Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён»

Да лета 1944 г. становішча на савецка-германскім фронце склалася на карысць Чырвонай Арміі, якая ўтрымлівала стратэгічную ініцыятыву. План разгрому групы нямецка-фашысцкіх армій «Цэнтр» быў абмеркаваны ў Стаўцы і зацверджаны ў канцы мая 1944 г. Гэта аперацыя ўвайшла ў гісторыю пад назвай «Баграціён». Згодна з планам, прадугледжвалася прарваць абарону нямецкіх войскаў на цэнтральным участку савецка-германскага фронту, расчляніць групу армій «Цэнтр» на часткі і разграміць іх паасобку. Асаблівая ўвага надавалася акружэнню і паланенню германскіх дывізій.

Савецкаму боку ў гэтай аперацыі супрацьстаяла група армій «Цэнтр», дзве армейскія групоўкі «Поўнач» і «Паўночная Украіна». Агульная колькасць праціўніка складала каля 1,2 млн. салдат. На ўзбраенні іх было 9500 гармат і мінамётаў, 900 танкаў і штурмавых гармат, 1350 баявых самалётаў. На тэрыторыі Беларусі гітлераўцы стварылі моцную глыбока эшаланіраваную абарону глыбінёй да 270 км пад назвай «Фатэрлянд», тым самым падкрэсліваючы, што ад яе залежыць лёс Германіі.

Войскі Чырвонай Арміі ўваходзілі ў склад чатырох фран-
тоў – 1-га, 2-га і 3-га Беларускіх (камандуючыя К.К.Ракасоўскі, Г.Ф.Захараў і І.Д.Чарняхоўскі), 1-га Прыбалтыйскага фронту (камандуючы I.X.Баграмян). Агульная колькасць савецкіх войскаў складала 2,4 млн. салдат, 36,4 тыс. гармат і мінамётаў, 5,2 тыс. танкаў і самаходных артылерыйскіх установак і 5,3 тыс. самалётаў. Да таго, у тыле ворага дзейнічалі 150 партызанскіх брыгад і 49 асобных атрадаў агульнай колькасцю больш за
143 тыс. чалавек.

У адпаведнасці з планам асаблівае значэнне надавалася разгрому найбольш моцных флангавых нямецкіх вайсковых груповак. 23 чэрвеня 1944 г. войскі 43-й арміі 1-га Прыбалтыйскага фронту прарвалі абарону «Усходняга валу» на паўночным захадзе ад Віцебска. Войскі 39-й арміі 3-га Беларускага фронту прарвалі абарону праціўніка і абышлі г. Віцебск з паўднёвага і паўднёва-заходняга напрамку. Ноччу
25 чэрвеня часці 43-й і 39-й армій злучыліся ў Бешанковіцкім раёне, акружыўшы ў «кацёл» 5 дывізій 3-й нямецкай танкавай арміі. 26 чэрвеня Віцебск быў вызвалены, а да 27 чэрвеня 1944 г. «кацёл» быў ліквідаваны, каля 20 тыс. салдат і афіцэраў былі забітыя, больш за 10 тыс. паланёныя. Аперацыя па акружэнню варожай групоўкі пад Віцебскам была праведзена агульнавайсковымі арміямі пры падтрымцы авіяцыі і без удзелу буйных танкавых злучэнняў – гэта яе асаблівасць.

Амаль адначасова з падзеямі пад Віцебскам арміі 1-га Беларускага фронту ў ходзе Бабруйскай аперацыі акружылі 6 дывізій нямецкай арміі. Пры гэтым так сама шырока выкарыстоўвалася авіяцыя фронту. Да 28 чэрвеня 1944 г. варожая групоўка колькасцю ў 40 тыс. чалавек была ліквідавана.

Працягваючы паспяхова распачатае наступленне войскі
3-га Беларускага фронту 3 ліпеня 1944 г. вызвалілі сталіцу Беларусі. Першым у Мінск уварваўся танк малодшага лейтэнанта Д.Г.Фролікава 2-га гвардзейскага танкавага корпуса. Услед за ім у Мінск літаральна ўварваліся асноўныя сілы 4-й гвардзейскай танкавай брыгады 2-га гвардзейскага танкавага корпуса, якім камандаваў генерал-маёр А.С.Бурдзейны. Услед за танкістамі рушылі ў бой за вызваленне Мінска часці 11-й і 31-й агульнавайсковых армій. Гераічна змагаліся на вуліцах Мінска воіны перадавых батальёнаў 220-й і 352-й стралковых дывізій. Радавы Сувораў з 1315-га стралковага палка ўстанавіў дзяржаўны сцяг над Домам Урада. Да канца 3 ліпеня 1944 г. у Мінску не было ўзброеных нямецкіх салдат.

