Нарық жағдайында пайданы есептеу ерекшеліктері

Нарық жағдайында пайданы есептеу ерекшеліктері

Ерекшеліктердің бірі ­ өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда тек қана өзгермелі шығындар есепке алынады. Өзгермелі шығындарға ­ өнім көлеміне тәуелді өндірістік шығындардың барлығы енгізіледі. Тұрақты шығындар есебі ­ түсімнен (жалпы пайдадан) қайтарылады. Батыс фирмаларында пайдаланылатын толық емес өзіндік құнды есепке алу жүйесін-“директ-костинг” (dіrekt-costіng) жүйесі дейді. Мемлекет, қаржы есебін жүргізу ережелері мен сыртқы қаржы есебін беруді құрастыруды реттейді. Ал өндірістік есебін ұйымдастыру – ол фирманың ішкі ісі. Фирма әкімшілігі шығындарды қалай жіктеу керегін, оларды бөлшектеуін, нақты, жоспарлы, нормативтік, стандарттық, толық, өзгермелі, тікелей, шектеулі шығындардың есебін жүргізуін өзі шешеді. Мұнда қойылатын талап – шығындар есебін жедел жүргізіп, оларды уақытында талдау.

Әрине, ірі фирмалар шығындарды толық есепке алып, оларды өздері бекіткен қаржы, еңбек, материал нормалары мен нормативтер арқылы талдайды.

“Директ-костинг” жүйесін пайдаланғанда, табыстар жөнінде есеп беру төменгі кестеде көрсетілген.

MІ – маржинальдық табыс немесе “орнын толтыру сомасы” – бұл фирманың тұрақты шығындары мен табысын құрайды. Табыс мөлшері көбірек болу үшін, тұрақты шығындарды азайту керек.

 

7.2-кесте

“Директ-костинг” жүйесі бойынша табыстар

туралы есеп беру

 

№

Көрсеткіштердің атауы

Шартты белгілер

Өнім өткізуден түскен түсім

Өзгермелі шығындар

Маржинальдық табыс (төменгі шекті табыс)

Тұрақты шығындар

Пайда (табыс)

TR

VC

MІ=TR-VC

FC

NІ=MІ-FC

 

7.4. Өндірістің пайдалылығы

Пайдалылық - өндірістік қызметтің белгілі бір уақыт ішінде пайдалылығын (залалдығын) сипаттайтын кәсіпорындардың іс-әрекет көрсеткіштерінің бірі, шығындар қайтарымының деңгейі және өнім өндіру мен өткізу процесінде қаражатты пайдалану дәрежесі.

Пайдалылық көрсеткіші ­ активтерге жұмсалған қаражаттың әрбір теңгеге шаққан пайданың шамасын бағалауға мүмкіндік береді. Пайдалылық көрсеткіштердің бір бөлігі ­ авансланған ресурстар мен ағымдағы шығындардың тиімділігін бағалау үшін пайдаланылады. Екінші бөлігінде – негізінде кәсіпорынның мүлік пайдалану табыстылығы мен тиімділігі анықталады.

Кәсіпорынның өндірістік–шаруашылық қызметінің тиімділігін баланстық (жалпы) пайдалылық көрсеткіші бейнелейді. Жанды және затталған еңбектің ағымдағы шығындарды пайдалану тиімділігін, өнімнің пайдалылығы сипаттайды. Соңғы уақытта сату пайдалылығы көрсеткішін кең пайдалануда.

Капиталдың пайдалылығы дегеніміз ­ жұмсалған капиталдың бір теңгесіне шаққандағы алынған пайдасының шамасына қатынасын айтады. Пайданың қандай капиталға жатқызылатынына қарай өндірістің, жиынтық активтердің, баланс бойынша капиталдың қосынды шамасының пайдалылығы, ағымдағы активтердің, атаулы меншікті капиталдың, акционерлік капиталдың пайдалылығы түрлеріне бөлінеді. Капитал пайдалылығы мен айналым пайдалылығы арасында өзара байланыс болады, ол кәсіпорынның өнімді өткізуден алған табысындағы пайданың үлес салмағымен сипатталады.

Жиынтық активтердің пайдалылығы (R_а):

R_а = П_т * 100 / Ж А,                     (7.7)

мұндағы П_т – кәсіпорынның таза пайдасы, теңге;

ЖА – жиынтық активтердің орта шамасы, теңге.

