Старажытная беларуская літаратура: агульная панарама развіцця. Перыядызацыя. Эпохі. Стылі. Майстры.

Пытанне 1

Старажытная беларуская літаратура: агульная панарама развіцця. Перыядызацыя. Эпохі. Стылі. Майстры.

Адзіным відам славеснага мастацтва ў старажытныя часы быў фальклор. Варта асабліва пад-крэсліць, што ў часы прыняцця хрысціянства вусная паэзія ва ўсходніх славян была адзінай формай выяўлення народнай самасвядомасці, але разам з тым цесна звязвалася з паганствам, і таму царква заўсёды выступала супраць фальклору як народжанага «бесовскімі» звычаямі язычнікаў. Падрыхтаваўшы глебу для зараджэння літаратуры, фальклор, такім чынам, не мог стаць яе набыткам, асабліва на першым этапе літаратурнага працэсу, хоць часам пісьменнікі-летапісцы і ўносілі ў свае творы элементы дру-жынных сказаў і гістарычных паданняў.

Задоўга да таго, як увайсці ў летапіс, вусныя апавяданні перадаваліся з пакалення ў пакаленне, шліфаваліся, а пасля, пачутыя і перапрацаваныя летапісцам, адлюстроўваліся ў пісьмовых творах. Адным з такіх гістарычных сказаў была «Прамова Іаана Полацкага», рытара і лекара кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча. Гэты твор належыць да аратарскага красамоўства і вы-ступае самым старажытным з вядомых сёння помнікаў, звязаных з моўнай культурай Полаччыны. Выразнае і каларытнае апісанне розных земляў і рэлігійных абрадаў, створанае Іаанам, сведчыць, што ў X ст. у Падзвінні ўжо была высокаразвітая традыцыя вусных апавяданняў і склалася сістэма слоўнага этыкету.

Уплецены ў пагадовае выкладанне вусны матэрыял спрыяў пераўтварэнню летапісу з гістарыяграфічнага, юрыдычна-дзелавога ў літаратурна-мастацкі твор. стварэннем у 862 г. балгарскімі братамі-асветнікамі Кірылам і Мяфодзіем азбукі, аснову якой быў пакладзены салунскі дыялект.

Беларуская літаратура развівалася агульна з агульна-еўрапейскай парадыгмай (схемай).

Эпохі:

· Сярэднявечча

· Барока

· Асветніцтва

· Класіцызм

· Рэалізм

· Мадэрнізм

· Сац. рэалізм

· Постмадэрнізм

Барадулін, Алексяевіч, Разанаў – кандыдаты на Нобелеўскую прэмію.

Перыядызацыя:

1. Старажытная – 11 – п.п. 18 ст.

· Сярэднявечча (11 – 15 ст.)

- ранняе сярэднявечча

- позняе сярэдневечча

· Рэнесанс (адраджэнне)

· Барока (к. 16 – п.п. 18 ст.)

· Літаратура эпохі асветніцтва (др. п. 18 ст.)

2. Новая літаратура – др.п. 18 – 19 ст.

3. Літаратура 20 – 21 ст.

Жанры:

Арыгінальная літаратура: рэлігійная літаратура (словы, казанні, малітвы), летапісы - зборы пагадовых запісаў(Полацкі летапіс не захаваўся. Есць Іпацьеўскі, Лаўрэнцьеўскі, Цвярскі, Кіеўскі, Галіцка-Валынскі).

Перакладная літаратура

 

Пытанне 2

Асноўныя асаблівасці старажытнай беларускай літаратуры.

1. Службова-прыкладны характар

2. Блізкасць літаратуры да публіцыстыкі

3. Палітычная тэндэнцыя

4. Гістарызмы (чытач верыў у тое, пра што пісаў пісьменнік)

5. Рэлігійнасць

6. Патрыятызм

7. Строгі атбор фактаў

8. Абстрагаванасць

9. Дэлізацыя (абстрагаванасць) шлязам ідэалізаў

10. Традыцыйнасць

11. Нарматыўнасць

12. Статычнасць вобразаў і дынаміка дзеяння

13. Сувязь з фальклорам

14. Сінкрэтызм (шматфункцыянальнасць літаратуры)

15. Сімвалізм

16. Кананічнасць

17. Этыкеты

18. Манументальнасць

19. Ананімны характар

20. Рухомасць тэкстаў

21. Полілінгвізм

 

Пытанне 3

Беларускаялітаратура ранняга Сярэднявечча. Перакладная літаратура і яе бытаванне ў Полацкім княстве.

Беларуская літаратура развівалася пад уплывам Візантыйскай літаратуры.

Першыя пісьмовыя помнікі датуюцца 10 ст. Першыя літаратурныя помнікі датуюцца 11 ст. (Тураўскае Евангелле, Слова Іаана Пол.)

Падзелы літаратуры (жанры):

1. Рэлігійныя (пераважаюць містычныя сюжэты, разважанні на дагматычныя сюжэты)/свецкія(дамінуюць рэалістычныя сюжэты і матывы)

2. Перакладныя/арыгінальныя

Жанры перакладной літаратуры:

· Біблія (Стары і Новы запавет). збор твораў літаратурнага і фальклорнага паходжання.

Упершыню Біблія з’явілася на Блізкім Усходзе ў 1 тысячагоддзі да н.э. Яе змест апраўдаваў сацыяльную няроўнасць і рэлігійную нецярпімасць, прапаведваў грамадскую пасіўнасць і спрыяў захаванню адсталых уяўленняў. Але ж, акрамя таго, Біблія пашырала кругагляд, духоўна ўзбагачала і далучала да культуры іншых хрысціянскіх народаў. Біблія з’яўлялася крыніцай задавальнення рэлігійных пачуццяў і глыбока чалавечых перажыванняў.

