Д витамині (кальциферолдар).

Кальциферолдар -антирахиттік витаминдер. Химиялық табиғаты бойынша олар стерин-дер тобына жататын циклды қаныкпаган бір атомды екіншілік спирттер болып табылады. Бұл заттар жіңішке ішекте өт қышқылдарының көмегімен сіңіріледі жэне хиломикрондардың қүрамында лимфада, сонан соң қанға түсіп, бауырға жеткізіледі.

 

Дигидроксихолекальциферол (кальцитриол)

 

Бауырда кальциферолдар 25-гидроксилазаның көмегімен гидроксильденеді. Түзілген гидроксикалыдиферолдар (кальциферолдар) қанның ағынымен бүйрекке жеткізіледі, мүнда 1 -гидроксилаза мен осы реакцияны белсендіруші паратгормонның эсерінен Д витаминінің белсенді түрі -1,25- дигидрокси- холекальциферол - (кальцитриол) пайда болады.

Балалар үшін Д витаминінің тэуліктік қажеттіліг 12 -25 мкг, ересектер үшін ондаған есе аз. Д витамині көптеген жануар тектес тағамдарда (бауыр, сары май, сүт), өсімдік майларын-да, ашытқыда кездеседі. Балықтардың бауырында Д витамині өте көп.

Д витаминінін. биологиялық мәні.

1,25 -дегидроксикальциферолдардың (кальцитриолдардың) негізгі қызметі - фос­фор - кальций алмасуын реттеу, оның ішінде клеткалық мембраналар арқылы кальций мен фосфаттардың тасымалдануы жэне сонымен қатар клеткаларда, қанда олардьщ деңгейін бақылау. ҚалыптЫ жағдайда қанда кальцийдің мөлшері 2,3 -2,75 ммоль/л, фосфаттар - 1 - 2 ммоль/л шамасында болады. Қанда кальций мен фосфаттардың деңгейін реттеу принциптері мынадай:

- Бүйректе жэне жіңішке ішекте 1,25 -үшгидроксикальциферолдар кальций -байланы­стырушы белоктар мен Са -АТФ -азаның синтезін индукциялайды. Жіңішке ішекте Са++ мен фосфаттардын сіңірілуі жэне алғашқы зэрден қанға реабсорбциясы арнайы кальцийбай-ланыстырушы белоктың қатысуымен өтетін жеңілдетілген диффузия жолымен жэне Са++ -АТФ -азаның көмегімен белсенді тасымалдау есебінен жүреді.

- Сүйек тканьдерінде кальциферолдар фосфорлы кышқылды кальций тұздарының жинақталу процесін қадағалайды. Бүл процеске 25 - гидроксикальциферол мен 1,25 -ди-гидроксикальциферол қатысады: қанда кальций мен фосфаттың деңгейі төмендеген кез­де 1,25 -дигидроксикальциферолдың эсерінен остеоциттердің сыртқы мембраналарының Са -белсенді АТФ -азасының белсендірілу жолымен сүйек тканьдерінің декальцинациясы жэне ерігіш кальций түздарының түзілуі ынталадырылады да, сүйек тканінен фосфаттар мен кальцийдің қанға бөлінуі жүреді. Бүл жағынан алғанда кальцитриолдар мен паратгормон си-нергистер болып табылады.

- Қанда кальций мен фосфаттардың қалыпты кезінде кальциферолдың 1 -гидроксила-засы тежеледі. Соның салдарынан 1,25 -дигидроксикальциферолдың түзілуі тоқтайды да, 25 -гидроксикальциферолдар жинақталады, олар субстратты фосфорильдену реакциясында АТФ -тың синтезі процесін белсендіру жолымен сүйек тканьдерінде гидроксиапатиттердің түзілу механизмін энергиямен қамтамасыз етеді, басқаша айтқанда кальцификацияны - каль­ций мен фосфаттың жинақталуын ынталандырады.

