параўнанні з іншай літаратурай (або іншымі літаратурамі). У літаратуразнаўстве ў сувязі з гэтым вылучаецца тэрмін паскоранасць. Падрабязна гэта адметнасць літаратурнага працэсу на Беларусі даследавана ў працах В.Каваленкі, В.Івашына і іншых. У дачыненні да нацыянальнай (балгарскай) літаратуры гэта паняцце было ўведзена ва ўжытак Г.Гачавым у яго кнізе «Паскоранае развіццё літаратуры». Разам з тым ідэя паскоранасці раней за даследаванні вучоных была сфармулявана М.Багдановічам у артыкуле “Забыты шлях”. Паняцце «запозненасці» можа быць скарыстана ўвогуле адносна ўсіх літаратур маладых еўрапейскіх народнасцей, якія пачалі сваё станаўленне ў часы Сярэднявечча запознена, у параўнанні са старажытнымі літаратурамі народаў свету.

Трэцяя заканамернасць – апераджальнасць – выяўляецца ў нацыянальнай літаратуры адносна тых ці іншых замежных літаратур у прыватнасці і ў дачыненні да сусветнай літаратуры ў цэлым. Апераджальнасць ёсць характэрная рыса і нацыянальнай беларускай літаратуры (так, напр., М.Багдановіч апярэджвае даследаванні беларускіх і замежных вучоных, фармулюючы думкі пра паскоранае развіццё літаратуры, пра дыялектыку санетнай формы і інш.), а спецыфіка суаднясення міфалагічнага / фальклорнага з рэчаіснасцю ў “Шляхціце Завальні, альбо Беларусі ў фантастычных апавяданнях” Я.Баршчэўскага пэўным чынам “апярэджвае” бум лацінаамеры-канскага рамана 1960-х гг.

Асноўныя літаратурныя эпохі, склад літаратуры / кірункі

Старажытнасць	Уласна літаратурныя роды. жанры: эпас, лірыка, драма; Гістарыяграфія Красамоўства Філасофія Прыродазнаўства
Сярэднявечча і Адраджэнне	Старажытныя (на тэр.Еўропы акрамя ст. Грэцыі і Рыма) + сярэднявечныя: клерыкальная (царкоўна-рэліг.) л-ра, рыцарская л-ра, гарадская л-ра. Народна-эпічная л-ра (2 перыяды) Адраджэнне: гуманістычная канцэпцыя чалавека і свету; новыя жанры ў л-ры. Рэнесансны рэалізм
17 і 18 стст.	17 ст.: барока, класіцызм 18 ст.: эпоха Асветніцтва: асветніцкі класіцызм, асветніцкі рэалізм. сентыменталізм
Класіка 19 ст.	Рамантызм і рэалізм
Апошняя трэць 19 – пач. 20 ст.	Рэалізм (класічны / крытычны рэалізм, сацыялістычная, пралетарская л-ра) Нерэалістычныя кірункі: натуралізм, л-ра дэкадансу (сімвалізм, імпрэсіянізм, эстэтызм)
1-я пал. 20 ст.	Рэалізм Мадэрнізм / авангардызм: дадаізм, кубізм, экспрэсіянізм, імажынізм, футурызм, сюррэалізм, л-ра “плыні свядомасці”
2-я пал. 20 ст.– пач. 21 ст.	Постмадэрнізм і мадэрнізм (неаавангардызм) Немадэрнісцкая л-ра

Антычнасць

Межы антычнай літаратуры – стагоддзі вуснай народнай творчасці – да ІУ–У ст.н.э., прычым, старарымская літаратура з’яўляецца толькі з ІІІ ст.да н.э. Траянская вайна (як называлі адзін з вялікіх паходаў на Трою) была каля 1200 г. да н.э. А пранікненне ахейцаў (плямёны ахейцаў і данайцаў адпавядаюць назве “грэкі” ў гамераўскім эпасе) на землі стараж.культуры пачалося яшчэ з 15 ст. да н.э. Гэтыя плямёны прыходзілі на землі з высокаразвітай культурай, якая атрымала назву “крытамікенскай”, паколькі в.Крыт быў буйным цэнтрам стараж.культуры (з дасканалымі на той час мараплаваннем і гандлярствам, дойлідствам і ганчарствам, мастацтвам і пісьменнасцю). Гэту культуру найперш перанялі і засвоілі ахейскія плямёны.

