Беларускі феадальны горад. Магдэбургскае права.

Цэнтрамі рамяства і гандлю з'яўляліся гарады – паселішчы з некалькімі вуліцамі, 200-300 дамамі, колькасцю насельніцтва 1-2тыс.чал. паселішчы гарадскога тыпу называліся мястэчкамі. Каля 40% гарадоў і амаль ўсе мястэчкі належылі феадалам, жыхары якіх неслі феадальныя павіннасці на карысць свайго гаспадара (Слуцк. Шклоў, Смаргонь і інш.) ылі і дзяржаўныя гарады, насельніціва якіх лічылася вольным. У 16 ст. у гэтых гарадах з'явіл. юрыдыкі (адасобленыя адміністрацыйныя кварталы, якія знаходзіл. ва ўласнасці шляхты духавенства, цэркваў і маначтыроў на якія не распаўсюджвалася ўлада горада). Залежнасць ад феадалаў перашкаджала развіццю гарадскіх промыслаў і гандлю. Таму гарады змагаліся супрацб феадальнай залежнасці. Імкнуліся атрымаць права на самакіраванне з канца 14ст. літ.князі пачалі даваць гарадам магдэбургскае права. (1390-Брэст,1391-Гродна,1451-Слуцк, 1498-Полацк,1499-Мінск). Кіраўніцтва горада пераходзіла да магістрата, які складаўся з рады і лавы і знах.ў спец.будынку-ратушы. На чале магістрата стаяў войт.яго памочнік-ленвойт. Члены рады-райцы. 2 бурмістра, што сумесна з войтам кіравалі гараджанамі. Існавалі пасады пісара і шафараў, што займаліся зборам падаткаўмагдэбургскае права прадугледжала існаванне двух судоў-радзецкага і войтаўска-лаўніцкага. Бурмістраўска-радзецкі суд разглядаў справы рамеснікаў і рамесніцкіх карпарацый, гандлева-крэдытныя пытанні і спрэчкі па іх. Войтаўска-лаўніцкі суд-лава на чале з войтам разглядаў крымінальныя справы. Найвышэйшай апеляцыйнай інстанцыяй па пытаннях бурмістраўска- радзецкага і войтаўска-лаўніцкага суда з'яўляўся гаспадарскі суд. Насельніцтва гарадоў фарміравалася за кошт беглых сялян,рамеснікаў, пераселеных феадалам у горад. Большую частку насельніцтва горада складалі мяшчане.яны вызваляліся ад улады феадалаў. Болшая частка жыхароў гарадоў і мястэчак займалася сельскай гаспадаркай. Забяспечваючы сябе ўсім неабходным. Такім быў сярэдневяковы феадальны горад Беларусі.

 