Балаларда Д витамині жетіспеген жагдайда Д гиповитаминозы -рахит дамиды. Бүл аурудың негізгі белгісі -сэйкес симптомдар арқылы көрінетін сүйек тканінің кальцифика-ция процестерінің зақымдалуы болып табылады. Рахит кезінде қанда кальций деңгейінің өзгеруіне байланысты жүйкелік - бүлшық еттік қозудың зақымдалуы орын алады.

Кейбір жағдайларда, тіпті ағзага Д витамині қалыпты түсіп отырғанда да рахит ауруының белгілері орын алады. Бүл жағдай - Д витаминіне резистентті рахит -паратгормонның өндірілуінің зақымдалуымен немесе бүйрек пен бауырдың қызметі зақымдалуымен байла­нысты.

Д витаминін мөлшерден тыс пайдаланған кезде витаминдік интоксикация дамуы мүмкін, ол нэрестелерде сүйек тканінің жылдам кальцификациясы (кальцидилдердің эсері), кранио-стеноз белгілерінің дамуы, ал ересектерде - сүйек тканінің деминерализациясы белгілерімен жэне сынғыштығымен (кальцитриолдар эсері) жэне қанда кальций мен фосфаттардың деңгейінің артуымен жэне соның салдарынан ішкі мүшелерде кальцинаттардың түзілуімен (өкпе, бүйрек, тамыр жэне т.б.) сипатталады.

 

 

Е витамині (токоферолдар).

Токоферолдар - көбею витаминдері, олар токолдың бүйірлі изопреноидты тізбегі бар ароматтық спиртінің метильденген туындыларынан күралған. Токол сақинасында метильді топтардың саны мен орнына байланысты альфа, бета, гамма, дельта токоферолдар бар. Соныц ішінде ең белсендісі альфа -токоферол болып табылады, оның токолды сақинасының 5,7,8, орнында 3 метильді топтар бар:

Е витаминінің тэуліктік қажеттілігі шамамен 20 - 50 мг. Токоферолдың қайнар көзі өсімдік майлары (күнбағыс, жүгері, мақта жэне т.б.) болып табылады. Токоферолдың биологиялық мэні.

Майда еритін барлық витаминдер сияқты токоферолдар от қышқылдарының көмегімен сіңіріледі жэне жіңішке ішектің қабырғасынан хиломикрондардың күрамында алгашында лимфа агынымен, сонан соң қан ағынымен барлық мүшелер мен тканьдерге жеткізіледі. Юіеткада мембраналардың қүрамына еніп, өзінің биологиялық қасиеттерін көрсетеді. Токо­феролдар өздерінің күрылымдык ерекшелігіне байланысты редокс - жүйе қүрайды:

 

Соның нэтижесінде токоферолдардың антиоксиданттық қасиеті бар жэне бос - ради-калды реакциялардың екпінін реттейді, клетка мембраналарының липидтерінің қанықпаған май қышқылдарының пероксидті тотығуының реттеусіз процестерінің түзілуін тежейді де, мембраналардың түрақтылығы мен бүтіндігін қамтамасыз етеді.

Бос радикалдар ферменттердің эсерінен немесе аралық металдардың аз ғана мөлшерімен катализденетін ферменттік емес реакцияларда түзіледі. Мысалы, оттегі молекуласынан супероксидті анион, пероксидті анион, гидроксильді радикал жэне синглетті оттегі түзіледі. Бүл радикалдардың жоғары химиялық белсенділігі бар жэне ағзаның көптеген заттарымен эсер етеді, эсіресе нуклеин қышқылдарымен, белоктармен жэне липидтермен.