Першымі, хто пераклаў Біблію на белмову, былі Кірыла і Мяфодзій (з балгарскай мовы). Найбольш распаўсюджаны на Русі былі Евангелле, Псалтыр, Апостал.

· Набажэнскія кнігі (Евангелле, Апостал, Псалтыр, Службоўнік, Трэбнік)

· Патрыстыка (творы айцоў царквы) Іаан Златавуст, Васіль Вялікі, Рыгор Багаслоў, Маргарыт, Залатаструй, Іаан Дамаскін

· Агіяграфія (жыцце святых). Найчасцей бытавалі у форме зборнікаў: мінеі (“Чэццкі мінеі”), прологі – скарочаныя тэксты жыцій, пацерыкі (Егіпетскі, Сенайскі), рукапісы (Супральскі, Успенскі), зборнікі анекдотаў, афарызмаў і інш. З жыцця святых.

· Патэрыкі (гісторыі святых)

· Гістарычная проза (Хроніка Іаана Малалы, гісторыя Іосіфа Флавія, Іўдзейская вайна, Александрыя, Троя). перакладныя-грэка-візантыйскія хронікі. Выкладаецца гісторыя далёкага мінулага народаў Блізкага і Далёкага Усходу, пачынаючы ад “стварэння свету”.

· Апокрыфы – твор рэлігійнага зместа не кананаванай царквы (ад Фамы, Нікадзіма, Іуды, Якава, Аповесць страціма лебедзя, Хаджэнне Багародзіцы па мукам). Паводле зместу апокрыфы бываюць старазапаветныя, новазапаветныя, жційныя і эсхаталагічныя (пра будучыню). Апокрыфы задавальнялі цікавасць да незвычайнага, легендарнага, жаданне чалавека ведаць боль пра падзеі і герояў Бібліі; яны закраналі вострыя сацыяльныя праблемы, выказвалі вольнадумныя, ерэтычныя ідэі і сцвярджалі дэмакратычны погляд на грамадства.

· Варажбітныя кнігі (Астралогія, Гроўнік (надвор’е), Соннік, Траўнік, Фізіялог, Пчала(зборнік афарызмаў)).

· Арыгінальныя творы (жыціі, хаджнні, словы, малітвы).

Пытанне 4

Летапісанне ў перыяд ранняга Сярэднявечча. Адлюстраванне гісторыі старажытнай Русі ў “Аповесці мінулых гадоў”

Рысы летапісання ў Беларусі:

1. Строгі атбор фактаў

2. Лаканічнасць

3. Строгі атбор персанажаў

4. Цыклічнасць кампазіцый

5. Летапісы збіраліся зводы (арыгінальныя і кампелятыўныя часткі) – Аповесць мінулых гадоў, Лаўрэнціеўскі летапіс, Галіцка-Валынскі летапіс, Полацкі летапіс.

Аповесць мінулых гадоў – выдатны помнік старажытнарускай літаратуры, каштоўная крыніца нашых ведаў пра жыцце продкаў рускага, беларускага, украінскага народаў, іх гістарыную мінуўшчыну. У гэтым творы шырока адлюстравана напруджаная, гераічная барацьба ўсходніх славян супраць качэўнікаў і Візантыйскай імперыі за сваю незалежнасць, гісторыя станаўлення хрысціянства на Русі, сацыяльная і рэлігійная барацьба ў Кіеўскай дзяржаве і інш. У гэтым зводзе захаваліся таксама ўнікальныя звесткі па гісторыі розных усходнеславянскіх гарадоў і зямель.У тым ліку Полацка, Полацкай зямлі, пра першых полацкіх князеў Рагвалода і яго дачку Рагнеду, Брачыслава і яго сына Усяслава чарадзея, апетага у “Слове пра паход Ігаравы”

Аповесць мінулых гадоў – твор глыбока патрыятычны, яркі сведка высокаразвітай гістарычнай самасвядомасці ўсходніх славян 11 – 12 ст. Летапісец зыходзіў з уяўлення аб агульнасці паходжання ўсіх славян і праводзіў ідэю гістарычнага адзінства і палітычнай незалежнасці усходнеславянскіх зямель.

Найбольш яркія ў літаратурна-мастацкіх адносінах яго апавяданні – найлепшыя старонкі старажытнарускай гістарычна-дакументальнай прозы.

Працягам Аповесці мінулых гадоў быў Кіеўскі летапіс, які складаўся на працягу 12 ст. Як помнік пачатку феадальнай раздробленнасці ен засведчыў звужэнне гістарычнага кругагляду летапісцаў таго часу, якія сталі выразнікамі мясцовых інтэрэсаў і поглядаў, іх увага сканцэнстравана амаль выключна на падзеях, што датычацца Кіева і Кіеўскай зямлі, а сам летапіс месцамі пераходзіць у сямейны дзеннік кіеўскага князя. Для беларускага чытача і даследчыка беларускай гісторыі Кіеўскі летапіс цікавы яшчэ тым, што ў ім захаваўся шэраг арыгінальных і вельмі каштоўных звестак па гісторыі Полацкага княства. Некаторыя з іх асобныя вучоныя лічаць полацкімі і сваім паходжаннем, бачаць у іх фрагменты згубленага Полацкага летапісу. Так, пад 1159 г. у Кіеўскім зводзе змешчана напісанае відавочцам падрабязнае апавяданне пра паўстанне палачан супраць князя Расціслава Глебавіча і вяртання ў Полацк пасля пяцігадовага выгнання князя Рагвалода Барысавіча.

 

 

Пытанне 5

Эпізоды Полацкага княства ў люстэрку летапісання.