У 14-16 ст. адбываецца рост гарадоў і гарадскога насельн.. Гарады былі цэнтрамі рамяства і гандлю. Найбольш буйныя – Полацк, Віц., Мінск, Брэст, Гародня, Слук, Новагар.. Раслі паселішч. гарадс. тыпу – мястэчкі, я-я у асн. належалі феадалам. Каля 40% гарад. такс. былі прыватнаўласн.. Гарады феадалаў былі адміністрац., гаспад. і культ. цэнтр. іх зямель. Насельн. несла феад. павіннасці. Былі і дзярж. гарады. Іх насельн. лічылася вольным. Аднак у 16 ст. у гэтых гарадах з’явіл. уладанні вяльможн. і дух. феадалаў, называліся “юрыдыкі”, яны не падпарадкоўв. уладзе гарадс. самакіравання.З ростам гардоў феад. залежн. перашкаджала развіваць гарадскую промыслы і гандаль. Таму з кан. 14 ст. літ. князі сталі дараваць гар. права на самакірав., паводле якога насельн. вызвалял. ад выканан. павін. на карысць феад.. Яны замяняліся граш. падаткам. Да др. пал 16 ст. права атрым. буйнейш. гарады Бел. (Мінск – у 1499). Гал. органам адміністр. кіравання быу магістрат. Ен склад. з Рады (выбарны орган кірав.) на чале з войтам і лавы (суда). Сябры рады выбір. з багацеяу. Рада кіравала не тоькі жыццем горада, але і суда. Аднак крымінальн. справы разбіраліся судом. Лаўнікі выбіраліся гарадж.. Рада знаходз. у ратушах. Сярод жых. гарадоў каля 80% - беларусы. Тут жыля рус.,укр., палякі, немцы, татары, яурэі. Больш. насельн. – рамеснікі і гандляры, я-я назыв. мяшчанамі. Насельн. у гар. і мяст. займалася сельскай гаспадаркай.. Да др. пал. 16 ст. у гар. рамяством займ. больш. жыхароў. Асабл. славіліся майстры – гарбары. Рамесн. адной спецыяльн. аб’ядноўв. у цэхі – манапалізаваныя структуры, я-я дапамаг. рамесн. пазбегнуць канкурэнц., і засцерагчы мясц. рынак ад вырабаў іншагар. рамесн.. Падчас ваенных дзеянняу цэхі пераўтв. у атрады, абаранялі горад. Цэхавыя статуты прыпынялі разв. гарадс. рамяства, абмяж. вытворч. дзейнасць. Некат. цэхі аб’ядноўв. вял. кольк. Рамесн. У 14-16 ст. развіваецца унутр. і знешні гандаль гар. ВКЛ. З’яул. таргі і кірмашы (толькі у буйн. гарадах 1 раз на год). Гарады Бел. гандляв. з рус.,укр., польс. гарад., а такс. з некат. гарад. Усходу. На знеш. рынак пастаўл. жыта, сала, лес, футра, скуры, вырабы рамесн., а імпартав. жалеза, віно, соль. селядзец, прадметы раскошы. Такімі былі асноўныя асаблівасці сацыяльна-эканамічнага развіцця ВКЛ. Цэнтрамі культ. жыцця, раместваў і гандлю станавіліся гарады. Іх роля у эканом. ВКЛ узрастала. Яны пашыраліся за кошт прытоку сельс. насельн.. Выявіліся сац. і кіраўн. структуры. Гарады змагаліся за магдэб. права, што пашырала магч. развіцця рамяства і гандлю.

 

Казацка-сялянская вайна 1648-1651 гг.

Штуршком стала выступленне украінскага казацтва ў 1648 г. на чале з украінскім гетманам Багданам Хмяльніцкім. Ён і казацкія атаманы хацелі стварыць сваю казацкую дзяржаву. У межах сваёй дзяржавы ён бачыў паўднёва-ўсходнія землі Беларусі. Цэнтр паўстання Запарожская Сеч. Саюз з крымскім ханам:

Май 1649 г.	Багдан Хмяльніцкі сваіх агітатараў з універсаламі - заклікамі ад “Гомля да Магілёва”.
Вясна-лета 1648 г.	Багдан Хмяльніцкі засылае свае атрады-загоны, да якіх далучаюцца сяляне, мяшчане, частка праваслаўнай шляхты і духавенства. Гэтыя атрады ўзначальвалі Крывашапка, Галавацкі, Гаркуша.
Восень 1648 г.	Паўстанцы авалодалі Гомелем, Лоевым, Чачэрскам, Брагіным, Бабруйскам, Мазыром, Туравам, Пінскам, Кобрынам (поўдзень). Не паддаліся стары Быхаў і Слуцк (крэпасці).
Кастрычник 1648 г.	Януш Радзівіл (гетман) на чале 10 тысяч шляхецкага апалчэння на Пінск. Тут загон Нябабы. Суткі аблога ---- 3 тыс. абаронцаў забіта.
Студзень 1649 г.	Урадавае войска на Палессе, каб адсекчы ад Украіны – крывавы шлях Тураў, Мазыр, Чачэрск, Давыд-Гарадок – усе жыхары перабіты. Бабруйск + с. 104 (7)
Першая палова 1649	Урадавае войска трымае пад кантролем поўдзень Беларусі.
Лета 1649 г.	Багдан Хмяльніцкі засылае новыя загоны – 3 тыс. (Галота) + 12 тыс. (Пабадайла) + 30 тыс. (Крычэўскі).
31 ліпеня 1649 г.	Пад Лоевам самая буйная бітва перамога Радзівіла.
1651 г.	Канец вайны, паражэнне сялянства і гарадскіх нізоў.