Антычная літаратура – літаратура рабаўладальніцкага грамадства. Гісторыя гэтага грамадства паўплывала на фармаванне і развіццё літаратуры. На першым этапе (пераходу ад першабытнаграмадскага ладу да рабаўладальніцкага) асн.помнікам, які адлюстраваў узровень тагачаснай матэрыяльнай і духоўнай культуры, быў эпас Гамера. Гэта архаічны або дакласічны перыяд, які завяршыўся ў УІІІ ст. да н.э.

УІІ—УІ стст. да н.э. звязаны з панаваннем класічнай формы рабаўладання. Гэта быў час гарадоў-дзяржаў (полісаў) з рэспубліканскай формай кіравання, з ураўнаважаннем працы рабоў і свабодных у гаспадарцы. Час росквіту старагрэцкай л-ры, калі пашырыліся яе асн. роды, віды, жанры – перыяд класікі, або элінскі (Элада – назва Грэцыі на грэч.мове).

З ІІІ ст. да н.э. па У ст.н.э. – паслякласічны перыяд, адметны тым, што да літаратуры Старажытнай Грэцыі далучаецца літаратура Старажытнага Рыма (з сяр. ІІІ ст. да н.э.). Ужо з канца ІУ ст. да н.э. з’явіліся манархічныя дзяржавы, якія сталі вызначаць палітыку. Яны ўтварыліся пры распадзе дзяржавы Аляксандра Македонскага. У ІІІ ст. да н.э. Рымская імперыя пачала захоп дзяржаў Міжземнамор’я.

У антычнай літаратуры адбылося зараджэнне і станаўленне трох літаратурных родаў: эпасу, лірыкі і драмы. Эпас прадстаўлены творамі старагрэцкага аэда Гамера (“Іліяда”, “Адысея”), старарымскага паэта Вергілія (“Энеіда”) і інш., паэмамі героіка-легендарнага зместу, заснаванымі (у рознай ступені) на міфах. У эпасе адлюстраваны важныя для тагачаснага чалавека гістарычныя падзеі, падрабязнасці лёсу герояў, жыццёвыя рэаліі, элементы побыту і інш. Антычная лірыка данесла да нашага часу найперш перажыванні стараж.грэка або рымляніна, асаблівасці яго духоўнага жыцця, грамадзянскую пазіцыю, пошукі адказаў на філасофскія, палітычныя, маральныя пытанні, роздум пра асабістае жыццё і навакольны свет. Драма таксама займала важнае месца ў жыцці грамадства, адлюстроўваючы складаныя моманты гістарычнага быцця народаў, пабудаваная на міфах. Яна звярталася не да невялікай колькасці грамадзян, як лірыка, але да шматлікай, шматтысячнай аўдыторыі.

Антычная лірыка

У антычнай літаратуры аформіліся 2 віды мастацкага слова – проза і паэзія. З яе бяруць свой пачатак розныя жанры паэзіі і прозы, прычым вершаваная форма лічыцца больш старажытнай, чым празаічная. Крыніцаю для нараджэння паэтычных жанраў афарызмаў, прыказак, прымавак, загадак быў фальклор. Адным з жанраў, што выйшаў з народнай творчасці, была байка (прадстаўнікі – старагрэцкі паэт Эзоп, старарымскія паэты Федр), для якой уласцівы алегарызм, іншасказанне, наяўнасць элементаў жывёльнага эпасу і маралі (або павучання).

Байка.Сабачая хата (з Плутарха )

Мароз, і снег, і люты вецер.

Клубком скруціўся Цюлік і дрыжыць,

Кляне ўсё на свеце

Ды марыць: “Толькі б да цяпла дажыць,

Тады адгрукаю такую хату,

Ніякія не проймуць халады!”