Оттегінің белсенді түрлері қанықпаған май қышқылдарынын белгілі бір көмірсутегілік топтарынан сутегіні бөліп алады да, оларды бос радикалды топтарға -СН - айналдырады. Май қышқылының мұндай радикалы оттегі молекуласын оңай қосып алады да, май қышқылының пероксидті радикалына айналады (а):

Ары қарай, пероксидті радикал сутегіні май кьішқылының басқа молекуласынан бөліп алып, оны пероксидті радикалға айналдырады, ал өзі гидропероксидке дейін тотықсызданады (б), осылайша бос радикалды реакциялар тізбегі жалғаса береді:

Май қышқылдарының пероксиді түрақсыз жэне альдегидтерді түзе отырып, ыдырайды. Липидтердің пероксидті тотығуының жағымсыз қорытындысы ретінде малон альдегидінің түзілуін айтуға болады:

Малон альдегиді белоктын аминтобы бар Шифф негізін түзеді де, біріктіруші агент ретінде қызмет етеді. Осы біріктірудің нэтижесінде ерімейтін липид -белокты комплек-стер пайда болады, олар мерзімі өткен пигменттер (пигменты изнашивания) немесе ли-пофусциндер деп аталады. Өзінің антиоксиданттық қасиетіне байланысты токоферолдар тек поликаныкпаган май кышқылдарын ғана емес, сонымен °атар басқа да липидтерді, эсіресе стероидтарды зақымдалудан қорғайды. Соның нэтижесінде токоферолдар сперматозоидтардың жетілуін жеделдетіп, олардың қозғалғыштығын жақсартады, менстру-альды циклды қалыпты жагдайда үстап, эндометрия мен плацентаның дүрыс өсуіне жағдай жасайды. Токоферолдар биологиялық тотыгу мен фосфорильді тотығу процестеріне коэн­зим (убихинон) сияқты эсер етеді.

Токоферол мен селеннің арасындағы тығыз байланыс липидтердің пероксидті тотыгуының реттелуіне эсер етеді. Селен фермент глутатионпероксидазаның (Е1) коферменті болып табылады, ол глутатионның (G-SH) Н202-мен немесе май қышқылдарының гидропероксидтерімен тотығу реакциясын катализдейді де, липидтердің гидропероксиді пайда болуына кедергі келтіреді, ал токоферолдар селеннің тотықсызданған түрін тотыгудан қорғайды:

Қүрамында селен бар протеидтер глутатионнан цитохромдар жүиесіне электрондар­ды тасудың байланыстырушылары қызметін атқарады. Көптеген зерттеулер селен мен Е витаминінің тағамдық қажеттілігі арасындағы тығыз байланыстың бар екенін көрсетеді. Олардың біреуінің болмауы көптеген жануарларда бүлшық ет дистрофиясын тудырады, ол экссудативті диатез бен бауыр некрозы түрінде көрінеді.

Е витамині жетіспеген жагдайда, эритроциттер мембраналарының зақымдалуы салдары-нан гемолиз болуы мүмкін жэне гемолитикалық анемия симптомдары үдей түседі. Е гипови-таминозы кезінде жинақталатын липидтердің гидропероксидтері фагоциттердің бактерицидті белсенділігін төмендетеді.

 

К витамині (нафтохинондар).

Нафтохинондар-антигеморрагиялық витаминдер, химиялық табиғаты бойынша бүйірлі изопреноидты тізбегі бар 2-метил-1,4 нафтохинонның туындылары болып табыла­ды. Нафтохинондардың 2 түрі бар-филлохинондар (К1 витамині) жэне менахинондар (К2 витамині). К витаминінің синтетикалық препараты викасол болып табылады-ол 2 метил-1,4 нафтохинонның бисульфитті туындысы:

Ересек адам үшін К витаминінің тэуліктік қажеттілігі шамамен 15-30 мг, балалар үшін 2-15 мг. Нафтохинондар көп мөлшерде өсімдік тектес тағамдарда (капуста, жемістер, шпинат), жануар тектес тағамнан бауырда кездеседі. Жіңішке ішектің бактерияларымен синтезделеді. Өт қышқылдарының қатысуымен сіңіріледі, бауырда, көк бауырда, жүректе жинақталады. Тканьдерде нафтохинондардың барлық түрлері аса белсенді түрі-менахинонға (К2 витаминіне) айналады.