Гэта пачатак разбуральнага веку.

Вайна 1654-1667

Казацкая вайна працягвалася на Украіне

1) пасля 1651 г. Багдан Хмяльніцкі пайшоў на саюз з Расіяй ---- Пераяслаўская рада 1654 г. Расія брала пад апеку украінскія землі. Расія марыла далучыць усю тэрыторыю Украіны і Беларусі, атрымаць выхад у Балтыйскае мора.

2) Крымскі хан перайшоў на бок Польшчы.

Рускі цар Аляксей Міхайлавіч зваў пад “царскую руку”.

1) выступаў як абаронца праваслаўся,

2) абяцаў спакойнае і заможнае жыццё. (дакумент с. 107(7)

3) Шляхце гарантаваў захаванне ўсіх былых уладанняў і былых прывілеяў, абяцаў новыя,

4) Мяшчанам – вольны гандаль з рускімі гарадамі.

= “Беларусы хочуць быць у Аляксея Міхайлавіча ў падданстве”

Пры падыходзе маскоўскага войска

а) частка праваслаўнай і каталіцкай шляхты прымала бок Расіі,

б) католікі ішлі ў праваслаўе.

Таму што:

а) з мэтай захавання ўладанняў і льгот,

б) няздольнасць шляхты на пачатку вайны змагацца супраць Расіі,

в) спадзяванні што рускі ўрад здольны абараніць яе ад сялянскіх хваляванняў.

Сяляне і гарадскія нізы спадзяваліся:

а) атрымаць палёгку ў павіннасцях і

б) спакой у дзяржаве.

Май 1654	Пачатак наступлення расійскіх войскаў. Хмяльніцкі 20 тыс. казакоў заслаў у Беларусь = 100 тыс. У ВКЛ = 10 тыс. Януш Радзівіл.
	Злучэнні Трубяцкога, Шарамецева і казакоў Залатарэнкі ўзялі Віцебск, Полацк, Крычаў, Оршу, Мсціслаў, Копыль, Гомель, Шклоў, Рэчыцу.(Гомель 40 дзён у аблозе, не адразу Дуброўна) Стары Быхаў і Слуцк не ўзялі. “Мсціслаўская разня”: “шляхты” пабіта больш дзесяці тысяч чалавек. Рэчыца, Жлобін, Рагачоў, разбуранні, выпалены. З’явіліся “шышы”.
Канец 1654	Войска ВКЛ пачала рыхтаваць контрудар на Новы Быхаў і Магілёў – не ўзяла. Поспеху не прынёс рэйд на вызваленні Падзвіння. Спробы вызваліць Полацк, Дзясну, Віцебск.
Лета 1655 г.	Царскія ваяводы ўзялі Мінск. 31 ліпеня – Вільню = уся Беларусь за выключэннем паўднёва-заходніх раёнаў. Аляксей Міхайлавіч абвесціў сябе вялікі князем У паўднёва-заходняй Беларусі. “места ваяваць селы и деревни, и хлеб, и сена, и всякие кормы жечь, а людей побивать и в полон иметь и со всем без остатка разорять”, “Итти целыми, жилыми месты”– паход Трубяцкога = гаспадарчае аслабленне ВКЛ.
Восень 1655 г.	Пачаліся выступленні супраць а) царскіх ратнікаў, б) адміністрацыі, в) “прысяжнай шляхты”. Сяляне: а) ішлі ў лясы і далучаліся да ўкраінскіх казакаў Нячая, б) стваралі свае атрады.
1655-1660 гг.	“шышы на ўсёй тэрыторыі (1659). Асабліва атрады сялян на чале з Дзянісам Мурашкам (с. 111 7 кл.)
1656-1657 гг.	Перамір’е на 3 гады (вайна РП са Швецыяй). Смерць Хмяльніцкага. Выгоўскі (новы ўкраінскі гетман) пайшоў на збліжэнне з РП.
1660 г.	Гетман Стэфан Чарнецкі разбіў корпус Хаванскага пад Ляхавічамі, на р. Басі (Магілёў) – армія Далгарукага разбіта гетманам Паўлам Сапегай.
1661 г.	Адваявана Вільня, нанеслі паражэнне Расіі у Падзвінні пад Кушлікамі.
1667 г. На 13,5 гадоў	Андросаўскае перамір’е (Мсціслаў) а) Смаленская, Чарнігаўская, Ноўгарад-Северскія землі заставаліся ў складзе Расіі, б) Падзвінне вярталася ВКЛ, в) Україна падзялялася па Дняпры: Левабярэжная Расіі, Правабярэжная – РП, г) палон не вяртаўся.
1686 г.	У Маскве “Вечны мір”.