... Прыйшла вясна, павеяў ветрык цеплаваты,

На рэках затрашчалі і заварушыліся ільды,

Прыгрэўся Цюлік, пазяхае з асалодай,

Няма яму цяпер бяды,

Не ганіць ён, як некалі, прыроду.

“Ах, збудаваць калісьці я збіраўся хату?

Нейк перажыў зіму і зноў перажыву,

А будавацца – клопату багата!”

------------------

Намеры, планы поўняць галаву,

Ды толькі там кіпіць работа,

Дзе ёсць напор, а не лянота. (Вольны пераклад Эдуарда Валасевіча)

Паняцце “лірыка” можна вызначыць адным словам – “ пачуццё ”, паколькі менавіта свет пачуццяў з’яўляецца асноўным ў гэтым відзе мастацкага слова. Старагрэцкая лірыка развівалася ў дзвюх формах (УІІ — УІ стст. да н.э.): мелікі (мелічнай паэзіі) – песні пад акампанемент ліры або кіфары, і ў формах элегіі і ямба – дэкламацыі твора пад акампанемент флейты. Захаваліся часткова толькі паэтычныя тэксты, музычнае суправаджэнне ва ўсіх выпадках страчана.

Сольная меліка (узнікла на аснове любоўных, застольных або вясельных песень) аднагалосая, прастаўлена імёнамі Алкея (вядомы яго “Песні барацьбы” як узоры палітычнай паэзіі, застольныя вершы і любоўная лірыка; яго імем названы алкеевы радок – 4-храдковая страфа з рознаметрычнымі стопамі), Сапфо (Сафо) з вострава Лесбас – стваральніца своеасаблівай паэзіі кахання: эратычнымі матывамі, вострым адчуваннем страты, ухваленнем багіні Афрадыты, а таксама эпіталаміямі (вясельнымі песнямі). Яе імем названа сапфічная страфа: з трох 11-складовікаў і больш кароткага радка адонія.

“Ты казала: не заўважае?.. – Ўбачыць!

Не бярэ дароў?.. – Сам з дарамі прыйдзе!

Не кахае?.. – Дык закахаецца моцна,

Хоць і міжволі...

Дык сыдзі ж і сёння з прыступак трона:

Не дазволь змарнець мне ў журбоце дзікай –

У нялёгкай гэтай страшэнна хвілі

Дапамажы мне!” (“Гімн Афрадыце” Сапфо, пер.Л.Баршчэўскі)

Трэцім прадстаўніком сольнай мелікі лічыцца Анакрэонт: яго любоўная лірыка перадае шматфарбнасць любоўнага пачуцця, у застольных песнях прысутнічаюць музы і каханне, паэт паўстае песняром вольнага жыцця і прыгажосці. Анакрэантычная паэзія – гэта перайманне асноўных матываў Анакрэонта (вольнадумства, бесклапотнасць і любоў да жыцця, каханне і віно): у творах Вальтэра, Г.Э.Лесінга, А.С.Пушкіна, М.Багдановіча (“Бледны, хілы, ўсё ж люблю я...”).

Бледны, хілы, ўсё ж люблю я Верш такі – як дар прыроды,

Твой і мудры і кіпучы верш, Анакрэон! Вінаграднае, густое, цёмнае віно:

Ён у жылах кроў хвалюе, Дні ідуць, праходзяць годы,--

Ў ім жыццё струёю плешча, вее хмелем ён. Але ўсё крапчэй, хмяльнее робіцца яно.

Харавая меліка (песні хора) узнікае з абрадавых ухваленняў, гімнаў у гонар багоў і інш. Яе віды: дыфірамбы (гімны ў гонар бога Дыёніса), эпінікіі (у гонар пераможцаў на гімнастычных спаборніцтвах), парфеніі (выконваліся хорам дзяўчат), трэны (надмагільныя, пахавальныя плачы) і інш. Вядомы парфеніі Алкмана: так, у вершы “Спят вершины высокие гор и бездн провалы…» (пер.В.Верасаева) пераствараецца малюнак начнога сна прыроды (найбольш адпавядаў ідэалам хараства і гармоніі ў старажытных грэкаў), вобразы верша аднаўляюцца ў лірыцы Гётэ, перапрацаваны Лермантавым («Горные вершины спят во тьме ночной…»). Оды Піндара прысвечаны героям (пераможцам Алімпійскіх гульняў), іх родам і мясцовасцям, дзе нарадзіліся або дзе адбываюцца гульні (у Дэльфах, Алімпіі, Немее або на Істме карынфскім – у Піфійскіх одах); у іх выкарыстаны грэчаскія міфы, оды адметны метафарычнасцю, асацыятыўнасцю, шматфарбнасцю вобразаў.