Аповесць мінулых гадоў – выдатны помнік старажытнарускай літаратуры, каштоўная крыніца нашых ведаў пра жыцце продкаў рускага, беларускага, украінскага народаў, іх гістарыную мінуўшчыну. У гэтым творы шырока адлюстравана напруджаная, гераічная барацьба ўсходніх славян супраць качэўнікаў і Візантыйскай імперыі за сваю незалежнасць, гісторыя станаўлення хрысціянства на Русі, сацыяльная і рэлігійная барацьба ў Кіеўскай дзяржаве і інш. У гэтым зводзе захаваліся таксама ўнікальныя звесткі па гісторыі розных усходнеславянскіх гарадоў і зямель.У тым ліку Полацка, Полацкай зямлі, пра першых полацкіх князеў Рагвалода і яго дачку Рагнеду, Брачыслава і яго сына Усяслава чарадзея, апетага у “Слове пра паход Ігаравы”

Аповесць мінулых гадоў – твор глыбока патрыятычны, яркі сведка высокаразвітай гістарычнай самасвядомасці ўсходніх славян 11 – 12 ст. Летапісец зыходзіў з уяўлення аб агульнасці паходжання ўсіх славян і праводзіў ідэю гістарычнага адзінства і палітычнай незалежнасці усходнеславянскіх зямель.

Найбольш яркія ў літаратурна-мастацкіх адносінах яго апавяданні – найлепшыя старонкі старажытнарускай гістарычна-дакументальнай прозы.

Працягам Аповесці мінулых гадоў быў Кіеўскі летапіс, які складаўся на працягу 12 ст. Як помнік пачатку феадальнай раздробленнасці ен засведчыў звужэнне гістарычнага кругагляду летапісцаў таго часу, якія сталі выразнікамі мясцовых інтэрэсаў і поглядаў, іх увага сканцэнстравана амаль выключна на падзеях, што датычацца Кіева і Кіеўскай зямлі, а сам летапіс месцамі пераходзіць у сямейны дзеннік кіеўскага князя. Для беларускага чытача і даследчыка беларускай гісторыі Кіеўскі летапіс цікавы яшчэ тым, што ў ім захаваўся шэраг арыгінальных і вельмі каштоўных звестак па гісторыі Полацкага княства. Некаторыя з іх асобныя вучоныя лічаць полацкімі і сваім паходжаннем, бачаць у іх фрагменты згубленага Полацкага летапісу. Так, пад 1159 г. у Кіеўскім зводзе змешчана напісанае відавочцам падрабязнае апавяданне пра паўстанне палачан супраць князя Расціслава Глебавіча і вяртання ў Полацк пасля пяцігадовага выгнання князя Рагвалода Барысавіча.

+ сказаць пра тое, што тут упершыню згадваецца пра Полацк (862 год), Рагнеду (Гарыславу), Уладзіміра і сына іх Ізяслава, як захішчаў Ізяслаў маці ад бацькі, пра Яраслава Мудрага, пра Жыціе Еўфрасінні Полацкай і інш.

Полацкі летапіс – ствараўся на працягу 12 – п.п. 13 ст. Арыгінал не захаваўся. Твор чытаецца паводле Іпаціеўскага летапісу. Пачынаецца з апісання падзеі 1103 года. Галоўныя персанажы – сыны Усяслава Чарадзея – Давыд, Барыс, Глеб, Раман, Святаслаў, Расціслаў. Асабліва калатытна намаляваны вобраз Глеба, які валодаў Менскім княствам. Адлюстраваны падзеі, якія адбываюцца ў Смаленску, Полацку, мінску, Кіеве, Друцку. Структурна ен скаладаецца з 25 занатовак.

У Кіеўскім летапісе змяшчаюцца звесткі ад 50-60 гг ХІІ ст – быццам фрагменты згубленага Полацкага летапісу. Ад 1159 г там размяшчаецца падрабязнае апавяданне пра паўстанне палачан супраць князя Расціслава Глебавіча і вяртанне ў Полацк пасля пяцігадовага выгнання князя Рагвалода Брачыслававіча.

У Галіцка-Валынскім летапісе змяшчаюцца звесткі пра станаўленне ВКЛ, пра жыццё і дзейнасць Міндоўга, Войшалка, інш князёў. Гэты летапіс быў шырока вядомы на Беларусі ў складзе Іпацьеўскага. Ён паслужыў узорам і крыніцай для “Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага” і “Хронікі Быхаўца”

Пытанне 6

Кірыла Тураўскі як яркі прадстаўнік аратарскай прозы. Літаратурная спадчына Кірыла Тураўскага. Аналіз твора “Прытча пра чалавечую душу і цела”.

Кірыла Тураўскі (1130-1180) – найбуйнейшы майстар слова старажытнай Беларусі. Нарадзіўся ў заможнай сям’і, атрымаў выдатную адукацыю. Рана падстрыгся ў манахі і вельмі хутка заняў пасаду Епіскапа. Творчая спадчына налічвае звыш 70 твораў. Першая група твораў – “Дыдактычныя парады і павучанні”. Важнейшыя з парадаў аб тым, каб не забывалі настаўнікаў сваіх. У гэтым творы пісьменнік шануе настаўнікаў. Другая група – урачыстыя казанні на царкоўныя свяы. Важнейшыя з іх “Слова ў першую нядзелю пасля Пасхі”. У творы пісьменнік паказвае перавагі хрысціянства на язычнікам. Пашырэнне хрысціянства Кірыла Тураўскі параўноўвае з наступленнем вясны.

Важны твор К.Т. на гістарычна-царкоўную тэму “Слова на сабор 318-і святых Айцоў”. У ім пісьменнік раскрыў падзеі славутага анікейскага сабора 325 года. Ен стварыў драматычную сцэну дыскусій пад час сабора, асуджэнне Арыі.