Вынікі – працяг разбуральнага веку:

а) пераселена значная частка (Слабоды),

б) загінула ад ваенных дзеянняў, голаду, эпідэмій (ад 2,9 да 1,4 млн.)

в) падарвала сельскуюгаспадарку,

г) спыніла развіццё гарадоў,

д) прычына працяглага і глыбокага гаспадарчага і грамадска-палітычнага крызісу РП.

 

24. Падзелы Рэчы Паспалітай. Паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі.

Палiтычны крызiс РП – адна з галоўных прычын знiкнення гэтай краiны з палiтычнай карты свету. Ен меў некалькi вытокаў. Першы закладзены з падпiсання Люблiнскай унii. З гэтага моманту ўся гiст. РП – гэта барацьба ў дыпламатычных, палiт. i культ. адносiнах дзвюх дзярж., якая аслабляла iх у экан. i ваенных адносiнах, рабiла легкай здабычай сусед. дзяржаў. Адсутничала моцнае войска у поль. караля. У РП факт. адсутничау адзины моцны кирауник. Другiм вытокам, заканамерна падрываўшым самыя асновы дзяржаўнасцi РП, з`явiлiся шляхецкiя вольнасцi (права вета), стварэнне канфедэрацый – саюзаў узброенай шляхты для абароны сваiх прывiлеяў, мясцовыя соймiкi, якiм належыла ўся ўлада ў ваяводствах i паветах. Гэта вяло да ўзмацнення шляхты, заняпада адмiнiстрацыйнага кiравання.Трэцiм вытокам палiтычнага крызiсу была бязглуздая рэлiгiйная палiтыка, iмкненне апалячыць жыхароў ВКЛ, перавсцi iх з праваслаўных у каталiцкую веру. Чацьверты выток – спалучэнне нацыянальнага i рэлiгiйнага прыгнеты з феадальным, што выклiкала сялянскiя выступленнi, падрывалi моц дзяржавы.Пяты выток – барацьба памiж магнатамi за ўладу ў краiне. Асноўные сапернiкi – Радзiвiлы, Пацы, Сапегi. Звароты розных груповак за дапамогай да суседнiх краiн, стварэннi канфедэрацый, падзенне нораваў пануючага шляхецкага саслоўя, няздольнасць кiраваць дзяржавай. А таксама няспынныя войны, якiя вялiся на тэрыторыi дзяржавы, руйнавалi яе.Першы падзел РП адбыўся па iнiцыятыве Прусii ў 1772 г. Тэрыторыя РП была падзелена памiж Расiяй, Прусiяй i Аўстрыяй. Да Расii адышлi Iнфлянты, большая частка Полацкага ваяводства, амаль усе Вiцебскае, Мсцiслаўская ваяводства, Магiлеўскае ваяводства.Убачыўшы пагрозу дзяржаўнаму iснаванню, сейм 1791 г. прыняў канстытуцыю. Яна адмяняла выбарнасць караля, адмяняла вольнасцi шляхты, рашэннi сейма прымалiся большасцю галасоў, забаранялася назва ВКЛ, абвяшчалася свабода веравызнання i iншыя рашэннi, накiраваныя на цэнтралiзацыю i ўмацаванне дзяржавы. Знайшлiся сiлы, якiя былi незадаволены прыняццем Канстытуцыi. Яны ўзялiся за барацьбу за расiйскiя парадкi кiравання. Зноў пачалася грамадзянская вайна. Гэта скарысталi суседзi. Адбыўся другi падзел РП у 1793. Да расii адышла цастка полацкага ваяводства, рэшткi Вiцебскага i Мсцiслаўскага, Мiнская i ўсходняя часткi Навагрудскага i Брэсцкага ваяводстваў. У адказ на раздзел краiны ў сакавiку 1794 г. пачалося паўстанне Т.Касцюшкi. Яго галоўная мэта – незалежнасць нацыi, РП у межах 1772 г. Паўстанне Т.Касцюшкi пачалося ў Кракаве, затым у Лiтве. Пацярпела паражэнне. У Варшаву ўвайшлi прускiя, рускiя, ааўстрыйскiя войскi.У 1795 г. адбыўся трэцi падле РП. Да Расii адышла Заходняя Беларусь i ўсходняя Лiтва, а таксама ўкраiна да Зах. Буга. Такім чынам РП перастала iснаваць як самастойная дзяржава: не абмежаваныя шляхецкiя вольнасцi, нацыянальны прыгнет,рэлiгiйны фанатызм, падзенне нораваў шляхецкага саслоўя, адсутнасць моцнай улады ў краiне, анархiя, раскол грамадства паводле этнiчных i iдэалагiчных прыкмет, няспынныя войны i iнш. – усе гэта аслабляла дзяржавы знутры, рабiла легкай здабычай суседзяў.