У старагрэцкай лірыцы пашыраны формы элегіі і ямба. Асноваю элегіі быў элегічны двуверш (1-ы радок гекзаметр, 2-і пентаметр). Узнікае з пахавальнай заплачкі, набывае тэматычную разнастайнасць: палітычную і грамадскую праблематыку (у творчасці афінскага палітычнага дзеяча Салона), спалучаючы сацыяльныя і маральныя матывы (асуджаецца перамешванне саслоўяў і маральных норм – у паэзіі Феагніда), філасофскі роздум пра жыццё і смерць, пра сэнс чалавечага існавання (хуткаплыннасць і няпэўнасць чалавечага жыцця – у Мімнерма), тэмы вайны і кахання, вышэйшага права чалавека на жыццё (шчырасць іх асэнсавання – у паэзіі Архілоха) і інш. Архілох – аўтар найбольш ранніх у старагрэцкай паэзіі лірычных вершаў, першапачынальнік аднаго з відаў дэкламацыйнай лірыкі – ямба.

Жанр элегіі перанесены на глебу старарымскай паэзіі. Дзве традыцыі ўвасаблення тэмы кахання ў любоўнай лірыцы: аб’ектыўная і суб’ектыўная. Першапачынальнік любоўнай лірыкі і яе суб’ектыўнай плыні Катул пераймае традыцыі Сапфо і асэнсоўвае іх у кантэксце ўласнага жыццёвага і творчага вопыту (перадаючы ў вершах гісторыю кахання да Лесбіі, у сапраўднасці Клодыі).У яго паэзіі два віды кахання: як духоўнае, платанічнае, “бацькоўскае” пачуццё і як фізічнае, каханне-жаданне (“Другам не буду табе, хоць стала б ты сціплаю знову, // А разлюбіць не змагу нават злачыннай цябе”), калі каханая здраджвае паэту. Некалькі вершаў Катула перакладзены У.Караткевічам:

Будзем жыць і кахаць, мая падруга!

Хай дзяды бурчаць разлютавана –

Вартасць іх бурчанню медны шэлег!

Любоўная элегія ў творчасці Тыбула (Дэлія і Немесіда – гераіні паэта), Праперцыя (услаўленне Цынцыі, або Кінфіі; уключэнне ў паэзію кахання вобразаў навакольнай прыроды як новы элемент рымскай паэзіі, а таксама міфалагічных вобразаў). Элегіі ў творчасці Авідзія: “Любоўныя элегіі”, “Трыстыі”, “Пасланні з Понта” і інш. (наследванне традыцый Феакрыта – замілаванне вясковым жыццём, уцехамі на ўлонні прыроды).

Эпоха элінізму і яе літ.каштоўнасці. Культ.цэнтрам стала Александрыя: вядомы Александрыйская бібліятэка, Мусейон (Дом муз), александрыйская паэзія, адметная вучоным характарам, цікавасцю да гамераўскага эпасуц (“Арганаўтыка” Апалонія Радоскага), жаданнем наблізіцца да самых вытокаў гісторыі (апавяданні Калімаха з 4-х кніг “Пачаткі”), цікавасцю да міфалогіі (у гімнах багам Калімаха), тыпам паэта-філолага (узор – Калімах, паэт-эксперыментатар). Вядомы элегіі Калімаха (пра “касу Берэнікі” – паэт.тлумачэнне гісторыі сузор’я). Пашыраюцца малыя формы паэзіі: элегія, ямб, гімн, эпіграма, ідылія, буколіка.

