Рэфармацыя на Беларусі. Дзеячы рэфармацыі: М. Радзівіл Чорны, С. Будны, В. Цяпінскі.

Р эфармацыя - гэта шырокі грамадска-палітычны рух у Заходняй Еўропе XVI ст., які меў антыфеадальную і гуманістычную накіраванасць, быў скіраваны супраць каталіцкай царквы. Галоўнымі яго ідэёлагамі былі М. Лютэр, Ж. Кальвін и інш. Адзінай крыніцай веры яны лічылі Святое пісанне, акрамя таго яны патрабавалі секулярызацыі царкоўнай маёмасці.
Рэфармацыя на Беларусі стала састаўной часткай еўрапейскай Рэфармацыі і ўспрыняла больш за ўсё кальвінізм і антытрынітарызм (арыянства). Сацыяльнай апорай кальвінізму была знаць, апазіцыйная шляхта і мяшчанства. Найбольш значнымі распаўсюджвальнікамі Рэфармацыі на Беларусі сталі Радзівілы, Валовічы, Сапегі, Кішкі, Хадкевічы.
Пратэстантызм прывёў да буйнага ўсплёску развіцця культуры. У канцы XVI ст. з'явілася шмат арыянскіх школ у Іўі, Слуцку, Кейданах, былі заснаваны друкарні ў Нясвіжы, Бярэсці, Лоску. Патрыятычныя памфлеты прадстаўніка дробнай шляхты В. Цяпінскага адзначалі неабходнасць асветніцкага супрацьстаяння паланізацыі. Атрымала распаўсюджванне перакладная і іншая літаратура. Увогуле, Рэфармацыя ў ВКЛ насіла шляхецка-магнацкі характар, так у сойме ВКЛ засядалі ў 1569 г. 15 сенатараў-пратэстантаў, 2 каталікі, 5 праваслаўных, а ў 1580 г. - 13 пратэстантаў, 6 каталікоў, 4 праваслаўных. Рэфармацыйны рух дапамог развіццю талерантнасці (верацярпімасці) ў ВКЛ, і Гарадзельскі сойм 1568 г. ураўнаваў у правах усю шляхту хрысціанскай веры. Гэта падцвердзіў акт Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г. «Аб свабодзе веравызнання». Яго тэкст увайшоў у Статут 1588 г. Адмоўныя адносіны многіх магнатаў ВКЛ (Радзівілаў, Сапегаў, Кішак, Хадкевічаў) да Люблінскай дзяржаўнай уніі з Польшчай 1569 г. і імкненне шляхты захаваць свае прывілеі ў Рэчы Паспалітай шляхам дэцэнтралізацыі як дзяржаўнай, так і царкоўна-рэлігійнай структуры каталіцкай і праваслаўнай царквы, абумовіла іх прыхільнасць да Рэфармацыі. Некаторыя слаі мяшчанства выступалі супраць прывілеяў каталіцкай і праваслаўнай царквы, якія абмяжоўвалі сацыяльна-эканамічныя правы грамадзян. Большасць сялян і гарадскога насельніцтва былі прыхільнікамі праваслаўнай рэлігіі, нягледзячы на спробы магнатаў-пратэстантаў Радзівілаў, Валовічаў і іншых, перацягнуць іх да Рэфармацыі прымусовым шляхам, праз пакаранні за ненаведванне пратэстанцкіх збораў.
У XVI - першай палове XVII ст. на Беларусі дзейнічала 85 кальвінісцкіх, 7 арыянскіх збораў (рэфармацыйных абшчын), напрыклад, у Бярэсці, Нясвіжы, Клёцку, Заслаўі, Менску, Віцебску, Полацку. Найбольш выдатным прадстаўніком беларуска-літоўскага антытрынітарызму, яго памяркоўнай часткі стаў С. Будны, пісьменнік, асветнік, гуманіст. У Лоску ў 1583 г. ён выдаў кнігу «Пра свецкую ўладу», дзе ёсць яго дыспут з прадстаўнікамі радыкальнай часткі антытрынітарыяў: Якубам з Калінаўкі, Пятром з Ганёндзы, Марцінам з Чаховіц, Паўлам з Візны. Яны крытыкавалі феадальны лад і дзяржаву, прыгон і эксплуатацыю сялян. Іх імкненне пазбавіцца ад гэтага і рэалізаваць свае лозунгі на практыцы прывяло да занепакоенасці шляхты і дзяржаўных колаў, нават кальвінісцкай шляхты. Да сярэдзіны XVII ст. антытрынітарызм быў заканадаўча забаронены, а члены арыянскіх абшчын выгнаны з Рэчы Паспалітай.
Рэфармацыйнае кнігадрукаванне ў Бярэсці, Лоску, Нясвіжы і Любчы існавала з сярэдзіны XVI да сярэдзіны XVII ст. Найбольш значнымі былі пераклады і выданні кніг Бібліі, як то Берасцейская Біблія (1563 г.), Евангелле В. Цяпінскага. Рэфармацыйнае кнігадрукаванне садзейнічала распаўсюджванню рэнесансных, гуманістычных і рацыяналістычных тэндэнцый у беларускай культуры.