К.Т. – выдатны паэт. Ен напісаў каля 30-і малітваў Малітвы К.Т. – сапраўдныя шэдэўры cтарабеларускай духоўнай паэзіі. Лірычны герой малітваў адрозніваецца інтэлектуальнасцю і духоўнасцю. Ен усім сэрцам прагне дасканаласці і свабоды, гармоніі з прыродай, добрай славы, сэнсоўнага зямнога жыцця. Герой звяртаецца да Бога, Багародзіцы і святых. Ен просіць дараваць яму ўсе грахі, прагне вярнуцца да праведнага жыцця. У малітвах Тураўскага аб’емна і дакладна адлюстраваны духоўны свет чалавека 12 ст.

Асаблівае месца ў творчасці К.Т. займае прыпаведзь “ Пра чалавечую душу і цела ” або пра сляпога і бязногага. У аснове твора Евангелічны сюжэт, які ў сваю чаргу ўзыходзіць да гутаркі імператара Антаніна з Равінам. На думку К.Т. менавіта ў прыпавесці было схавана і прадсказана знішчэнне хрысціянства. Таму ўласную творчую задачу пісьменнік бачыў у тым, каб раскрыць сэнс старадаўнаяй прыпавесці.

У сваім арыгінальным творы "Прытча пра чалавечую душу і цела" ён абвяргае наіўны анапацэнтрызм "бытавога" хрысціянства, папярэджваючы ад спакусы, літаральна тлумачыць сімволіку біблейскіх кніг, асабліва вядомыя боскія словы: "Створым чалавека па вобразу Нашаму, падабенству Нашаму". Падабенства гэтае, на думку аўтара, - "не вобразам, а прытчаю", гэта значыць, іншасказальнае і сімвалічнае. Ён назваў ерассю погляды тых, хто насуперак здароваму сэнсу ўяўляе бесцялеснага Бога цялесным. Бога нельга апісаць альбо вызначыць мераю. Тут асветнік не мог не заўважыць супярэчнасці сваёй рэлігійнай антрапалогіі, бо сам прыкладаў да чалавека толькі цялесную і душэўную меркі, забыўшыся на трэцюю людскую іпастась - дух. Толькі духоўнасцю чалавек апраўдвае біблейскія словы пра богападобнасць і свой вобраз Божы. Гэта духоўнае адзінства Бога з чалавекам увасобілася ў богачалавечай постаці Хрыста - другой іпастасі святой Тройцы.

Пытанне 7

Еўфрасіння Полацкая як рэлігійны, культурны дзеяч і як гераіня літаратурнага твора (“Жыцце Еўфрасінні Полацкай”)

Еўфрасі́ння Полацкая, (Прадсла́ва) - манахіня ігумення праваслаўнага манастыра, асветніца. Прылічана да святых Рускай праваслаўнай царквой (1893).

У наш час прынятае шанаванне Еўфрасінні як "заступніцы Беларусі" і "асветніцы Беларусі". Дакументальных звестак пра жыццё і дзейнасць Еўфрасінні амаль не існуе. Асновай гістарыяграфіі з'яўляецца яе "Жыціе", а іканаграфіі — ікона, што была напісаная да кананізацыі і не захавалася да нашых дзён.

Сям'я

Прадслава паходзіла з княскай сям'і і была старэйшай дачкой Святаслава Усяславіча, сына Усяслава Брачыславіча. Паводле ўскосных звестак, маці была адна са старэйшых дачок Уладзіміра Манамаха, і, магчыма, мела імя Соф'я.

Прадслава атрымала параўнальна добрую для таго часу хатнюю адукацыю. У 12-гадовым узросце бацька намерыўся выдаць яе замуж. Князёўна, аднак, адмовілася ад шлюбу і ўвогуле ад свецкага жыцця, і патаемна прыняла пострыг у Полацкім манастыры. Прычыны такой пастановы невядомыя, але не выключана, што свой уплыў зрабіла даволі бяспраўнае становішча жонак тагачасных арыстакратаў.

У царкве

Верагодна, у канцы 1110-х гг. Еўфрасіння прыняла і чын схімы. Праз пэўны час перасялілася у келлю пры полацкім Сафійскім саборы, пачала перапісваць кнігі ў скрыпторыі пры тамтэйшай бібліятэцы. Менавіта перапісванне кніг было, відаць, адным з яе схімных зарокаў. Звесткі пра пісанне Еўфрасінняй Полацкага летапісу, якія прыводзяцца, напр., у Борха і Ластоўскага — легендарныя, нічым не пацверджаныя.

У сярэдзіне 1120-х гг. Еўфрасіння, ініцыявала будову жаночага Спаскага манастыра ў Сяльцы, на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў, тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра. У далейшым, ініцыявала будову або перабудову Спаса-Праабражэнскай царквы манастыра. Пазней ініцыявала будову мужчынскага Багародзіцкага манастыра і царквы Святой Багародзіцы пры ім.

Заказала Лазару Богшу выраб напрастольнага крыжа з рэліквіямі, які пазней стаў вядомы як Крыж Еўфрасінні Полацкай (1161)

У канцы жыцця выправілася ў паломніцтва ў Іерусалім (1167). Магчыма, што пры гэтым выконвала і царкоўна-дыпламатычную місію, а на землях Русі, якія праяжджала — міратворчую місію. Сустракалася з імператарам Мануілам, верагодна, была ў Канстанцінопалі, у канцы красавіка дасягнула Іерусаліму, дзе захварэла і памерла. Еўфрасіння была пахаваная ў Феадосіевым Іерусалімскім манастыры. Існуе думка, што апошняй воляй Еўфрасінні магло быць пахаванне ў манастыры святога Феадосія, што і стала прычынай таго, што рака з астанкамі была пакінута ў Кіеве, а не вернута ў Полацк.

