Б. Мастацтва і другія формы сацыяльнай свядомасці.

Б. Мастацтва і другія формы сацыяльнай свядомасці.

Слова "мастацтва" шматзначнае. У асноўным ім імянуюцца вынікі і прадукты спецыфічнай дзейнасці, накіраванай на стварэнне каштоўнасцей, якія ўздзейнічаюць у першую чаргу на пачуцці чалавека. Сюды ўключаюць часам і сам працэс стварэння мастацкіх каштоўнасцей.Пад мастацтвам разумеюць спецыфічную грамадскую з’яву, складаную сістэму якасцей і каштоўнасцей, у якой арганічна ўзаемазвязаны наступныя моманты: адлюстраванне і стварэнне рэчаіснасці, ці, дакладней, яе перастварэнне, а таксама пазнанне і ацэнка. яшчэ ў старажытнасці ў Грэцыі ўзнікла тэорыя мімезісу, г. зн. падражання, наследавання мастацтва прыродзе. У эстэтыцы хрысціянскага сярэднявечча мастацтва ўспрымалася як "боскае адкрыццё", а ў эпоху Адраджэння - як віртуозная імітацыя натуры чалавека. Тэарэтыкі класіцызму трактавалі сутнасць мастацтва як увасабленне "зграбнага" ў мастацкіх вобразах. Мастацтва, паводле І. Канта, - гэта "мэтазгодная дзейнасць без мэты". Гегель глядзеў на мастацтва як на з’яву, у якой увасабляецца ў адэкватнай пачуццёвай форме яго славутая "абсалютная ідэя" ("абсалютны дух").Л. Талстой разумеў мастацтва як "заражэнне" маральнымі ідэямі і думкамі, якое ажыццяўляецца праз пачуцці. Мастацтва як адна з форм сацыяльнай свядомасці, галін культуры і творчай дзейнасці людзей знаходзіцца ў цесных узаемасувязях з іншымі падобнымі з’явамі ў грамадстве — філасофіяй, навукай, этыкай і мараллю, міфалогіяй, рэлігіяй. Цесныя ўзаемадачыненні ў мастацтва з філасофіяй. Яны судакранаюцца на працягу ўсяго гістарычнага шляху развіцця мастацтва. Філасофская праблема сэнсу жыцця стала галоўным матывам вялікай колькасці твораў мастацтва, і асабліва літаратуры. У многім філасофская праблема ўзаемаадносін асобы і грамадства, вырашэння сацыяльных супярэчна- сцей — таксама вечная тэма сусветнага мастацтва. Часта мастацкія творы выступаюць у якасці важнейшых дакументаў для навуковага аналізу і абагульненняў. Так, напрыклад, «Іліяда» і «Адысея» выкарыстоўваюцца навукай у якасці крыніцы для вывучэння надзвычай аддаленага ад нас па часе антычнага грамадства. Творы вялікага французскага пісьменніка А. Бальзака нясуць у сабе багаты матэрыял для вывучэння эканомікі, палітычных і прававых адносін Францыі пер- шай паловы ХІХ ст.

 

А. «Новая крытыка» і яе методыка даследвання літаратуры.

«Новай крытыкай» называецца плынь у за-межнай крытыцы і літаратуразнаўстве ХХ ст., якая ўзнікла як рэакцыя на шэраг адмоўных момантаў у сацыяльна-гістарычным аналізе літаратуры, літаратуразнаўчым навуковым пазітывізме і імпрэсіяністычнай

крытыцы. Галоўную задачу «новая крытыка» бачыць у выяўленні канкрэтнага і адначасова ўсеагульнага сэнсу тэксту, значнасці метафар, параўнанняў і іншых тропаў. Літаратурна-мастацкі твор для яе прадстаўнікоў існуе як нешта надзвычай аб’ектыўнае, не звязананае з якімі-небудзь гістарычнымі і сацыяльнымі фактарамі і ўмовамі. Асаблівую ўвагу «новая крытыка» надае расшыфроўцы сімволікі тэксту, якая, згодна з К. Бёркам, адным з тэарэтыкаў дадзенага напрамку, адлюстроўвае глыбінныя матывы паводзін чалавека.