65. Контррэфармацыя на Беларусі. Брэсцкая царкоўная унія і станаўленне ўніяцкай

Пасля Люблінскай уніі пачынаецца контррэфармацыя, якая праз каталіцкія ордэны змагалася з Рэфармацыяй. На Беларусі існавалі каталіцкія ордэны бенедыкцінцаў, бернардзінцаў, дамініканцаў, францысканцаў і асабліва іезуітаў. Контррэфармацыя прывяла нават праваслаўную шляхту (Валовічы, Сапегі) да пераходу ў каталіцызм. У гэтых адносінах можна лічыць, што Рэфармацыя садзейнічала паланізацыі беларускай шляхты, а з другога боку, яна дапамагала развіццю адносін з Заходняй Еўропай.
Ідэі уніяцтва існавалі сярод каталіцкіх колаў Польшчы яшчэ ў XIV ст. Зручны момант наступіў пасля падзення Візантыі (1453 г.) і пасля Люблінскай уніі (1569 г.), гэта павінна было аслабіць уздзеянне Маскоўскай патрыярхіі. У 1596 г. адбыўся Брэсцкі царкоўны сабор, які прыняў царкоўную унію, якая прызнала першую выснову каталіцкай прагматыкі і рэлігійнае главенства Папы Рымскага, але пры захаванні традыцыйнай абраднасці праваслаўнай царквы і выкарыстанні мясцовай мовы для богаслужэння. Спачатку яна вызвала шырокі сацыяльны пратэст. Антыуніяцкі напрамак насіў Віцебскі бунт 1623 г., калі быў забіты уніяцкі архіепіскап I. Кунцевіч. Барацьбу таксама вялі праваслаўныя брацтвы ў гарадах. У 20-30-х гг. XVII ст. кіруючыя колы Рэчы Паспалітай вымушаны былі прызнаць правы праваслаўнай царквы і яе легальную дзейнасць. Аднак, рэфармацыйная дзейнасць уніяцкіх мітрапалітаў Я. Руцкога, А. Сялявы, Р. Корсака, Базыліянскага ордэну садзейнічала павелічэнню ўплыву уніяцтва на беларускі народ. У XVII ст. беларусы мірна станавіліся грэка-каталікамі. Умацаванню уніі садзейнічала стварэнне ў 1617 г. манаскага ордэнабазыліян. I. Кунцевіч, Я. Руцкі, С. Полацкі, М. Сматрыцкі былі базыліянамі, яны шанавалі уніяцкую царкву. Сёння можна прызнаць, што праз захаванне беларускай мовы ў богаслужэнні уніяцтва дапамагло беларусам захаваць сваю беларускасць, сваю нацыянальную культуру.

66.Адраджэнне на Беларусі, яго спецыфічныя рысы і асаблівасці. Дзеячы Адраджэння:

В XIV - XVI вв. духовная жизнь Великого княжества Литовского испытывала на себе сильное влияние идей Возрождения. В этот период в Беларуси, как и в Западной Европе, был расцвет ренессансной культуры. Суть его состояла в бурном росте и взаимном обогащении культуры европейских стран, широком изучении и использовании достижений периода античности, возникновении сначала кирилличного, а затем и латинско-польского книгопечатания, проникновении гуманистических идей в культуру, определенной секуляризацией духовной жизни, распространении реформационных идей и движений.

Эпоха Возрождения на территории Беларуси имела свои особенности. Экономическое отставание от передовых стран Европы и господство феодализма сдерживали всестороннее развитие светских форм культуры и переход от средневековой культуры к культуре нового времени. Специфическими чертами Возрождения в Беларуси стали также столкновение западноевропейской и восточноевропейской культурных традиций, наличие на относительной веротерпимости, взаимодействие и взаимовлияние белоруской, русской, украинской, польской и литовской культур, что обусловило полилингвизм литературы этого времени.