Аповесць пра жыццё Еўфрасінні Полацкай

Аповесць – помнік гатычнага пісьменства Беларусі 12 ст. Захавалася звыш 100 спісаў твора. Аўтарамверагодна з’яўляўся манах давыд, які суправаджаў Еўфрасінню ў Іерусалім. Сюдэт твора ўключае Жыціі і прыгодніцкія элементы.

Галоўная гераіня – Еўфрасіння (прадслава) – рэальная гістарычная асоба. Яна самастойна робіць cвой жыццевы выбар. Гераіня мае выключныя схільнасці да навукі, аб чым красамоўна сведчыць адзін з яе маналогаў, дзе яна прамаўляе: “Кнігамі суцяшаецца душа мая і сэрца весяліцца” Думкі яе светлыя, пачуцці – стрыманыя, розум – разважлівы. Апрача Еўфрасінні там прысутнічае яшчэ 16 персанажаў.

Пры адмалеўцы герояў пісьменнік характарызуе ўчынкі, справы, іх унутраны свет. Паказвае духоўныя пакуты і трывогі.

У тэксце твора шмат дыялогаў і маналогаў. Есць звароты да Бога (12) і 2 лямантавых плача. Важны кампанент паэтыкі твора – містычныя мікрасюжэты. Аўтар шырока ўжываў сімвалы і параўнанні. Еўфрасіння параўноўваецца з пчалой і сонцам.

Пытанне 8

Постаць Аўрамія Смаленскага – кніжніка, прапаведніка, героя “Жыцця Аўрамія Смаленскага”.

Аўрамій Смаленскі (Працалюбівы), асветнік, рэлігійны і грамадскі дзеяч, мастак. Нарадзіўся ў сярэдзіне 12 ст. ў Смаленску ў заможных бацькоў, якія да яго мелі 12 дачок. З дзяцінства выхаваны ў духу строгай хрысціянскай набожнасці і прывучаны да сістэматычных кніжных заняткаў. Пасля смерці бацькоў раздаў усю іх маёмасць манастырам, цэрквам і бедным, а сам пайшоў у манастыр, размешчаны ў ваколіцах Смаленска. Тут ён старанна вывучаў творы Яна Златавуста, Яфрэма Сірына, жыціі святых: Антонія Вялікага, Яўхімія, Савы, Феадосія Палесцінскіх, Антонія і Феадосія Пячэрскіх і інш., займаўся зборам і перапісваннем кніг. У гэты час смаленскі князь Раман Расціслававіч (памёр у 1170) заснаваў у горадзе вучэльню, у якой навучаліся па славянскіх, грэчаскіх і лацінскіх кнігах. Аўрамій актыўна садзейнічаў росквіту гэтай вучэльні, дапамагаў фармаваць яе бібліятэчны фонд. Пасля 30 гадоў манаскага служэння ў 1198 ён прыняў сан прэсвітэра і стаў шырока вядомы як прапаведнік і настаўнік не толькі для манаскай браціі, але і для недухоўных асоб. Гэта выклікала зайздрасць у часткі духавенства, і Аўрамію давялося перайсці ў Крыжаўзвіжанскі манастыр у Смаленску. Сюды да яго пачало прыходзіць яшчэ больш людей за духоўнай парадай, настаўленнем. Ён актыўна ўдзельнічаў у аздабленні храма, намаляваў для яго 2 абразы. Няспынныя казанні і поспех у вернікаў зноў выклікалі зайздрасць у духавенства і гарадской знаці. Прэсвітэра абвінавацілі ў ерасі і распаўсюджванні забароненых кніг, а таксама ў спакушэнні жанчын і пераманьванні духоўных дзяцей. На судзе, які ўзначальвалі князь і епіскап, ён змог апраўдацца, але яму забаранілі свяшчэннадзейнічаць і загадалі вярнуцца ў той жа самы манастыр. Але папулярнасць Аўрамія ў народзе была такой вялікай, што царкоўныя ўлады вымушаны былі адмяніць сваю забарону на прапаведніцтва і прызначылі яго ігуменам новага манастыра. Па-ранейшаму да яго сыходзіліся розныя людзі, каб паслухаць разумныя парады і настаўленні. Аўрамій заклікаў смалян няўхільна прытрымлівацца маральных прынцыпаў хрысціянства, клапаціцца пра духоўнае ўдасканаленне жыцця, увесь час помніць пра Бога, маліцца дзень і ноч. Памёр ён да 1224, пражыўшы ў манастве 50 гадоў. Пасля смерці, як і пры жыцці, Аўрамія шанавалі смаляне як нястомнага прапаведніка рэлігійнага пакаяння і непазбежнасці страшнага суда. За актыўнае прапаведанне хрысціянства і ўзорнае жыццё праваслаўная царква кананізавала яго. Яго вучань манах Яфрэм напісаў «Жыціе прападобнага Аўрамія Смаленскага».

Пытанне 9

Клімент Смаляціч і яго месца ў кантэксце літаратуры ранняга Сярэднявечча.

Клімент Смаляціч (? - пасля 1164), царкоўна-палітычны дзеяч, мысліцель, пісьменнік. Нарадзіўся ў 1-й палове 12 ст. ў Смаленску. Быў манахам Зарубскага манастыра каля Кіева. Стаў вядомы дзякуючы сваёй рознабаковай адукаванасці, рэдкай эрудыцыі, выдатнаму літаратурнаму таленту. Як сцвярджае Іпацьеўскі летапіс, К.С. «быў кніжнік і філосаф, якіх у Рускай зямлі не бывала». Высокую на той час адукацыю ён, верагодна, атрымаў у Канстанцінопалі. Як прыхільнік развіцця ўсходнеславянскай культуры, змагар супраць засілля ў рускай царкве грэчаскага духавенства К.С. актыўна агітаваў за царкоўную аўтакефалію. Ён нястомна даказваў, што назначэнне мітрапалітаў для Кіеўскай Русі - унутраная справа рускага праваслаўя, і дыктат Візантыі ў гэтым пытанні пярэчыць інтарэсам народа, царквы, дзяржавы.