Ідылія – невялікі верш-замалёўка з жыцця вёскі ці гораду, сцэнка дыялагічнага характару. Заснавальнік – Феакрыт (выкарыстоўваў фалькл.традыцыі, стварыў жанр “пастухоўскага верша” – буколіку, змест якога – услаўленне пастухоўскай працы, жыцця на ўлонні прыроды). Творы Феакрыта: “Ідылія І” (“амебейныя” – па чарзе – спевы пастухоў), “Сіракузянкі, або Жанчыны на свяце Адоніса” (паэт нар.у Сіракузах, большую частку жыцця правёў у Александрыі пры праўленні дынастыі Пталамееў). “Буколікі” (“Пастухоўскія вершы”) Вергілія створаны на ўзор букалічнай паэзіі Феакрыта (вобразы ідэальнай краіны Аркадыі, дзе пастухі на ўлонні прыроды занятыя каханнем і паэзіяй; матывы ўслаўлення прынцыпата Аўгуста).

Эліністычная паэзія Старажытнага Рыма: услаўленне Рымскай імперыі ў творчасці Вергілія і Гарацыя, паэт апазіцыйнага кірунку – Авідзій. Эпітафію Вергілій напісаў сам для сябе: “Воспел пастбища, села, вождей»: паэт звяртаецца да традыцый букалічнай паэзіі, услаўляе Рымскую імперыю і яе заснавальнікаў (паэма “Энеіда”), стварае дыдактычную паэму пра сялянскую працу (“Георгікі, або Земляробчыя вершы”).

Самыя вядомыя радкі Гарацыя – “Лепшы медзі памятнік справіў я...” (пер. М.Багдановіча, верш “Памятнік”). Творы Гарацыя: “Сатыры”, “Эподы”, “Оды”, “Пасланні”. Сфармуляваў вышэйшую дабрачыннасць – паняцце “залатой сярэдзіны” (аднаўляецца гармонія паміж розумам і пачуццямі, чалавекам і грамадствам). Ода “Да Ліцынія Мурэны” (брата жонкі Мецэната, пакаранага за ўдзел у змове супраць імператара Аўгуста). Асаблівасці од Гарацыя (т.зв.гарацыянская ода – з выразнымі эпікурэйскімі матывамі, шматстайнасцю памераў, тэматычным багаццем – ухваляў Аўгуста і Мецэната, звяртаецца да сяброў, разважае аб чалавечым жыцці: з дапамогай Вергілія Гарацый пазнаёміўся з Мецэнатам, які падараваў яму маёнтак у Сабінскіх гарах і рэкамендаваў яго Аўгусту). “Пасланне да Пізонаў” (арыстакратычная сям’я ў Рыме) з 11 зб-ка “Пасланняў” – “навука паэзіі”, прысвечаная праблемам паэтычнага майстэрства.

Паэзія Авідзія: любоўныя элегіі (“Лекі ад кахання”, прыклад аб’ектыўнай плыні ў развіцці жанра), “Гераіні” (гал.гераіні – міфічныя асобы, якія пішуць лісты сваім каханым), эратычныя матывы ў 3-х кнігах “Навукі кахання”, “Метамарфозы” (пераўтварэнні – на міфалагічныя сюжэты), элегіі з кнігі “Трыстыі” (“Сумныя элегіі”) і “Пасланні з Понта” (“Пантыйскія элегіі”). Выгнаны Аўгустам на Чорнае мора ў г.Томы, дзе і памёр. Вобразы апошняга прыстанішча паэта захаваны ў яго вершах. Народная легенда пра жыццё Авідзія-выгнанніка на Палессі – у вершах У.Сыракомлі (“Авідзій на Палессі”), М.Танка (“Авідзію”, “Ля помніка Авідзію”). Пераклад з “Метамарфоз” Авідзія – “Грамада зорак “Карона” і “Ікар і Дзедал” (М.Багдановіча).