Представителем ренессансной культуры в Беларуси был первопечатник, гуманист и просветитель Франциск Скорина (около 1490 - около 1551 гг.). В центре его внимания была проблема общества и человека. Он рассматривал вопросы смысла жизни, духовности мира, совершенствования общества и др. В 1521 г. в Праге Ф. Скорина издал 23 библейские книги Ветхого Завета. В Вильно он организовал первую в Беларуси типографию и издал «Малую подорожную книжицу» и «Апостол».

Традиции Ф. Скорины были развиты поэтом-гуманистом Николаем Гусовским (около 1470 - 1533 гг.), прославившимся своим произведением «Песня о зубре», в котором с патриотических и высоких морально-политических позиций воспета природа родной страны, содержится призыв к укреплению государства, к единству европейских народов, осуждаются войны, междуусобицы.

Крупным вкладом в культуру Беларуси явилась деятельность Сымона Будного (около 1530 - 1593 гг.). Он впервые издал напечатанные на белорусском языке «Катехизис», «Об оправдании грешного человека перед богом», «Про светскую власть», «Новый завет».

Взгляды С. Будного поддерживал и развивал Василий Тяпинский (год рождения неизвестен - умер около 1599 г.). Он издал на церковнославянском и белорусском языках Евангелие. В предисловии к нему он обратился к белорусской знати с просьбой о духовной и материальной поддержке белорусской культуры.

Важным явлением белорусской культуры явилась историко-хроникальная литература. Наиболее известными произведениями этого жанра стали «Летописец великих князей Литовских», «Хроника Великого княжества Литовского и Жемойтского», «Хроника Быховца», «Хроника польская, литовская, жемойтская и всей Руси» М. Старыйковского. Во второй половине XVI в. на смену традиционному летописанию пришла историко-мемуарная литература: «Письма» оршанского старосты Ф.Кмиты-Чернобыльского, мемуары новогрудского судьи Ф. Евлашевского, «Баракулабская хроника».

На процесс становления и развития белоруской архитектуры и изобразительного искусства значительно повлияли древнерусские традиции, а также лучшие достижения архитектуры и искусства западноевропейских стран. Переосмысливая это наследие, белорусские мастера создали самобытные памятники в готическом, романском стиле и стиле барокко. Образцом белорусской готики являются церкви оборонительного типа в Сынковичах, Мало-Можейкове, Супрасли, Заславле. Во второй половине XVI в. были построены культовые здания в традициях ренессанса (протестантский собор в Сморгони и костел в Несвиже). С конца XVI в. появляется борокко. В этом стиле итальянским архитектором Дж. М. Бернардини в Несвиже был построен иезуитский костел. В светской архитектуре появляются крепости-замки в Новогрудке, Лиде, Гродно, Мире и др. Их возникновение было вызвано необходимостью обороны.

В тесной связи с архитектурой развивалась живопись и скульптура. Наиболее активно развивалась иконопись. Она создавалась под влиянием древнерусского и византийского искусства. Характерными являются иконы «Матерь божья Замилованне», «Матерь божья Иерусалимская», «Матерь божья Смоленская» и др. С XV в. появляются произведения светской живописи в жанре портрета. Распространенным был и такой вид живописи, как книжная миниатюра - рисунок на страницах рукописей небольшого размера и тонкой техникой исполнения. Скульптурные произведения украшали церкви, костелы, дворцы феодалов.

Таким образом, XIV - XVI вв. - это яркий и самобытный период в развитии белорусской культуры, синтез ренессансово-гуманистических веяний и средневековых религиозных традиций, расширения культурных связей между белорусским и другими народами.