З 1147 да 1154 года К.С. займаў пасаду Кіеўскага мітрапаліта. У спадчыне Смаляціча захаваліся “Пасланні да прасвітара Фамы” і “Павучанне аб любові”.

“ Пасланне да прасвітара Фамы ” уключае уступ, 2 асноўныя часткі і заключэнне-падагульненне. Ва ўступе пісьменнік вызначыў міссію духоўных асобаў і інтэлектуалаў. Паводле яго слушнага меркавання, іх вызначэнне палягае ў пошуку ісціны. К.С. абгрунтоўваў неабходнасць двухузроўневага прачытання Бібліі – літаральнага і алігарычнага. У 2-ой частцы твора пісьменнік заклікаў да засваення досвіду і адкрыццяў зробленых людзьмі на працягу тысячагоддзяў. Вельмі каштоўнымі, на яго думку, з’яўляліся веды антычных мысліцеляў – Гамера, Арыстоцеля і Платона. У заключэнні К.С. даводзіў, што пазнанне прыроды, спалучанае з хрысціянскай верай – аснова дабрабыту і дасягнення вечнага жыцця.

У “ Павучанні аб любові ” пісьменнік дае некалькі азначэнняў любові – шанаванне Бога, павага да вернікаў, сардэчнасць бацькоў у датычэнні да дзяцей, узаемнае каханне жанчыны і мужчыны.

Пытанне 10

“Слова пра паход Ігаравы” як помнік агульнаславянскай літаратуры. Беларускія матывы “Слова…”

Дзесьці ў 1185 – 1187 гг. верагодней за ўсе ў Кіеве ўзнік твор, які стаў найвышэйшым дасягненнем старажытнарускай літаратуры, шэдэўрам сусветнай паэзіі эпохі Сярэднявечча – “Слова пра паход Ігаравы”. Гэта праца прысвечана гістарычна сапраўдным падзеям, у ім дзейнічаюць рэальныя гістарычныя героі. Аднакаўтар адлюстраваў свій час і гістарычную мінуўшчыну роднай зямлі не як летапісец, а як сапрадны паэт. Яго твор – не храналагічна паслядоўны, дакументальна дакладны выклад падзей, а цэласная серыя яркіх, як бы выхапленых з самога жыцця малюнкаў. Яго апавяданне эмацыянальна афарбавана, ліра-эпічнае паводле характару. Гаворка пра сучаснае дапаўняецца аўтарскімі адступленнямі і разважаннямі пра мінулае Русі, напоўненымі глыбокай трывогай за яе будучыню.

У цэнтры твора – апісанне пахода князя Ігара на полаўцаў. Паэт услаўляе гераізм і рыцарскую доблесць старажытнарускіх воінаў. Апавядаючы галоўнага героя як храбрага і мужнага воіна, для якога вышэй за ўсе рыцарскі гонар і слава, аўтар “Слова” адначасова дакарае яго за паспешлівасць і самаўпэўненасць, за тое, што ен выступіў у паход, не параіўшыся з іншымі, больш моцнымі князямі, і без іх вайсковай падтрымкі. Паэтычная аповесць пра паход на полаўцаў удзельнага рускага князя перарастае ў пранікненае і ўсхваляванае слова пра Радзіму, пра лес усей Рускай зямлі, у якім глыбока выявіўся сапраўдны грамадзянскі патрыятызм аўтара, яго шырокі гістарычны кругагляд, дзяржаўная і народная мудрасць. Прычыны няўдачы паходу Ігара аўтар бачыць у агульных сацыяльна-палітычных абставінах, якія складаліся на ўсходнеславянскіх землях. Ен асуджае аднаго з галоўных пачынальнікаў мясцовага сепаратызму, саюзніка полаўцаў чарнігаўскага князя Алега.

Твор вылучаецца незвычайным багаццем і першароднай свежасцю мастацкіх малюнкаў, фарбаў, вобразаў, паэтычнай мовы, здзіўляючай емістасцю зместу. У ім жыве ўся Русь, якая фактычна з’яўляецца галоўным героем паэмы. Аўтар стварыў яркія, запамінальныя вобразы старажытнарускіх князеў. Тут і родны брат Ігара Усевалад, і ўсемагутны Яраслаў Асмамысл Галіцкі.

Невядомы аўтар 12 ст. стварыў таксама надзвычай прывабны, вельмі паэтычны вобраз рускай жанчыны. У славутым плачы Яраслаўны з вялікай мастацкай сілаю, са здзіўляючай цеплынею і праўдзівасцю перададзены яе глыбокія перажыванні і пачуцці.

У шэрагу найлепшых – старонкі, прысвечаныя Полацкай зямлі, Полацку, яго князям, якія былі актыўнымі ўдзельнікамі складанага ўнутрыпалітынага жыцця Старажытнай Русі.Паэт згадвае Полацкага князя Ізяслава Васількавіча.

Асаблівае месца ў паэме займае вобраз нястомнага і непакорлівага Усяслава, полацкага князя, які свае доўгае і бурлівае жыцце аддаў настойлівай барацьбе за ўмацаванне палітычнай магутнасці і незалежнасці Полацкага княства. Мудрым і дзейным паказаны Усяслаў Чарадзей на вялікакняжацкім троне ў сталіцы Кіеўскай дзяржавы, на які ен быў узведзены воляю народа. Аўтар асуджае сучасных яму полацкіх князеў, але з вялікай сімпатыяй і са спачуваннем ставіцца да Усяслава Полацкага і падае яго вобраз у духу вусна-паэтычных традыцый, як легендарнага, авеянага ўсенароднай славай героя.