Нафтохинондардыц биологиялық мәні.

Менахинон жэне басқа да нафтохинондар қанның үю процесін реттейді, ол протром­бин, проконвертин, Кристман жэне Стюарт факторларының синтезін ынталандыру арқылы жүзеге асады. Бауырда К витамині препротромбин молекуласында глутамат карбоксила-засын белсендіру жолымен препротромбиннің протромбинге айналуын ынталандырады. Түзілген протромбин Са иондарының көмегімен фосфолипидтермен байланысып, белсенді X факторының көмегімен (Стюарт факторы) ферменттік ыдырауға үшырайды да, тромбин пай­да болады, ол өз кезегінде фибриногенді фибринге айналдырады. Нафтохинондар, убихинон сияқты, тканьдік тыныс алу мен тотығу фосфорильденуді ынталандырады, бүлшық еттердің жиырылу белсенділігін арттырады, АТФ-азаны белсендіреді. К витаминдері жетіспеген жағдайда геморрагиялар, гемокоагуляция процесінің зақымдалуы байқалады.

Суда еритін витаминдер.

Суда еритін витаминдер адам агзасына тағаммен түседі немесе ішек бактерияларымен синтезделеді. Суда еритін көптеген витаминдердің биологиялық мэні олардың коферменттік қызметіне байланысты болады.

В1 витамині (тиамин).

Тиамин-антиневриттік витамин, (анейрин,аневрин), оны 1906 жылы X. Эйкман ашқан, химиялық табиғатын 1931 жылы Р. Уильяме пен Р. Греве анықтаған. Өсімдік элемінде кең таралған. Негізінен түқымның қабығы мен үрыгында болатындықтан, ол кебегі бар ұнда көп кездеседі. Тиамин сол сияқты бүршақта, кейбір ет тағамдарында коп болады. Кейбір ішек бак-териялары тиаминді синтездеп, онымен адам ағзасын қамтамасыз етеді. Тэуліктік қажеттілігі 1,5-2 мг.

Ағзада В1 витаминінің биологиялық белсенді түрі оның дифосфорлы эфирі-тиаминпирофосфат (ТПФ) болып табылады, оны басқаша кокарбоксилаза деп атайды.

 

Тканьдерде тиаминмонофосфат (ТМФ) жэне тиаминтрифосфат (ТТФ) түзілуі мүмкін, бірақ коферменттік қызметті тек ТПФ атқарады. В1 витаминінің биологиялық мэні.

В1 витаминінің биологиялық туындысы-тиаминпирофосфат мынадай ферменттердің коферменті болып табылады:

- пируватдегидрогеназды комплекстің

- альфа-кетоглутаратдегидрогеназды комплекстің

- транскетолазалардың.

Тиаминтрифосфат (ТТФ) синаптикалық мембраналар арқылы калий мен натрий ионда­рын тасымалдауға қатысады, яғни синаптикалық импульсацияны реттейді. Тиаминтрифосфат ацетилхолинэстеразаның белсенділігін төмендетеді де, жүйке жүйесінің парасимпаткалық бөлігінің жоғары тонусын қамтамасыз етеді.