Вядучае месца ў распрацоўцы метадалогіі «новай крытыкі» належыць англічанам і паўночна-амерыканцам. Дж. Спінгарн(адзін з пачынальнікаў дадзенай метадалогіі, аўтар працы «Новая крытыка»,1911), Т. Эліёт, Дж. Рэнсам, А. Тэйт, К. Брукс, Р. Блэкмур і інш. Вельмі блізкая ў сваіх метадалагічных падыходах да канцэпцыі

англа-амерыканскай «новай крытыкі» кніга-падручнік «Тэорыя літарату-

ры» (1949) Рэнэ Уэлека і Осціна Уорэна.

Адметнай і спецыфічнай разнавіднасцю неакрытыкі з’яўляецца французская школа «новай крытыкі» («nowelle critique»). Да нацыянальных вытокаў яе неабходна аднесці ўзнікшую ў Францыі ў канцы ХІХ ст. методыку «эксплікацыі» тэксту. Найбольш значнымі прадстаўнікамі французскай «новай крытыкі» на раннім і сталым этапах яе развіцця з’яўляюцца Г. Башлар, Ж. Пуле, Ж. Рышар, Ж. Вебер.

У 1950–1960-я гг. у французскай «новай крытыцы» развіваецца адгалінаванне, якое арыентуецца на структурныя і семіятычныя спосабы даследавання. Найбольш яскрава яно выражана ў працах Р. Барта («Крытычныя вопыты», 1963; «Аб Расіне», 1963; «Крытыка і ісціна», 1966),Ц. Тодарава («Паэтыка», 1966), а таксама ў шэрагу даследаванняў А. Грэймаса і Ю. Крысцевай.

 

Б. Літаратура і міфалогія.

Міфам звычайна называецца нешта прыдуманае, казачнае, тое, чаго не было ў рэальнасці.У Новы час міф стаў уяўляцца крыху інакш: гэта не любы вымысел,увасоблены ў мастацкай форме, а здабытак гістарычна аддаленых эпох,старажытнае народнае паданне аб багах і легендарных героях, аб паходжанні Сусвету і жыцця на Зямлі.І, нарэшце, на працягу апошняга стагоддзя ў навукова-гуманітарную

сферу ўвайшло такое разуменне міфа, у выніку якога міфалогія набыла статус надэпахальнай, трансгістарычнай формы грамадскай свядомасці.І для яе адпаведна характэрны асаблівы тып мыслення.

Многія архаічныя матывы, сюжэты, вобразы прыйшлі ў сусветную літаратуру праз антычнае пасрэдніцтва. З усталяваннем монатэістычных рэлігій пачала афармляцца ў самастойную плынь г. зв. біблейская міфалогія. Уласна біблейскія і евангельскія сюжэты і вобразы з цягам часу стала «прапісаліся» ў сусветнай літаратуры, у тым ліку і ў беларускай.У Новы час у еўрапейскіх краінах усталёўваецца г. зв. «другасная» міфалогія, у якой «атрымліваюць шырокае распаўсюджанне ... міфы утапічныя, адмаўляючыя мінулае і сучаснасць чалавецтва ў імя светлай, ідэальнай будучыні.Гэта рэнесансны міф аб бязмежных магчымасцях чалавека; картэзіянскі міф аб Розуме як аснове і прызванні чалавека, здольнага да канца пазнаць рэальнасць; ніцшэанскі міф аб «звышчалавеку»; марксісцкі міф аб пралетарыяце як пераўтваральніку свету і выратавальніку чалавецтва і інш. Як бы моцна ні ўплывала міфалогія на развіццё сусветнай літаратуры, яна ўсё-такі аж да самага канца ХIХ ст. ішла па шляху дэміфалагізацыі. У ХХ жа стагоддзі пачаўся адваротны працэс, аб чым сведчаць шматлікія творы многіх пісьменнікаў свету, прычым з самых розных краін і кантынентаў. Яскрава выяўлены міфалагізм — адна з прыкмет, якасцей і асаблівасцей развіцця ўсёй сусветнай літаратуры ХХ ст. М. Эпштэйн вылучае наступныя «радыкальныя» тыпы мастацкага міфалагізму ў сусветнай літаратуры ХХ ст.: 1. Стварэнне мастаком сваёй арыгінальнай сістэмы міфалагем. 2. Узнаўленне глыбінных міфа-сінкрэтычных структур мыслення, што павінна ўказваць на звышлагічную аснову быцця 3. Рэканструкцыя старажытных міфалагічных сюжэтаў, інтэрпрэтаваных з большай ці меншай доляй вольнага «асучаснівання». 4. Увядзенне асобных міфалагічных матываў ці персанажаў у тканіну рэалістычнага апавядання, узбагачэнне канкрэтна-гістарычных вобразаў універсальным сэнсам і аналогіяй. 5. Узнаўленне такіх фальклорных і этнічна самабытных пластоў нацыянальнага быцця і свядомасці, дзе яшчэ жывыя элементы