Узгадваецца фауна: тур, гепард, зязюля, воран і г.д. Сярод міфалагічных багоў Дажбог, Сварог, Траян, Хорс.Узгадваюцца Мінскія землі, Няміга.

Мастацкая сістэма паэмы звязана з фальклорам, з народнымі язычніцкімі ўяўленнямі. Яна насычана народнай сімволікай, вобразамі славянскай міфалогіі. Паэтычныя вобразы “Слова” вылучаюцца быгаццем асацыяцый, свежасцю і самабытнасцю. Яны грунтуюцца на тонкіх назіраннях над жыццем прыроды, працоўнай практыкай чалавека, воінскім побытам і сення здзіўляюць нас сваей дакладнасцю, трапнасцю і мастацкай смеласцю.

Створанае 800 галоў таму назад геніяльным майстрам мастацкага слова, яно і сення жыве, хвалюе і захапляе нас.

Паэма перакладзена на шматлікія мовы народаў свету. Першым у беларускай літаратуры да “Слова” звярнуўся Багдановіч,які ў 1910 г. пераклаў урывак пра полацкага князя Ізяслава. Поўныя пераклады паэмы на сучасную беларускую мову ўпершыню зрабілі Купала і Гарэцкі.

Таленавіты ідакладны пераклад гэтага твора на беларускую мову зрабіў у 1984 г. Барадулін.

Пытанне 11

Літаратура эпохі станаўлення ВКЛ. Агляд. Гісторыка-культурны кантэкст, жанры, сюжэты.

Полацкае княства аслабла. Літва Міндоўга.

Развіцце культуры:

Пленна развіваецца архітэктура. У 14-15стст. На землях княства з’яўляецца раманскі стыль- будуюцца магутныя мураваныя замкі; мяняецца асяроддзе літаратуры-яна набывае дзяржаўны характар.

У 13-15стст. былі выпрацаваны асноўныя віды і жанры беларускага фальклору(казкі, каляндарная абрадавая паэзія, прыказкі, прымаўкі і т.п.).

Старажытнарускія літаратурныя традыцыі былі вызначальнымі і ў 14-15стст., на першым этапе станаўлення ўласна беларускай літаратуры. Асабліва актыўна чыталіся і перапісваліся папулярныя і неабходныя для богаслужэння кнігі Бібліі: Псалтыр, Апостал, Евангелле. Шырока распаўсюджваліся жыціі святых і творы царкоўнай аратарскай прозы, апокоыфы. З твораў свецкага характару на бел.землях працягвалі свае жыцце гістарычныя аповесці і дыдактычныя навелы, хронікі, летапісы.

А вось летапісанне усе больш адносіцца да дзяржаўнай справы, так сказаць выконвае ролю тагачасных СМІ, стварае грамадскую думку і ўздзейнічае ідэалагічна.

1. Летапісы мяняюцца: узмацняецца фабульнасць (сюжэтнасць) \\ замест пагадовых запісаў з’яўляюцца развітыя гістарычныя сюжэты \\ з’яўляецца псіхалагізм, характары

Летапісы складаюцца ў зводы; летапісы і хронікі нагадваюць раманы.

Напрыклад, “Летапіс вялікіх князеў літоўскіх”(дынастыйная барацьба; пачынаецца з Гедыміна), “Беларуска-Літоўскі летапіс”(цэнтральная падзея – гісторыя каранацыя Вітаўта).

16ст. – вызваленне Масквы ад татарскага прыгнету.→ Маскоўскае княства мацнее; узнікае дактрына, што Масква – трэці Рым, а чацвертаму не бываць! Пачынаюцца войны з Маскоўскім княствам. \\ У 16ст. летапісы і хронікі мелі ідэалагізаваны характар.

- Сюжэты: гістарычныя(рэальныя) \\ міфалагізаваныя \\ сямейна-бытавыя(дынастыйныя адносіны)

- Зводы: гістарычныя: Хроніка Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага, Хроніка Быхаўца \\ міфалагічныя: заснаванне Літвы Палямонам, сон пра жалезнага ваўка і т.п.

Аповесць пра Міндоўга: Помнік 13 ст. У творы знайшлі адлюстраванне грамадскія і палітычныя падзеі, знітаваныя з асобай Міндоўга. У творы Міндоўг паказаны самаўладным гаспадаром, здатным на розныя дыпламатычныя маневры і шматхадовыя камбінацыі. На старонках аповесці Міндоўг паўстае як выдатны вайсковы начальнік. Міндоўг умела манеўруе паміж рознымі цэнтрамі сілы.

Аповесць пра Войшалака: Літаратурна-мастацкі феномен др.п. 13 ст. Ен вылучаецца незвычайным прыгодніцкім сюжэтам і выключнай вобразатворчасцю. Галоўны герой – Войшалак пададзены ў аповесці як ахвяра неспрыяльных гістарычных абставінаў, вельмі жорсткай барацьбы за ўладу. Ен імкнецца схавацца ад палітычных разборак, ідзе ў мнастыр і прымае манаскі стан. У аповесці падрабязна распрацавана сюжэтная лінія пра забойства яго бацькі Міндоўга. Новы сюжэтны паварот – абранне Войшалака Вялікім князем.

Аповесць пра Гедзіміна: Помнік сяр. 14 ст. У аповесці дамінуюць батальныя сцэны. Аўтар акцэнтаваў увагу на змаганне з нямецкай агрэссіяй. Ключавы персанаж аповесці – Гедзімін. У творы паказана цэнтралізацыйная палітыка князя. Гедзімін паўстае як дбайны гаспадар, заснавальнік гарадоў – Трокаў, Вільня.