Ағымдағы активтердің пайдалылығы (R_ak):

R_ak = П_т * 100 / АА,                                        (7.8)

мұндағы АА – ағымдағы активтердің орта шамасы, теңге.

 

Өндірістің пайдалылығы - өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші, ол өндірістік қорлардың бір теңгесіне шаққанда келетін пайда мөлшерін көрсетеді. Пайдалылықты жалпы және есептік түрлерге бөлуге болады.

Жалпы пайдалылық (R_ж) ­ кәсіпорынның баланстағы немесе жалпы пайданың өндірістік ресурстар құнына қатынасымен айқындалады:

R_ж = П_б * 100 / (Н Қ + А Қ_н),                            (7.9)

мұндағы П_б  - кәсіпорынның баланстағы (жалпы) пайдасы, теңге;

   НҚ – негізгі өндірістік қорлардың кезеңдегі орташа құны, теңге;

  АҚ_н – нормаланатын айналым қаражатының құны, теңге.

 

Есептік өндірістік пайдалылық (R_e) төмендегі формуламен есептелінеді:

R_e = П × 100 /(Н Қ + А Қ_н) ,                        (7.10)

 

мұндағы П_т – кәсіпорынның таза пайдасы, теңге.

 

Өнімнің пайдалылығы ­ белгілі бір өнімді өндіру тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Ол өнім өткізу, сату пайдалылықтарына бөлінуі мүмкін. Өткізілген өнім пайдалылығы (R_ө) ­ өнімді өткізуден алынған пайданың (П_ө) оның толық өзіндік құнына, сондай-ақ, тікелей материалдық шығындарды шегеріп тастағандағы өзіндік құнына қатынасы, яғни:

R_ө = П_ө * 100 / ӨӨҚ ,                            (7.11)

немесе

R_ө = П_ө *100 /(ӨӨҚ – МШ),                     (7.12)

 

мұндағы ӨӨҚ – кәсіпорын өнімінің толық өзіндік құны, теңге;

   МШ – материал және оған теңестірілген шығындар,теңге.

Сату пайдалылығы (R_c) ­ өткізген өнімнің бір теңгесіне шаққандағы пайда мөлшерін көрсетіп, мына формуламен анықталады:

R_c = П *100 / В ,                                     (7.13)

мұндағы В – өнім өткізуден түскен түсім, теңге.

Акционерлік (меншік) капиталдың пайдалылығы (R_м) мына формуламен айқындалады:

R_м = П_с *100 / АК,                                  (7.14)

мұндағы П_с – салық салынатын немесе таза пайда, теңге;

АК – акционерлік капиталдың шамасы, теңге.

Осы әдістермен инвестиция және негізгі капиталдың пайдалылығын есептеуге болады. Акционерлік капиталдың пайдалылығы, кәсіпорынға жұмсалған меншікті капиталдың пайда нормасын сипаттайды. Пайдалылықтың көрсеткіштері мультипликативтік индекстік үлгілермен ұштастырылуы мүмкін. Бұл пайдалылықтың факторлық индекстік талдауды жүргізуіне мүмкіндік береді.

Жоғарыда көрсетілген пайдалылық көрсеткіштер арасында жалпы (баланстық) пайдалылық көрсеткіші – статистикалық тәжірибеде ең кең таралған.

Енді жалпы пайдалылық көрсеткішінің факторлық индекстік талдау әдістемесін түсіндірейік. Жалпы пайдалылық баланстық пайданы өндірістік капиталға бөлумен есептелінеді:

 

R_ж = П_б / ӨК = (П_б / П_ж)*(П_ж/ ӨӨҚ)*(ӨӨҚ / АК)*(АК / ӨК) (7.15)

 

Жалпы түрде осы формуланы былай жазуға болады:

Y = a b c d,

мұндағы Y = R_ж – жалпы пайдалылықтың деңгейі;

   a = П_б / П_ж – баланстық пайданың өзгеру коэффициенті;

   b = П_ж / ӨӨҚ – өткізген өнімнің пайдалылығы;

   c = ӨӨҚ / АК – айналмалы капиталдың айналым саны;

   d = АК / ӨК – өндірістік капиталдың жалпы құнындағы айналмалы капиталдың үлесі.

Жалпы пайдалылықты, ірі темір-кен өндіретін бірлестіктің жуық деректері бойынша талдауға болады (7.3-кесте).