міфалагічнага светасузірання. 6. Прытчападобнасць, лірыка-філасофская медытацыя, арыентаваныя на першасныя, архетыпічныя канстанты чалавечага і прыроднага быцця:дом, хлеб, ачаг, дарога, вада, гара, дзяцінства, старасць, каханне, хвароба,смерць і г. д.

Б. Сацыялогія літаратуры.

САЦЫЯЛОГІЯ ЛІТАРАТУРЫ — сумежная вобласць сацыялогіі і літаратуразнаўства, што мае прадметам даследавання залежнасць літры ад грамадства і яе ўзаемасувязі з грамадствам, а таксама вывучальная сацыяльныя функцыі маст. літры (і літ. творчасці). Вывучэнне сацыяльных функцый вядзецца з дапамогай аналитич. метадаў і эмпирич. прыёмаў, што знаходзяцца ў дырэктыве сацыялогіі зусім, але канкрэтызаваных у дачыненні да сацыяльнай спецыфікі маст. літры. З. л. у дакладным сэнсе мае месца толькі там, дзе адначасна прысутнічаюць два моманту: 1) теоретич. свядомасць таго, што існуе вызначаная залежнасць паміж станам грамадства ў цэлым (ці няма каго яго аспекту, вымярэння і г.д.) і маст. літ-рой і літ. творчасцю як специфич. сферай па-грамадску значнай дзейнасці; 2) больш-менш распрацаваная метадалогія і методич. працэдура пэўнага социологич. даследаванні літ. працэсу (і літ. творчасці), якая дазваляе выказаць у строга акрэсленых панятках меру і ступень гэтай залежнасці. У рамках сацыялогіі, што ацэньвае кожная з'ява з т. з. яго ролі ў забеспячэнні тых ці іншых формаў сацыяльнага камунікавання, у падтрыманні цэласці грамадства ці отд. яго груп (клас, саслоўе і г.д.), вырашальным, у канчатковым рахунку, апынаецца і адпаведнае, г.зн. пераважна функцыйнае, разгляд маст. літры і літ.-маст. працэсаў. Аднак у межах літ-вядзенні такі спосаб разгляду — толькі адзін у шэрагу іншых, змешчаных у дырэктыве даследніка (напр., метадаў, выпрацаваных літаратуразнаўцамі ў супрацы з лінгвістамі, філосафамі і псіхолагамі, мастацтвазнаўцамі і г.д.). З. л. уяўляе сабою адзінства социологич. тэорыі і социологич. метаду даследавання літры (найболей паслядоўна гэта адзінства рэалізуецца на грунце прынцыпу гістарызма). Ідэя залежнасці літры ад стану грамадства развівалася з 19 у. у двух прынцыпова розных кірунках. З аднаго боку, яна распрацоўвалася на глебе франц. пазітывізму, а з іншай — на грунце марксізму. Пазітывіст. падыход уяўляў сабою развіццё ідэі дэ Сталь, да-раю лічыла, што літ-pa павінна быць наўпроста злучана з панавальнымі политич. перакананнямі і проста адлюстроўваць найболей істотныя змены ў грамадстваў. парадку. І. Тан, які звязаў гэту ідэю з высновамі франц. историч. навукі часоў рэстаўрацыі (Ф. Гіза, Ф. Мінье, О. Т'еры) адносна класавай структуры грамадства і які вытлумачыў яе ў духу механистич. дэтэрмінізму і эвалюцыянізму, абгрунтаваў культурна-историч. метад (гл. ст. Культурна-гістарычная школа), узнікненне да-рого азначала важную ступень станаўлення.

11. А. Літаратуразнаўчая герменеўтыка і яе методыка даследвання літаратуры.

Тэрмін «герменеўтыка» грэчаскага паходжання, што абазначае ў літаральным сэнсе «тлумачэнне». Этымалогія слова звязана з Гермесам —міфічным пасланцом алімпійскіх багоў. Перадаючы іх загады і паведамленні людзям, Гермес павінен быў тлумачыць таксама і боскія тэксты.