На ўсходзе ад Мінска была акружана 105-тысячная групоўка нямецкіх войскаў, якая да 11 ліпеня 1944 г. перастала існаваць.
З вызваленнем Мінска скончыўся першы этап аперацыі «Баграціён». Галоўныя сілы групы армій «Цэнтр» былі разбіты. У паласе савецка-германскага фронту з’явіўся разрыў шырынёй звыш 400 кіламетраў. Спробы тэрмінова ліквідаваць яго не прынеслі поспеху германскаму камандаванню.

Пасля вызвалення Мінска пачаўся другі этап аперацыі
(5 ліпеня – 29 жніўня 1944 г.), падчас якога Чырвоная Армія завяршыла знішчэнне акружанага каля Мінска праціўніка.
Як развіццё плана «Баграціён», былі ажыццёўлены Вільнюская, Беластоцкая, Люблін-Брэсцкая і Шаўляйская наступальныя аперацыі. 28 ліпеня быў вызвалены г. Брэст, і было завершана вызваленне Беларусі.

Пад час рэалізацыі другога этапу Беларускай аперацыі была поўнасцю разгромлена групоўка армій «Цэнтр», нанесена рашаючае паражэнне групоўкам «Поўнач» і «Паўночная Украіна» і рэзервовым войскам, што былі перакінуты ў Беларусь з Германіі, Нарвегіі, Італіі, Галандыі. Да канца жніўня Чырвоная Армія дасягнула прыгарада Варшавы – Прагі.

У ходзе Беларускай аперацыі былі разгромлены 17 дывізій і 3 брыгады праціўніка, а 50 дывізій страцілі звыш паловы свайго складу. Агульныя страты нямецкіх войскаў і іх саюзнікаў склалі каля 500 тыс. салдат і афіцэраў. Урон з савецкага боку быў таксама істотным. Чырвоная Армія страціла 765815 салдат і афіцэраў (з якіх 178507 чалавек забітымі).

У выніку аперацыі «Баграціён» Чырвоная Армія вызваліла Беларусь, частку Літвы і Латвіі, уступіла на тэрыторыю Польшчы і падступіла да межаў Усходняй Прусіі. Германскае камандаванне было вымушана перакінуць з Заходняга фронту ў Еўропе на беларускі тэатр ваенных дзеянняў 46 дывізій і
4 брыгады, што значна паспрыяла паспяховаму правядзенню наступлення англа-амерыканскіх войскаў у Францыі.

На працягу ўсёй Беларускай наступальнай аперацыі салдаты і афіцэры Чырвонай Арміі паказвалі ўзоры масавага гераізму. Кожны дзень у баях за Беларусь савецкія воіны здзяйснялі сотні гераічных учынкаў. У баях за Беларусь вызначылася больш за 402 тыс. воінаў Савецкай Арміі, якія былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі, а больш як 1500 салдатам, афіцэрам і генералам было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Акрамя таго ў час Беларускай аперацыі вызначыліся 600 вайсковых часцей і злучэнняў, якія атрымалі ганаровыя імёны «Віцебскіх», «Барысаўскіх», «Магілёўскіх» і інш. Разам з савецкімі авіяцыйнымі часцямі ў складзе 1-й паветранай арміі самааддана змагаўся 1-ы асобны знішчальны авіяполк французскіх лётчыкаў «Нармандыя». За мужнасць і гераізм, праяўленыя французскімі лётчыкамі пры вызваленні Беларусі, і ў прыватнасці на рацэ Нёман, палку было прысвоена назва «Нёманскі».

Такім чынам, у выніку аперацыі «Баграціён» стратэгічнае становішча на Усходнім фронце карэнным чынам змянілася на карысць Чырвонай Арміі. Савецкія войскі ўступілі на тэрыторыю Польшчы, непасрэдна наблізіліся да дзяржаўнай мяжы з Германіяй. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа супраць фашысцкай Германіі ўступіла ў сваю канчатковую стадыю.

Па ацэнцы аперацыі «Баграціён» з боку нямецкага камандавання, яна лічылася яшчэ большай катастрофай для вермахта, чым паражэнне пад Сталінградам. Беларуская наступальная аперацыя па свайму размаху, колькасці сіл, што ўдзельнічалі ў ёй, з’яўляецца адной з буйнейшых бітваў Другой сусветнай вайны. І гэтая бітва была цалкам прайграная нямецкімі генераламі.