67. Школы і школьная адукацыя ў ХІV – першай палове ХVІІ ст. Праваслаўныя

З канца XVI ст. узніклі і пачалі дзейнічаць брацтвы - нацыянальна-рэлігійныя арганізацыі праваслаўнага насельніцтва. Яны аб'ядноўвалі рамеснікаў, гандляроў, часткова духавенства, шляхту. Буйныя беларускія брацтвы існавалі ў Вільні, Полацку, Менску, Бярэсці і іншых гарадах. Брацтвы вялі актыўную барацьбу супраць уніяцкай і каталіцкай цэркваў. Вялікую ролю адыгрывалі брацтвы і ў пашырэнні асветы і кнігадрукавання. Пачатковыя і сярэднія брацкія школы былі адкрыты ў многіх гарадах і мястэчках. Большасць дзеячаў беларускай культуры канца XVI - пачатку XVII ст. былі членамі брацтваў. Мялецій Сматрыцкі ўпершыню надрукаваў "Граматыку", якая амаль два стагоддзі выкарыстоўвалася ў якасці падручніка ў Расіі, па ёй вучыўся М. Ламаносаў. Усплеск культурнага жыцця быў бы немажлівы ў неадукаваным грамадстве. У XVI - першай палове XVII ст. На тэрыторыі Беларусі ўсталёўваецца пэўная сістэма школьнай адукацыі: пачатковыя школы пры праваслаўных брацтвах, пратэстанцкіх зборах, езуіцкія навучальныя ўстановы. У 1579 г. у Вільні пачала дзейнічаць езуіцкая Акадэмія - першая вышэйшая навучальная ўстанова. Выхадцы з Беларусі займаліся ва універсітэтах Польшчы, Германіі, Аўстрыі, Францыі, Італіі. Семяновіч Казімір (каля 1600 – пасля 1651), ваенны дзеяч, артылерыст, вынаходнік, мысліцель-гуманіст. 1649 г. зноў паехаў у Нідэрланды. Там працаваў над сваёй кнігай аб артылерыі. У 1650 г. яна выйшла ў Амстэрдаме У сваёй кніжцы Вялікае мастацтва артылерыі, частка першая аўтар дзеліцца з чытачом сакрэтамі артылерыі і ракетнай тэхнікі. Ганіць тых, хто трымае свае веды нявыкарыстанымі. Таму піша пра сябе, між іншым, наступнае: «Я ж ані дзеля ўзнагароды, ані па якой іншай прычыне, а задарма даю тое, што дарма і атрымаў, каб служыць супольнаму дабру…»

68. Арыгінальная і перакладная літаратура XIV- першай паловы XVІІ ст. Рукапісныя кнігі. Беларуска-літоўскія летапісы.

Станаўленне старабеларускай літаратуры непасрэдна звязана з этнічнымі працэсамі, што адбываліся ў ВКЛ. У ХІІІ–ХVІ стст. значную ролю на беларускіх землях пачынае адыгрываць рукапісная кніга, пераважна царкоўнага характару (пергаментныя Аршанскае, Мсціслаўскае, Лаўрышаўскае, Жыровіцкае евангеллі). У беларускай літаратуры месца былін займае новы эпічны жанр – гістарычныя песні, прысвечаныя барацьбе насельніцтва з іншаземнымі захопнікамі. У ХV ст. з’яўляецца новы жанр – перакладная літаратура як свецкага ("Александрыя", "Троя"), так і царкоўнага характару ("Аповесць пра трох каралёў", "Трыстан і Ізольда", "Аповесць пра Бову" і г. д.). Яе існаванне – яркае сведчанне цесных культурных стасункаў ВКЛ з іншымі краінамі. ХV ст. адзначаецца ростам бібліятэчнай справы: на беларускіх землях ствараюцца буйныя прыватныя і царкоўныя кнігасховішчы. Рукапісныя кнігі ў іх адзначаюцца адмысловым афармленнем.

Яркім прадстаўніком жанру царкоўнай аратарскай прозы на беларускіх землях стаў Рыгор Цамбалак, выбраны ў 1415 г. навагрудскім мітрапалітам. Значнае месца ў літаратуры ХV – пачатку ХVІ ст. належыць летапіснаму жанру. Сярод беларуска-літоўскіх летапісаў агульнадзяржаўнага характару варта адзначыць "Летапісец вялікіх князёў Літоўскіх" (каля 1430 г.), "Беларуска-Літоўскі летапіс 1446 г.", якія падтрымлівалі цэнтралізатарскую палітыку вялікіх князёў. Складанай часткай апошняга з’яўляецца "Пахвала Вітаўту" – яркі ўзор панегірычнай літаратуры свайго часу. Найбольш поўна асноўныя падзеі палітычнай гісторыі ВКЛ (як легендарныя, так і рэальныя) да пачатку ХVІ ст. выкладзены ў "Хроніцы Быхаўца". У другой палове ХVІ ст. летапісны жанр саступае першынство іншым накірункам літаратуры.