В1 гиповитаминозы кезінде альфа-кетоқышқылдар катаболизмінің, глюкоза ыдырауының пентоздық жолының зақымдалуы, клеткаларда май қышкылдарының, нуклеотидтердің жэне нуклеин қышқылдарының синтезі үшін қажетті тотықсызданган НАДФН2 мен рибозо -

Заттар алліасуына кіріспе. Тамаңтауның биохимиясы ------~

5- фосфаттың деңгейінің төмендеуі орын алады, синаптикалық импульсация зақымдалады жэне парасимпатиктердің тонусы төмендейді. Бұ_л полиневриттің (бери-бери ауруы) дамуына экеледі жэне Вернике алкогольды энцефалопатиясында кездеседі. В1 гиповитаминозының ортақ симптомдары: жүйке талшығының бойымен қатты ауырсыну жэне перифериялық сезімталдықтың төмендеуі (невриттер), параличтер, жүрек қағысының бүзылуы, асқазан сөлінің жэне түз қышқылының бөлінуінің азаюы, ішектің атониясы, колиттер, жүрек айнуы, қүсу, дерматитгер, қозғалыс координациясының бүзылуы, делирий. Бери-бери ауруы жэне Вер­нике энцефалопатиясы кезінде ағзаға В1 витаминінін енгізген жағдайда гиповитаминоздың белгілері жоғалуы мүмкін.

В1 гиповитаминозының басқа бір түрі-түқымқуалаушы некротикалық энцефалопатия, мүнда тиаминпирофосфаттың синтезін катализдейтін фермент - тиаминфосфокиназаның болмауынан тиаминпирофосфаттың синтезі бүзылады. В1 витаминін бүл жағдайда пайдала-ну еш нэтиже бермейді.

 

 

В 2 витамин і - рибофлавин.

Рибофлавин - изоаллоксазиннің Д - рибитильді туындысы болып табылады, ол тотыққан немесе тотықсызданған жагдайда болады:

1879 жылы алғаш рет В2 витамині сиыр сүтінің сары пигменті ретінде белгілі болған. Ол көп мөлшерде сүтте, ірімшікте, жұмыртқаның сары уызында, бауырда, жүректе, ашытқыда кездеседі. Ішек бактерияларымен синтезделеді. Тэуліктік қажеттілігі 2 - 4 мг. В2 витаминінің биологиялық белсенді түрлері - рибофлавиннің туындылары - флавопротеидтердің коферменттері ФАД жэне ФМН болып табылады. ФАД - флавинадениндинуклеотид жэне ФМН - флавинмононуклеотид тканьдерде тағаммен түсетін рибофлавиннен синтезделеді:

В2 витамині коферменттік қызмет атқарады, ФМН мен ФАД -тың кұрамына кіреді, соған байланысты мынадай ферменттердің қызметтеріне қатысады:

- митохондриялардың аэробты дегидрогеназаларының (сукцинатдегидрогеназаның, НАДН2 -редуктазаның, НАДФН2 -редуктазаның, ацил -КоА -дегидрогеназаның жэне т.б.)

- аминқышқылдарының оксидазаларының (D жэне L -аминооксидазалардың)

- моноаминооксидазалардың

- диаминооксидазалардың

- ксантиноксидазаның

В2 витамині жетіспеген жагдайда ең бірінші болып тері зақымдалады, себорея жэне псориаз белгілері дамиды, хейлоз пайда болады, ауыздыц шырышты қабатының қабынуы басталады, көздің торлы қабаты мен мүйізді қабықшасы зақымдалады. Бүдан сон ас қорыту жолының, қан айналу жүйесінің қызметтері бұзылады, бұлшық еттің элсіздігі дамиды, жас ағзаның өсуі тежеледі.

 

РР (В5) витамині - ниацин.

РР витамині -антипеллагралық витамин (никотин қышқылы) адам ағзасына никотин қышқылы түрінде немесе оның амиді никотинамид түрінде түседі.

Ниациннің негізгі қайнар көздері ет тағамдары, бауыр болып табылады. Сол сияқты ашытқыда, күріш кебегінде жэне т.б. кездеседі. Сонымен бірге аз мөлшерде никотинамид адам агзасында триптофаннан синтезделеді деп есептеледі. Сондықтан нағыз РР витамині - никотин қышқылы болып табылады, оның тэуліктік қажеттілігі 15 -25 мг. Тканьдерде нико­тин қышкьілы мен никотинамид НАД жэне НАДФ коферменттерін синтездеу үшін пайдала-нылады. НАД -тың синтезі триптофаннан кинуренин, 3 -гидроксикинуренин жэне т.б. түзілу кезеңі арқылы өтуі мүмкін.