Антычная спадчына ў творчасці М.Багдановіча

Уплыў антычнай культурнай спадчыны на розных этапах творчай дзейнасці можна прасачыць на прыкладзе жыцця і творчасці Максіма Багдановіча. Выхаванне на лепшых узорах антычнай літаратуры ў сям’і Багдановічаў пачыналася з дзяцінства. Так, у бібліятэцы бацькі Максіма былі паэмы Гамера “Іліяда” і “Адысея”. Пазней М. Багдановіч у апавяданні “Шаман” характарызуе гэтыя творы: “Перагарніце хаця б велізарнейшую Іліяду або Адысею: там вы знойдзеце шмат вершаў аб красе розных людзей, учынкаў, рэчаў,– а аб красе зямлі бадай што ні слова няма. Амаль тое ж самае і ў рымскай паэзіі”.

Вывучэнне старагрэцкай і рымскай класікі фарміравала паэтава ўяўленне аб прыгажосці, катэгорыі, якой М.Багдановіч надаваў асаблівую ўвагу ў сваёй творчасці. Гэты ідэал прыгожага, як выразна адчуваў беларускі паэт, у антычнай літаратуры (дакладней – старагрэцкім эпасе і ў рымскай паэзіі) існуе толькі ў свеце, створаным чалавекам або падуладным чалавеку – у яго знешнім выглядзе, ва ўчынках, у рэчах (прыгадаем апісанне шчыта Ахіла ў паэме “Іліяда”). Для антычнай літаратуры, якая ў многім апіралася на традыцыі міфалагічнага мыслення, стыхіі або з’явы прыроды атаясамліваліся з боскімі сіламі. Таму паэт падкрэслівае, што ў старажытных грэкаў аб прыгажосці навакольнага свету, свету прыроды не згадваецца. Яе не бачылі, не разумелі. А бачылі і разумелі ў ёй дзеянне сляпых сіл, уладу ўсемагутнага Кона або Року. Метавіта такую думку пра ўсемагутнасць Кона падкрэслівае далей М.Багдановіч. “А што да грэкаў, каторыя не ўмелі укрыць ад сваіх вачэй красою жах зямлі, дык затое ж паміж іх узрасла вера ў нястрымную моц сляпога, адвечнага Кона: усе грэцкія трагедыі,– найвялікшыя трагедыі, лепш ад каторых не было ні раньш, ні пазней,– усе яны кажуць аб адным: як гэты Кон нішчыць волю і сілу чалавека, як ламае іх, быццам тонкія пруцікі”.

Такім чынам, сярод найлепшых твораў антычнай літаратуры паэтам былі названы паэмы Гамера і грэцкія трагедыі, а таксама раскрыты дзве характэрныя рысы гэтай літаратуры: панаванне ў ёй сілы і магутнасці Кона і стварэнне ў ёй ідэалу прыгажосці, звязанага з чалавечай асобай.

Гэтаксама ў шэрагу сваіх вершаў паэт згадвае вобразы антычнай міфалогіі:

... Хай судны час настане,–

Спакойна Музе ён і проста ў вочы гляне,

І будзе за любоў да здольнасці сваёй

Апраўдан Музай і ўласнаю душой...

Табе прывет нясу, ласкавая Камэна,–

Натхненнем упаіў нас ключ твой Гіпакрэна (“Ліст да п. В.Ластоўскага”).

У гэтым вершы вобразы старагрэцкай міфалогіі звязаны з тэмай творчага натхнення і паэтычнай працы. Яны з’яўляюцца ключавымі ў размове пра здольнасці чалавека і рамесцнікую працу, якую неабходна прыкласці да гэтых прыродных здольнасцей. Творца нібыта ўступае ў дыялог са старажытнаю Музаю, адказваючы ёй, той, хто дае талент і натхненне, сваім уменнем нястомна працаваць, упартасцйю свайго розуму, ад якога залежыць плён гэтай творчасці. Так у паэта побач з Моцартам з’яўляецца мужны, працавіты Сальеры, а побач з талентам – апантаная праца, побач з думкай, розумам – натхненне.