25. Культура Беларусі ў другой палове XVI - XVIII стст.

У гісторыі культуры Беларусі сярэдзіны XVI – XVIII ст. можна выдзеліць тры перыяды: 1) другая палова XVI ст. – рэфармацыйна-гуманістычны рух; 2) канец XVI – першая палова XVII ст. – эпоха контррэфармацыі і ўсталявання барока; 3) другая палова XVII – XVIII ст. – панаванне ў мастацтве стылю барока і пачатак стылю класіцызму. Асвета і кнігадрукаванне. На тэрыторыі Беларусі з’яўляюцца найбольш перадавыя для свайго часу пратэстанцкія і брацкія школы. У школах вывучаліся гуманітарныя навукі – лацінская, грэчаская, польская, нямецкая мовы, рыторыка, гісторыя, правазнаўства, матэматыка, фізіка. У канцы XVI – першай палове XVII ст. на Беларусі адчыняюцца брацкія школы. Яны з’яўляліся і цэнтрамі кнігадрукавання. У XVIII ст. на беларускіх землях пашыраецца свецкая адукацыя. Гэтаму садзейнічала рэформа школ. Бібліятэчная і архіўная справа. Багацейшай у Рэчы Паспалітай з’яўлялася Нясвіжская бібліятэка Радзівілаў, заснаваная ў 1600 г. У бібліятэцы налічвалася больш за 20 тыс. тамоў кніг амаль на ўсіх еўрапейскіх мовах. У 1772 г. бібліятэка была канфіскавана і перавезена ў Пецярбург. У бібліятэцы захоўваліся таксама рэдкія рукапісы. Сярод іх – Радзівілаўскі летапіс, упрыгожаны 617 каляровымі малюнкамі. Больш за 6 тыс. рэдкіх кніг, старажытных рукапісаў, геаграфічных карт Беларусі, Літвы і Польшчы знаходзіліся ў Шчорсах, у маёнтку магната Храптовіча. У Нясвіжскім замку знаходзіўся і архіў, у якім налічвалася больш за 500 тыс. гістарычных актаў, грамат, пісьмаў і іншых дакументаў. Гэтыя матэрыялы былі сабраны з 1551 г., калі Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў права захоўвання ў Нясвіжы т. зв. Літоўскай метрыкі – дзяржаўнага архіва Вялікага княства Літоўскага. Літаратура. Агульнадзяржаўныя летапісы і хронікі паступова саступаюць месца новым літаратурным відам і жанрам: публіцыстыцы, гісторыка-мемуарнай літаратуры, палітычнай сатыры, паэзіі.