У выніку поспеху Чырвонай Арміі ў Паўночнай Францыі
6 чэрвеня 1944 г. без вялікіх цяжкасцяў прайшла грандыёзная дэсантная аперацыя англа-амерыканскіх войскаў, канчатковай мэтай якой было стварэнне другога фронту. У Германіі склалася змова генералітэту з мэтай звяржэння Гітлера і заключэння сепаратнага міру з краінамі Захаду. Але замах на жыццё фюрэра не ўдаўся і Германія пад кіраўніцтвам Гітлера працягвала ісці да сваёй катастрофы.

Узаемадзеянне партызан, падпольшчыкаў і насельніцтва з войскамі Чырвонай Арміі

Адным з вызначальных фактараў хуткай перамогі пад час аперацыі «Баграціён» з’яўляецца шырокі партызанскі рух ва ўсходніх раёнах Беларусі і дапамога з боку насельніцтва Беларусі. Важнейшай акцыяй беларускіх партызан было правядзенне трэцяга этапу «рэйкавай вайны», пачатага за тры дні да наступлення савецкіх войск. Партызаны падарвалі больш за 40 тыс. рэек, паралізаваўшы рух на чыгунцы. Гэта значна знізіла мабільнасць нямецкіх войскаў, па сутнасці паралізавала іх магчымасць да шырокага манёўру.

З пачаткам наступлення Чырвонай Арміі партызаны самастойна вызвалілі шэраг населеных пунктаў, іх атрады займалі важныя плацдармы, пераправы праз рэкі. Актыўную дапамогу і падтрымку савецкім войскам аказвалі жыхары Беларусі. Разам з партызанамі яны разбуралі варожыя камунікацыі, дарогі, рабілі лясныя завалы, паказвалі варожыя засады, мінныя палі, пераправы, з’яўляліся праваднікамі, выконвалі даручэнні. Шмат дзе ствараліся атрады самаабароны, якія мужна баранілі свае вёскі ад падпальшчыкаў, ад адступаючых груп ворага. Мясцовае насельніцтва дапамагала фарміраванням Чырвонай Арміі адшукваць салдат і афіцэраў разбітых нямецка-фашысцкіх часцей. З дапамогай мясцовых жыхароў толькі на тэрыторыі Віцебскай вобласці было ўзята ў палон ці знішчана пры аказанні супраціўлення каля 9 тыс. салдат і афіцэраў.

14 чэрвеня 1944 г. у адпаведнасці з пастановай ЦК КП(б)Б было створана 185 знішчальных батальёнаў. Яны налічвалі 16640 байцоў. Ім дапамагалі 7 тыс. груп садзейнічання, якія налічвалі 42730 чалавек. Толькі за ліпень 1944 г. імі былі паланёныя звыш 22 тыс. чалавек.

У гарадах і населеных пунктах падпольныя арганізацыі стваралі групы для назірання за прамысловымі прадпрыемствамі і памяшканнямі, якія падрыхтоўваліся гітлераўцамі да ўзрыву. Дом Урада, будынак ЦК КП(б)Б, Акруговы Дом афіцэраў, многія дамы і прадпрыемствы ў Мінску ўдалося выратаваць толькі дзякуючы таму, што перадавыя часці, якія ўварваліся ў горад, хутка наладзілі кантакт з мясцовымі падпольшчыкамі і пры іх дапамозе неадкладна размініравалі будынкі.

Акрамя непасрэднай дапамогі ваенным, насельніцтва вызваленых раёнаў шмат рабіла для аднаўлення інфраструктуры рэспублікі, якая ў першую чаргу была партэбна для далейшага паспяховага наступлення. Яны выходзілі на аднаўленне чыгунак, шашэйных і грунтовых дарог, на будаўніцтва мастоў. За кароткі тэрмін было адноўлена больш як 10 тыс. км чыгуначнага палатна і 1735 чыгуначных мастоў, пабудавала 2950 новых мастоў. За тры дні працоўныя Мінска аднавілі мост цераз раку Свіслач, перашылі чыгуначнае палатно. Ужо 9 ліпеня ў Мінск прыбыў першы цягнік, а ў Брэст першы цягнік прыбыў ужо на трэці дзень пасля яго вызвалення. Насельніцтва Беларусі прыцягвалася да мабілізацыі сродкаў у фонд абароны, у час збору хлеба і іншых прадуктаў, падпіскі на трэцюю ў 1944 г. і чацвёртую ў 1945 г. дзяржаўныя ваенныя пазыкі.