Паэт спалучае старажытнае і сучаснае, міфічныя вобразы і фальклорныя матывы, антычныя традыцыі і традыцыі нацыянальныя. Менавіта антычныя прыклады даюць М.Багдановічу магчымасць пераканаўча сказаць пра сваю любоў да айчыны: верш “Калі зваліў дужы Геракл у пыл Антэя...” У гэтым вершы паэт выкарыстоўвае прыём паралелізма, праводзячы спачатку сюжэт з антычнай міфалогіі, затым – у другой страфе – расказаўшы пра самога сябе. Але параўнанні вобразаў выкарыстоўваюцца не толькі пра спалучэнні двух строфаў, але і ўнутры першай страфы, дзе адразу ідзе гэтая пароалель са знаёмымі паэту з дзяцінства вобразамі: бой асілкаў, калі адзін адольвае другога; сіла волата параўноўваецца з сілаю дрэва, дуба, што таксама сімвалічна і сімптаматычна для творчасці беларускага паэта.

М.Багдановіч не толькі пераймаў антычныя вобразы, ствараючы сюжэты на ўзор старажытных, але і займаўся перакладам. Як вядома, у “Метамарфозах” старарымскі паэт Авідзій апавядаў гісторыі пераўтварэнняў адных рэчаў у другія, паданні пра ўзнікненне сузор’яў і інш. Так, адну з гісторый пераказвае М.Багдановіч па-беларуску: “Грамада зорак “Карона”. “Ікар і Дзедал”, урывак з “Метамарфоз”, зноў вяртае паэта і чытача да тэмы творчавй апантанасці, нагадвае пра жаданне пераўзысці сябе, свае фізічныя здольнасці з дапамогай розуму, творчай думкі. Бо менавіта гэта набліжае чалавека да Бога. Невыпадкова там, на зямлі, людзі: рыбак, пастух, аратай,– убачыўшы дзедала і Ікара, што ляцелі на крылах, кожны з іх “пазіраў на Дзедала з сынам і лічыў іх за багоў, бо адны яны могуць лятаць у паветры”. Але ж то была сіла творчай думкі, працы і натхнення. У пэўным сэнсе вобразы Дзедала і Ікара нагадвалі пра самога паэта, Максіма Багдановіча, і яго бацьку, Адама Ягоравіча.

Але ж “старая спадчына” давала і багаты матэрыял для ўдасканальвання майстэрства, найперш, майстэрства паэзіі. “Таму звярнуўся я к рандо, санетам...”, піша М.Багдановіч. Паэт аднаўляе адкрытыя ў старажытнасці формы верша, яго памеры. Нізку сваіх вершаў з цыкла “Старая спадчына” М.Багдановіч назваў гэтым прыгожым словам: “Пентаметры”. У сваіх пентаметрах, назва якіх асацыіруецца са “старой спадчынай”, з сівой даўніной, з дасканаласцю і прыгажосцю паэтычнай спадчыны, паэт аднаўляе чыстыя, прыгожыя вобразы. Гэтаксама як і старажытныя аўтары, М.Багдановіч выкарыстоўвае пентаметр у спалучэнні з гекзаметрам, ствараючы асаблівую форму – элегічны двуверш:

Падаюць вішняў цвяты, і разносіць іх вецер халодны;

Снегам у чорную гразь падаюць вішняў цвяты.

Чыстым прыкладам пентаметра ў беларускай паэзіі даследчыкі называюць пераклад М.Багдановічам верша французскага паэта Поля Верлена “Рыцар Няшчасце, што скрозь ездзіць пад маскай маўчком...”

Адраджэнне антычных узораў дапамагло беларускам у паэту лепш адчуць жыццёвасць родных каранёў, перайманне старажытных форм стала спробаю выпрабавання гнуткасці і ёмістасці, непараўнальнага багацця роднай мовы. Так у “вянок” М.Багдановіча ўвайшлі не толькі кветкі родных палёў, але і дыяманты розных народаў, у тым ліку старажытных грэкаў і рымлян.