 

РР витаминінің биологиялық мәні.

Ниациннің негізгі биологиялық қызметтері НАД жэне НАДФ коферменттерінің қызметімен байланысты:

Заттар алмасуына кіріспе. Тамақтауның биохимиясы -

- анаэробты дегидрогеназалардың коферменті ретінде 150 эртүрлі дегидраттау, тотығу, N - алкилдеу, изомеризация, май қышқылының, стероидтердің синтезіне қатысады

- НАД коферменті ДНК -лигазды реакцияның субстраты ретінде пайдаланылады, яғни ДНҚ синтезі үшін.

- НАД жэне НАДФ Кребс циклының ферменттерінің, глюконеогенездің негізгі ферменттерінің аллостерикалық реттеушілері болып табылады.

Коферменттік қызметінен баска РР витамині:

- түз қышқылының синтезін ынталандырады,

- бауыр мен қан жүйесінің қызметін жақсартады,

- көмірсулар алмасуына инсулин тэрізді эсер етеді,

- қан тамырларын кеңейту эсерін көрсетеді, мида алмасу процестерін жақсартады жэне орталық жүйке жүйесінде тежелу процестерін күшейтеді.

Никотин қышқылының жетіспеуі пеллагра деп аталатын ауруға экеледі, ол терінің Күн сэулесі көп түсетін бөліктерінде фотодерматиттің дамуымен, деменциямен, перифериялық жүйке талшығының қызметінің бүзылуымен (неврит), диареямен, тілдің атрофиясы мен ауырсынуы арқылы сипатталады. Пеллаграның ауыр түрлерінде асқазан - ішек жолдарының шырышты қабатына қан қүйылуы орын алады. РР гиповитамино-зы көбінесе никотин қышқылының мөлшері аз, триптофан аминкышқылы болмайтын тағаммен тамақтанатын адамдарда кездеседі. Мұндай тағамдарға жүгері немесе сорго жатады.

 

 

В6 витамині - пиридоксин.

В6 витамині- антидерматитті витамин, 3 химиялық түрде кездеседі: пиридоксин, пири-доксаль, пиридоксамин.

Заттар алмасуына кіріспе. Тамацтанудың биохимиясы

- қалқанша безінің гормондарын синтездеуге қатысатын иодтирониннің аминотрансфе-разалары;

- биогенді аминдер, нейромедиаторлар (гистамин, гамма - аминмаи қышқылы жэне т.б.) синтезін қамтамасыз ететін аминқышқылдарының декарбоксилазалары;

- орталық жүйке жүйесінің тежеуші медиаторының ыдырауын катализдейтін ГАМҚ (гамма - аминомай қышқылы) аминоферазасы;

- гем синтезінің негізгі ферменті - дельта - аминолевулин қышқылының синтетазасы;

- сфингозин синтезінің ферменті;

- гликогеннің фосфорилазасы;

- триптофаннан никотиномидті синтездеу ферменті - кинурениназа жэне кинуренина-минотрансфераза.

Коферменттік қызметтен басқа В6 витамині аминқышқылдардың жэне қанықпаған май қышқылдарының ішекте сіңірілуін ынталандырады. Жүрек бүлшық етінің жұмысын, бауырдың гликогенсинтездеуші жэне детоксикациялық қызметтерін жақсартады. Алкогольді улаиудың (абстиненттік синдром) белгілерін азайтады. Гемопоэзды ынталандырады. Туберкулезді емдеуге пайдаланылатын изониазид препараты В6 витаминімен байланысып, В6 гиповитаминозын тудырады, ол дерматит, полиневрит, бауырдың қызметтерінің бұзылуы түрінде көрініс береді.