Шырока на вызваленай тэрыторыі прайшоў прызыў у Чырвоную Армію. Тэрыторыя заходняй і цэнтральнай Беларусі не пазнала шырокай эвакуацыі ў 1941 г., таму людскія рэзервы захаваліся, не гледзячы на палітыку генацыду з боку нямецкіх акупацыйных уладаў. За перыяд з пачатку вызвалення Беларусі да сярэдзіны студзеня 1945 г. у армію было мабілізавана звыш 560 тыс. чалавек, да якіх дадаліся 147 тыс. удзельнікаў партызанскага руху. Але перад гэтым адбыўся парад партызанаў, які з’явіўся той высокай ацэнкай ўкладу беларусаў у справу агульнай перамогі.

Мітынг і парад працоўных і партызан Мінска і Мінскай вобласці адбыўся 16 ліпеня 1944 г. На яго сабралася 50 тыс. працоўных сталіцы і больш за 30 тыс. партызан, быў запрошаны камандуючы 3-м Беларускім фронтам генерал арміі І.Д.Чарняхоўскі і дэлегацыя працоўных горада Горкага (зараз Ніжні Ноўгарад). Грандыёзны партызанскі парад з’явіўся дастойным завяршэннем гераічнай барацьбы партызан і ўсіх жыхароў рэспублікі супраць нямецкіх захопнікаў.

Аднаўленне народнай гаспадаркі

Вызваленая Беларусь была разрабавана і зруйнавана, велізарныя страты панесла не толькі гаспадарка рэспублікі, але і насельніцтва, прыроднае асяроддзе. Людскія страты, згодна з афіцыйнымі дадзенымі, склалі 2 млн. 220 тыс. грамадзян. 209 з 270 гарадоў і 9200 вёсак было спалена і разбурана. У вялікіх гарадах – Мінску, Віцебску, Оршы, Гомелі, Полацку разбурэнні жыллёвага фонду складалі 70-90%. Трэцяя частка насельніцтва засталася без прытулку. Па агульным узроўні развіцця Беларусь вярнулася да 1928 г.

Разбурэнню падверглася каля 10 тыс. прадпрыемстваў прамысловасці і транспарту (85% даваеннай колькасці), пры чым вялікая частка была зруйнавана знішчальнымі атрадамі пад час адступлення Чырвонай Арміі ў 1941 г. Цалкам былі разбураны электрастанцыі рэспублікі. Сельская гаспадарка так сама значна пацярпела. У параўнанні з 1940 г. на 40% скараціліся пасяўныя плошчы, на палову – пагалоўе буйной рагатай жывёлы, на 61% коней, на 89% свіней.

Першапачатковыя мэты аднаўлення гаспадаркі БССР прадугледжвалі наладжванне работы транспарту – для своечасовых паставак тавараў і ўзбраенняў для арміі, наладжванне работы мясцовай прамысловасці і сельскай гаспадаркі для забеспячэння патрэб наступаючай арміі.

У першую чаргу аднаўлялася цяжкая прамысловасць і транспарт, якія задавальнялі патрэбы арміі. У Мінску былі пабудавалі завод імя Варашылава (рамантаваў танкі), авіяцыйны завод (рамантаваў і збіраў самалёты), аўтазборачны завод. Да мая 1945 г. па БССР было ўведзена ў строй 8000 прадпрыемстваў і 4000 арцеляў і майстэрань. Аб’ём іх прадукцыі складаў 20,4% ад даваеннага ўзроўню. Пачалася падрыхтоўка будаўніцтва ў Мінску аўтамабільнага, трактарнага, веласіпеднага заводаў, у Гродзенскай вобласці – першага ў Беларусі цукровага завода.

Аднаўленню гаспадаркі значна паспрыяла дапамога ад цэнтра. У 1943 г. саюзны ўрад выдзеліў БССР 37 млн. руб.,
у 1944 г. – 400,8 млн. руб., у 1945 – 1,200 млн. руб. У 1944 г. – першай палове 1945 г. у рэспубліку былі вернутыя і атрымана новых 37 металаапрацоўчых прадпрыемстваў (7 тыс. станкоў), некалькі турбагенератараў, энергапаяздоў і іншае абсталяванне.