Пытанне 12

Беларуска-літоўскія хронікі. Эвалюцыя жанру. Апісанне дынастыйнай барацьбы ў ВКЛ у “Летапісе вялікіх князеў літоўскіх”

Новыя якасці і рысы набыло беларускае летапісанне ў 15 ст. У сувязі з завяршэннем палітычнай цэнтралізацыі і ўзмацненнем этнічнай кансалідацыі беларускіх зямель узніклі агульнадзяржаўныя, беларуска-літоўскія паводле зместу і характару летапісы. Яны з’явіліся вынікам новых ідэйна-палітычных тэндэнцый і гістарычных канцэпцый эпохі, яркім адлюстраваннем новага этапу ў гістарычным жыцці беларускага народа. У іх выявіліся погляды перадавых грамадскіх сіл Беларусі і Літвы першай паловы 15 ст., якія стаялі на баку вялікакняжацкай улады, што змагалася супраць феадальнай раздробленасці за адзінства і магутнасць краіны, за яе высокі міжнародны аўтарытэт. Першым летапісным творам, скадзеным з новых, агульнадзяржаўных пазіцый, быў “ Летапіс вялікіх князеў літоўскіх ”.

Ен прысвечаны апісанню ыі Літвы, Беларусі і Украіны 14 – пачатку 15 ст., гісторыі напруджанай барацьбы за ўладу паміж нашчадкамі князя Гедыміна, барацьбы за палітычнае аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель.

У цэнтры ўвагі невядомага аўтара – жорсткая, бескампрамісная барацьба паміж князямі Ягайлам Альгердавічам, якіпасля смерці ў 137 г. свайго бацькі стаў вялікім князем літоўска-беларускім, і яго дзядзькам Кейстутам Гедымінавічам. Баючыся магутнага Кейстута,які меў вялікі ўплыў у дзяржаве і ў марах бачыў на вялікакняжацкім пасадзе ў Вільні свайго любімага сына Вітаўта, Ягайла вырашыў пазбавіцца ад небяспечнага дзядзькі. Шукаючы падтрымкі, ен учыніў змову з нямецкімі крыжакамі. Мудры і рашучы Кейстут опярэдзіў пляменніка і захапіў сталіцу княства Вільню. Неўзабаве непакорлівы Ягайла вярнуў сябе вялікакняжаці пасад. Івось праціўнікі сыходзяцца на рашучую бітву. Аднак у апошні момант, апавядае летапісец, Ягайла прысылае ганцоў з прапановай мірна ўладзіць дынастычную спрэчку і запрашае да сябе Кейстута з Вітаўтам для перагавораў. Пасля некаторых ваганняў князі прымаюць прапанову і накіроўваюцца ў стан праціўніка, дзе былі здрадліва палонены і адвезены ў Крэўскі замак. Стары князь па загадзе Ягайлы быў задушаны, а яго сын паспеў выратавацца, пераапрануўшыся ў жаночае адзенне. Вітаўт уцек у Прусію да крыжакоў.

Гісторыя барацьбы Кейстута з Ягайлам выкладзена ў “Летапісе” емка, дакладна, дынамічна, выразна. Твор дадаткова ажыўляюць каларытныя дыялогі, простая мова герояў. Нягледзячы на знешні аб’ектывізм апавядання, симпатыі аўтара цалкам на баку Кейстута и Вітаўта, якія намаляваны з яўным спачуваннем як сумленныя і высакародныя рыцары ў супрацьвагу здрадліваму, няўдзячнаму і бязлітаснаму Ягайлу.

Як паказваюць асобныя дэталі зместу, агульная накіраванасць, мова, стыль твора, першапачатковая частка “Летапісу” напісана ў свецкім асяроддзі, блізкім да князя Вітаўта, дзесьці ў канцы 14ст. з мэтай гістарычна абгрунтаваць права гэтага князя на вялікакняжацкі пасад у Вільні, апраўдаць яго паводзіны ў той міжусобнай спрэчцы і асудзіць перад гісторыяй ягайлу, забойцу Кейстута.

Пытанне 13

Гістарычныя, легендарныя і сямейна-побытавыя эпізоды ў беларуска-літоўскіх хроніках.

У 20-я гг. 16 ст. у асяроддзі патрыятычна натроеных літоўскіх арыстакратаў была створана на беларускай мове “Хроніка ВКЛ і Жамойцкага”, легендарная гісторыя Літвы ад міфічнага князя Палемона да Гедыміна. У гэтым творы, напісаным у форме гістарычнай аповсеці, сцвярджаецца паходжанне літоўскіх князеў і шляхты ад рымскіх патрыцыяў. Яны, уцякаючы ад праследаванняў імператара-тырана Нерона, быццам бы апынуліся ў Прынеманскім краі і заснавалі тут першыя гарады і княствы. Ваяўнічыя літоўскія князі, гаворыцца ў хроніцы, аднавілі палітычнае і культурнае жыцце на разбуранай ардой Русі, абаранілт яе ад нападаў мангола-татараў і стварылі магутную дзяржаву. Гісторыя ВКЛ даведзена ў гэтым творы да часоў Гедыміна ўключна.

Сярод гістарычных паданняў паэтычнасцб вылучаецца ў хроніцы апавяданне пра заснаванне Вільні. Аднойчы князь Гедымін паехаў на паляванне і забіў на гары ля ракі Віленкі вялікага тура. Час быў позні, і князю прыйшлося заначаваць. І ўбачыў ен прарочы сон, быццам на суседняй гары “стоить волк железный велики, а в нем ревет, как бы сто волков выло”. Прачнуўшыся, паклікаў Гедымін свайго галоўнага варажбіта разгадаць сон. “Княже великий, - сказаў той, - волк железный знаменует, што город столечный тут будет, а што в нем унутрі ревет, то слава его будет слынуті на весь свет”. Загадаў Гедымін пабудаваць на тым месцы