Әр фактордың жалпы пайдалылық деңгейіне әсерін қарастырамыз:

1) жалпы пайданың өзгеру коэффициентінің ықпал етуі (а-фактордың):

ΔY_a= (a₁-a₀) b₁ c₁ d₁ = (1,01653-1,01757) * 0,29770 *

* 4,85219 * 0, 22208 = - 0,00033.

Сонымен, есептік кезеңде бірлестікте өткізуден тыс залалдар көбейіп, жалпы пайдалылық деңгейі 0,033 тиын/теңге төмендеген.

2) сататын өнім пайдалылығының өзгеру әсері (в-фактордың):

 

ΔY_b=a₀ (b₁- b₀) c₁ d₁=1,01757*(0,29770-0,31331) *4,85219 *

*0,22208 = - 0,01711.

Өнім пайдалылығы төмендеуінен, жалпы пайдалылық та азайды.

3) нормаланатын айналмалы капиталдың айналымдылығының тездету арқасында жалпы пайдалылық деңгейі 5,11 тиын/теңгеге өсті, яғни:

ΔY_с=a₀ b₀ (c₁- с₀) d₁ =1,01757*

*0,31331 (4,85219 - 4,13047) * 0,22208 = + 0,0511.

4) айналмалы капитал үлесінің әсері:

ΔY_d=a₀ b₀ с₀ (d₁ –d₀) =1,01757 * 0,31331 * 4,13047 *

*(0,22208 – 0,26020) = - 0,0502

7.3-кесте

Жалпы пайдалылық және оны өзгертетін факторлар

 

Көрсеткіштер

Шартты белгілер

Бұрынғы

өткен жыл (2006)

Есепті

кезең

(2007)

Абсалют- тік өзгеруі

(+-)

Серпінінің

коэффи-циенті, %

 

Баланстық пайда, мың теңге

П_б

+101300

101,91

Пайдалы қазбаларды өткізуден түскен түсім, мың теңге

В

+1100000

104,97

Өткізген өнімнің өзіндік құны, мың теңге

ӨӨҚ

+1226000

107,36

Жалпы табыс (өнім өткізуден түскен пайда), мың теңге

П_ж

+105000

102,01

Өндірістік капитал, мың теңге, оның ішінде айналмалы капитал

ӨК

 

АК

 

 

+1097000

 

-347388

107,08

 

91,39

Баланстық пайданың өзгеру коэффициенті

а =П_б / П_ж

1,01757

1,01653

-0,00104

99,90

Өткізген өнімнің пайдалылығы

в = П_ж / ӨӨҚ

0,31331

0,29770

-0,01561

95,02

Айнымалы капитал айналымының  саны

с = ӨӨҚ / АК

4,13047

4,85219

+0,72172

117,47

Өндірістік капитал-дың жалпы құнын-дағы айналмалы капиталдың үлесі

d = АК / ӨК

0,26020

0,22208

-0,03812

85,35

Баланстық (жалпы) пайдалылық

У = П_б / ӨК

0,34265

0,32611

-0,01654

95,17

 

Бірлестік пайдалылығының жалпы абсалюттік өзгеруі, барлық факторлар әсерінің сомасына тең:

ΔY=ΔY_a+ΔY_b+ΔY_c+ΔY_d=

= (- 0,00033) + (- 0,01711) + (+0,0511) + (- 0,0502) =- 00,01654.

Сонымен, бірлестіктің пайдалылық деңгейінің азаюы, есептік кезінде өндірістік капитал құралымының өзгеруіне байланысты, келешекте осы мәселеге көп көңіл бөлу керек.

Бірлестік пайдалылығының салысырмалы өзгеруі, факторлар индекстерінің көбейтіндісімен анықталады:

 

І_y =І_a *І_b *І_c *І_d ,

 

немесе:

 

І_y = 0,32611 / 0,34265 =

=(1,01653 / 1,01757) * (0,2977 / 0,31331) *

*(4,85219 / 4,13047) *(0,22208 / 0,26020),

І_y = 0,9517 = 0,999 *0,9502 Һ 1,1747 * 0,8535 = 0,9517.

 

Сонымен, есептік жылы бірлестіктің жалпы пайдалылығы, өткен жылмен салыстырғанда 4,83 %-ға төмендеген.