Сельская гаспадарка аднаўлялася больш марудна, чым прамысловасць. Дапамога мела невялікія аб’ёмы, да таго, зноў адраджаліся калгасы. Так, да вясны 1945 г. 95% даваенных калгасаў і саўгасаў былі адноўлены, працавала 300 МТС. Памеры пасяўных плошчаў вясной 1945 г. складалі 73,8% ад даваенных, але ў вытворчасці ўдзельнічала толькі палова даваеннай колькасці калгаснікаў, у асноўным жанчыны, налічвалася толькі трэць трактароў ад 1941 г. Як вынік, у 1945 г. валавы збор збожжа склаў менш паловы ад даваеннага.

Свае асаблівасці мела аграрная палітыка ў заходніх абласцях БССР. Яна пачалася з упарадкавання сялянскага землекарыстання. Уводзілася норма зямлі на адзін сялянскі
двор – 10-15 га. З адрэзкаў ад вялікіх і сярэдніх гаспадарак надзяляліся зямлёй малазямельныя і беззямельныя сяляне, у выніку чаго былі падарваны высокатаварныя сялянскія гаспадаркі. Там жа пераважна эканамічнымі метадамі аднаўляліся і ствараліся калгасы.

Пад канец вайны беларускія прадпрыемствы былі вызвалены ад вытворчасці прадукцыі для патрэб фронту, іх перавялі на выпуск тавараў народнага спажывання (пастанова ДКА СССР ад 26 мая 1945 г. «Аб мерапрыемствах па перабудове прамысловасці ў сувязі са скарачэннем вытворчасці ўзбраенняў»). Праходзіла пераразмеркаванне рабочай сілы, сыравіны, матэрыялаў і грашовых сродкаў, аднаўляліся элементы цывільнага кіраўніцтва гаспадаркай – трэсты, глаўкі, наркаматы. Аднаўленне гаспадаркі ішло з дапамогай ад цэнтра і часткова за кошт рэпарацый з Германіі.

Пад час аднаўлення акрэсліліся асаблівасці, якія паўплывалі на далейшае развіццё гаспадаркі БССР. У прамысловасці больш хуткімі тэмпамі адраджалася машынабудаванне і вельмі марудна адраджалася лёгкая прамысловасць.

З наладжваннем мірнага жыцця была адноўлена традыцыя пяцігадовага планавання развіцця гаспадаркі. У 1946 годзе пачалася чацвёртая пяцігодка. Яе мэтамі было аднаўленне народнай гаспадаркі ў межах даваеннага ўзроўню і перавышэнне даваеннага ўзроўню вытворчасці на 16%. Прадугледжвалася паскорана развіваць машынабудаванне, стварыць новыя галіны прамысловасці – трактара і аўтамабілебудаванне, выпуск лакаматываў, гідратурбін, матацыклаў, веласіпедаў, швейных машын; аднавіць і развіваць энергетычную гаспадарку, пашырыць паліўную базу рэспублікі. Дзеля выраўноўвання эканамічнага патэнцыялу рэспублікі трэбы было павялічыць долю заходніх рэгіёнаў па выпуску валавой прадукцыі ўсёй рэспублікі з 9,1% у 1940 г. да 22,6% у 1950 г.

Для выканання гэтых задач былі пашыраны правы рэспубліканскіх і мясцовых органаў кіравання гаспадарчай дзейнасцю, у лёгкай прамысловасці ўводзіліся элементы ўнутрызаводскага гаспадарчага разліку. Рэспубліка атрымлівала дапамогу ад цэнтра кваліфікаванымі рабочымі, інжынерамі і служачымі; бюджэтнымі датацыямі, тэхнікай і абсталяваннем, сыравінай. Прыходзіла дапамога і па лініі ААН. У 1945-1947 гг. Беларусь атрымала 142 тыс. тон грузаў на суму 61 млн. долараў. Гэта прадукты харчавання, адзенне, абутак, лекі, абсталяванне для прамысловасці.

Лёгкая, харчовая прамысловасць Беларусі працягвалі атрымліваць дапамогу па рэшткаваму прынцыпу. У 1950 г.
(у параўнанні з 1940 г.) было выпушчана баваўняных тканін 17,7%, панчошна-шкарпэткавых вырабаў 33%, бялізнавага трыкатажу 31,6%, макаронных вырабаў 73%, хлебабулачных – 57,3%, прадукцыі мясаапрацоўчай прамысловасці 65%.