 

Героі антычнай міфалогіі	Зеўс, Апалон, Купідон / Эрас, Кон, паркі, Ікар і Дзедал
Антычныя аўтары	Гамер “Іліяда”, вершы Анакрэонта
Сістэма вершаскладання	гекзаметр, пентаметр, ямб, харэй, асклепіядаў верш

 

Запазычваючы сюжэты, матывы, вобразы антычнай літаратуры, М.Багдановіч узбагачае арыгінальную творчасць і нацыянальны літаратурны працэс, развівае і ўдасканальвае сістэму літаратурных сувязей і ўзаемадзеян-няў (вызначэнні паняццяў даюцца па “Лексікону”):

 

Скразныя вобразы	Прадметныя рэаліі, прыродныя з’явы, чалавечыя постаці, абстрактныя паняцці, якія з’яўляюцца лейтматывам, сімволіка-метафарычнай эмблемай пэўнага твора, творчасці таго ці іншага аўтара, асобнай літ.школы, нац.рэгіёну ці нават сусветнай л-ры. З дапамогай с.в.-персанажаў, якія акрамя іншага выконваюць вункцыю сувязі паміж творамі, будучы адным са спосабаў цыклізацыі, пабудаваны пераказы пра герояў (Персэя, Тэзея, Геракла, Ясона, Эдыпа), дзве паэмы Гамера, аб’яднаныя адным вобразам Адысея. Сярод іншых с.в. – вобразы гал.герояў Р.Ралана (Жан-Крыстоф), Э.Заля (Ругон-Макары), Т.Драйзера (Фрэнк Каўпервуд), І.Пруста (Марсель), Ф.Кафкі (Іозэф К., К.), героі Фолкнера, Гарсія Маркеса... С.в. натуральнай і акультуранай прыроды: лес, неба, агонь, зямля, рэчка, дрэва, кветка... С.в. сітуацый, на якіх будуецца сюжэтны каркас: карнавал, вяселле, любоўны трохкутнік, дуэль, смерць... звязаныя з экзістэнцыйнымі праблемамі: каханне, здрада, свабода, выбар... С.в., абумоўленыя сямейнымі сувязямі: бацька, маці, сын, сястра...(Ю.Папоў)	У творчасці Багдановіча: Эрас з цыкла “Эрас”, Мадонна, каханая, васілёк, крыніца...
Вобразная аналогія	Правакацыя метафарычнага супастаўлення з вядомым літ., фалькл., маст.творам, гіст.падзеяй ці асабай для больш глыбокага разумення аўтарскай задумы, ідэі, вобраза-персанажа. Вылучаюць падкрэсленую (часта пазначана загалоўкам: “Швейцарскі Рабінзон” І.Кампе, “Польскі Рабінзон” А.Дыгасінскага) ці схаваную в.а. -Яна скіроўвае да пераасэнсавання традыц.вобраза (“Рамео, Джульета і цемра” Я.Отчэнашака), можа вызначаць агульную сюжэтна-тэматычную сітуацыю (“Майстар і Маргарыта” Булгакава) (А.Волкаў)	Цыклы “Эрас”, “Мадонны” Вершы “Калі зва-ліў дужы Геракл у пыл Антэя...”, “Прыгожы сад, які любіў Вато...”
Алюзія (граць з кімсьці, жартаваць)	Адлюстраванне нечага без аўтарскай адсылкі ці іншых спосабаў аўтарскага падкрэслівання. Звычайна сціслы, быццам выпадковы, але насамрэч патрэбны намёк на пэўныя абставіны, сітуацыю, падрабязнасць, чалавека. Арыентавана на тое, што чытач успрыме і супаставіць яе з пеершаасновай і належным чынам зразумее сэнс ужывання (у гэтым яе адрозненне ад рэмінісцэнцыі, з якой яе часта блытаюць) (А.Волкаў)	“Я – падупаўшы Рым, каторы пазірае на белых варвараў, на бушаванне іх” (у 5 ст. за 14 дзён бе-лыя варвары – герм. племя ванда-лаў – разбурылі Рым)
Рэмінісцэ-нцыя	Схаваная (незадакументаванае) пасланне ці літ.цытата з неназванай асновы, своеасаблівая паралель да першатвора: вольнае аднаўленне, варыяцыя вобраза, падрабязнасці выказвання, рытма-меладыйнай канструкцыі, інш.мікра-складніка