Сучасная філасофія вызначае герменеўтыку як тэорыю інтэрпрэтацыі,

вучэнне аб разуменні сэнсу. На сённяшні дзень герменеўтыка ў шэрагу

краін з’яўляецца асновай літаратуразнаўства і крытыкі.

Герменеўтыка займаецца пераважна агульнымі прынцыпамі інтэр-

прэтацыі тэкстаў, распрацоўваючы агульную тэорыю іх разумення і тлу-

мачэння. У гэтых адносінах герменеўтыку можна лічыць, як і філасофію,

«навукай навук». У дадзеным выпадку гуманітарных, уключаючы і літа-

ратуразнаўства.«Бацькам» герменеўтыкі як навукі заходнія тэарэтыкі лічаць нямец-

кага філолага-класіка эпохі рамантызму Ф. Шлейермахера. Канцэпцыю Ф. Шлейермахера (у асноўным самыя агульныя падыходы) падхапілі і распрацоўвалі такія вядомыя еўрапейскія вучоныя, як

В. Дыльтэй, Х. Гадамер, М. Хайдэгер.

Сучасная герменеўтыка, якая часам імянуецца «неагерменеўтыкай»,цікавая многімі сваімі момантамі. Асаблівую ўвагу прыцягваюць намаганні (дарэчы, даволі слушныя) некаторых яе прадстаўнікоў сцвердзіць і замацаваць у свядомасці вучоных-літаратуразнаўцаў, крытыкаў, а таксама чытачоў думку аб тым, што мастацкі твор заўсёды нясе ў сабе пэўны сталы (цвёрды) сэнс, укладзены ў яго аўтарам. Найбольш значным прапагандыстам менавіта такога падыходу з’яўляецца амерыканец

Э.Д. Хірш, які лічыць, што залішні суб’ектывізм у перамешку з рэляты-

візмам пры трактоўцы мастацкага твора (а на гэта «хварэюць» многія су-

часныя літаратуразнаўчыя школы, і асабліва дэканструктывізм, а таксама

рэцэптыўная крытыка) павінен адсутнічаць.

Не цураюцца герменеўтыкі і сучасныя айчынныя вучоныя-літарату-

разнаўцы.

Б. Паэтыка твора.

Тэрмін «паэтыка» мае даволі працяглую гісторыю свайго змястоўнага напаўнення. Па гэтай прычыне сённяшняе значэнне яго не зусім адпавядае таму, што было закладзена ў дадзены тэрмін першапачаткова.

Пачынаючы з часоў Арыстоцеля і аж да самага ХХ ст. тэрмінам «па-

этыка» абазначаліся вучэнні аб мастацтве слова ў цэлым. Такім чынам,

дадзенае слова ў такім яго змястоўным напаўненні можна лічыць сіноні-

мам сённяшняга словазлучэння-тэрміна «тэорыя літаратуры».

У ХХ ст. паэтыкай сталі імянаваць пераважна раздзел літаратуразнаўства, які вывучае склад, будову і функцыі мастацкіх твораў, а таксама роды і жанры літаратуры. Разам з тым М. Гаспараў, адзін з аўтараў артыкула аб паэтыцы ў ЛЭС, улічваючы гісторыю станаўлення і змястоўнага напаўнення дадзенага тэрміна, дае яму наступную трактоўку: «Паэтыка (ад ст.-грэч. poiētikē technē — творчае мастацтва), навука аб сістэме сродкаў выражэння ў мастацкіх творах, адна са старэйшых дысцыплін

літаратуразнаўства. У пашыраным сэнсе слова супадае з тэорыяй

літаратуры, у звужаным — з адной з галін тэарэтычнай паэтыкі ....

Як галіна тэорыі літаратуры паэтыка вывучае спецыфіку літаратурных

родаў і жанраў, плыней і напрамкаў, стыляў і метадаў, даследуе законыўнутранай сувязі і суадносін розных узроўняў мастацкага цэлага. Паколькі ўсе сродкі выражэння ў літаратуры ў канчатковым выпадку зводзяцца да мовы, паэтыка можа быць вызначана і як навука аб мастацкім выкарыстанні сродкаў мовы»

М. Гаспараў разбівае ўсю паэтыку на наступныя галіны: агульную

(тэарэтычную ці сістэматычную, ці, урэшце, «макрапаэтыку»), прыват-

ную (уласна апісальную ці «мікрапаэтыку») і гістарычную.