У выніку правядзення пяцігодкі змянілася структура прамысловай вытворчасці. Знізілася ўдзельная вага традыцыйных для Беларусі лёгкай, харчовай, дрэваапрацоўчай вытворчасці, вырасла доля электраэнергетыкі, машынабудавання і металаапрацоўкі. Узніклі дыспрапорцыі ў структуры народнай гаспадаркі. Адначасова тэхнічнае і тэхналагічнае аснашчэнне прадпрыемстваў было на высокім узроўні, што стварала падставу для хуткіх тэмпаў развіцця.

Камандна-адміністрацыйныя метады кіравання гаспадаркай дазволілі вырашыць складаныя праблемы пасляваеннага адраджэння прамысловасці. Але бліжэй да канца чацьвёртай пяцігодкі яны ўжо сталі тормазам далейшага развіцця эканомікі Беларусі.

У сельскай гаспадарцы БССР была цалкам адноўлена калгасная сістэма. Але калгасам нехапала працоўных рук, а засуха 1946 г. і неабходнасць аказваць харчовую дапамогу іншым рэгіёнам СССР паставіла беларусаў на мяжу голаду. У верасні 1946 г. Савет Міністраў СССР і ЦК ВКП(б) прынялі пастанову «Аб мерах па ліквідацыі парушэнняў Статута сельскагаспадарчай арцелі ў калгасах». Згодна з ёй, калгасам Беларусі былі вернутыя 100 тыс. га зямлі, а так сама жывёла, якая знаходзілася ў карыстанні асобных людзей і ўстаноў. Паколькі насельніцтва з неахвотай вярталася да калгаснага ладу жыцця, у чэрвені 1948 г. ВС СССР выдаў указ «Аб высяленні ў аддаленыя раёны асоб, якія злосна ўхіляюцца ад працоўнай дзейнасці ў сельскай гаспадарцы і вядуць антыграмадскі паразітычны лад жыцця». Акрамя рэпрэсіўных мераў сталі прымацца і канкрэтныя праграмы дапамогі сельскай гаспадарцы.

У 1948 г. урад СССР прыняў пастанову «Аб мерах дапамогі сельскай гаспадарцы Беларускай ССР у 1949 годзе». Згодна з ёй БССР было выдзелена 3 тыс. трактароў, 2 тыс. плугоў да іх, 1,1 тыс. сеялак, 600 складаных малатарняў і г.д. У 1949 г. прыняты трохгадовы план развіцця грамадскай жывёлагадоўлі. Рост пагалоўя ў гаспадарках Беларусі ажыццяўляўся ў выніку закупак беларускімі калгасамі ў рэгіёнах СССР маладняку жывёлы, а потым яе дарошчвання на месцы, і ў 1950 г. пагалоўе жывёлы склала 1/3 ад 1940 г. Але развіццю сельскай гаспадаркі перашкаджала слабая матэрыяльная зацікаўленасць калгаснікаў у выніках сваёй працы, а метад кіравання гаспадаркай на вёсцы – прымус – з’яўляўся галоўнай прычынай упадку аграрнай вытворчасці. Планы на развіццё сельскай гаспадаркі на Беларусі выкананы не былі.

Вялізны ўрон панесла беларуская культура. Акупанты разбурылі 7 тыс. школ, разрабавалі 5144 культурныя ўстановы, у тым ліку інстытуты, навукова-даследчыя цэнтры, Акадэмію навук, музеі, тэатры, клубы, Дварцы культуры, звыш 4738 бальніц, амбулаторый. З вялікімі цяжкасцямі аднаўлялася сістэма адукацыі. У 1944-1945 навучальным годзе ўжо дзейнічалі больш за 10 тыс. агульнаадукацыйных школ, у якіх навучалася 1260 тыс. дзяцей.

Вынікі: Вызваленне Беларусі – гэта подзвіг усяго савецкага народа, але асаблівае месца тут належыць і самім беларусам, якія ў складзе Чырвонай Арміі, партызанскіх атрадаў, падпольных груп і ў індывідуальным парадку прыклалі максімум намаганняў да хутчэйшага вызвалення сваёй Радзімы – Беларусі. З дапамогай усяго Савецкага Саюза ішло адраджэнне гаспадаркі Беларусі. Але пры аднаўленні прамысловасці ўлічваліся інтарэсы не канкрэтнай рэспублікі – а ўсёй краіны, таму наглядаліся пэўныя дыспрапорцыі прамысловага развіцця, недастатковая ўвага да сельскай гаспадаркі. Тым не менш, вялікі воінскі і працоўны подзвіг здзейснілі беларусы ў 1943-1946 гг.