Тэарэтычная паэтыка ў сваю чаргу «дзеліцца на тры галіны, якія вы-

вучаюць адпаведна гукавую, слоўную і вобразную будову тэксту; мэта

агульнай паэтыкі — скласці поўны сістэматызаваны рэпертуар прыёмаў

(эстэтычна дзейсных элементаў), якія ахопліваюць усе гэтыя тры галіны.

У гукавым ладзе твора вывучаецца фоніка і рытміка, а ў дачыненні да

верша — таксама метрыка і строфіка. У слоўным ладзе вывучаюцца

асаблівасці лексікі, марфалогіі і сінтаксісу твора; адпаведная галіна назы-

ваецца стылістыкай (наколькі супадаюць паміж сабой стылістыка як лі-

таратуразнаўчая і як лінгвістычная дысцыпліна, адзінай думкі няма). ...

У вобразным ладзе твора вывучаюцца вобразы (персанажы і прадметы),

матывы (дзеянні і ўчынкі), сюжэты (звязаныя сукупнасці дзеянняў); да-

дзеная галіна называецца «топікай» (традыцыйная назва), «тэматыкай»

(Б. Тамашэўскі) ці «паэтыкай» у вузкім сэнсе слова (Б. Ярхо)»

Тэарэтычная паэтыка ў сусветнай літаратурнай навуцы пачала інтэн-

сіўна фарміравацца з канца ХІХ ст.

 

 

Б. Мастацтва і другія формы сацыяльнай свядомасці.

Слова "мастацтва" шматзначнае. У асноўным ім імянуюцца вынікі і прадукты спецыфічнай дзейнасці, накіраванай на стварэнне каштоўнасцей, якія ўздзейнічаюць у першую чаргу на пачуцці чалавека. Сюды ўключаюць часам і сам працэс стварэння мастацкіх каштоўнасцей.Пад мастацтвам разумеюць спецыфічную грамадскую з’яву, складаную сістэму якасцей і каштоўнасцей, у якой арганічна ўзаемазвязаны наступныя моманты: адлюстраванне і стварэнне рэчаіснасці, ці, дакладней, яе перастварэнне, а таксама пазнанне і ацэнка. яшчэ ў старажытнасці ў Грэцыі ўзнікла тэорыя мімезісу, г. зн. падражання, наследавання мастацтва прыродзе. У эстэтыцы хрысціянскага сярэднявечча мастацтва ўспрымалася як "боскае адкрыццё", а ў эпоху Адраджэння - як віртуозная імітацыя натуры чалавека. Тэарэтыкі класіцызму трактавалі сутнасць мастацтва як увасабленне "зграбнага" ў мастацкіх вобразах. Мастацтва, паводле І. Канта, - гэта "мэтазгодная дзейнасць без мэты". Гегель глядзеў на мастацтва як на з’яву, у якой увасабляецца ў адэкватнай пачуццёвай форме яго славутая "абсалютная ідэя" ("абсалютны дух").Л. Талстой разумеў мастацтва як "заражэнне" маральнымі ідэямі і думкамі, якое ажыццяўляецца праз пачуцці. Мастацтва як адна з форм сацыяльнай свядомасці, галін культуры і творчай дзейнасці людзей знаходзіцца ў цесных узаемасувязях з іншымі падобнымі з’явамі ў грамадстве — філасофіяй, навукай, этыкай і мараллю, міфалогіяй, рэлігіяй. Цесныя ўзаемадачыненні ў мастацтва з філасофіяй. Яны судакранаюцца на працягу ўсяго гістарычнага шляху развіцця мастацтва. Філасофская праблема сэнсу жыцця стала галоўным матывам вялікай колькасці твораў мастацтва, і асабліва літаратуры. У многім філасофская праблема ўзаемаадносін асобы і грамадства, вырашэння сацыяльных супярэчна- сцей — таксама вечная тэма сусветнага мастацтва. Часта мастацкія творы выступаюць у якасці важнейшых дакументаў для навуковага аналізу і абагульненняў. Так, напрыклад, «Іліяда» і «Адысея» выкарыстоўваюцца навукай у якасці крыніцы для вывучэння надзвычай аддаленага ад нас па часе антычнага грамадства. Творы вялікага французскага пісьменніка А. Бальзака нясуць у сабе багаты матэрыял для вывучэння эканомікі, палітычных і прававых адносін Францыі пер- шай паловы ХІХ ст.