XIXг 1-жар-гы Казакстаннын мэдениетiнiн дамуы.

Казак жерiнiн Ресейге косылуы элкенiн элеуметтiк-экон-к даму барысына эсер етiп кана коймай, бiлiм беру, агарту саласынын кенеюiне, жергiлiктi халык дэстурлерi мен мэдениетiнiн жана сипат алуына барынша себебi тидi. XIXг бас кезiнде Казакстанда окыту негiзiнен шэкiрттерге «шаригат-ул-иман» (мусылман дiнiнiн ережелерi), «Эптитек» (кураннын 1/7 бэлiгi) сиякты дiни багыттардагы кiтаптарды, ислам дiнiнiн кагидаларын уйретуге багытталды. Казакстаннын Ресей курамына енуi аякталу кезенiне карай бiлiм беру жуйесiнде де жана эзгерiстер калыптасты. Iрi мердеселерде араб тiлiнде сабак беруге негiзiнен «мугалiмдiкке» деген арнаулы куэлiгi бар адамдар тартылды. Казакстанда жана оку жуйесiнiн дамуы Омбы, Орынбор, Семей, Орал т.б калаларда орысша сабак эткiзiлетiн мектептердiн ашылуына байланысты. 1789 ж ашылган Азиялык училищеде тiл окып-уйренген тулектер сауатты мамандардын алгашкы топтарын курды. 1813ж Орынборда ашылган эскери училищелер ресейлiк билеу экiмшiлiгi ушiн чиновниктер даярлаумен айналысты. Олар 1837ж Сiбiр кадет корпусы, 1844ж орынборлык Неплюев кадет корпусы болып кайта курылды. Осындай орысша жэне татарша сауат ашатын мектептердiн бiрiн уйымдастырган Кiшi Орда ханы Жэнгiр болды. 1831ж Омбы облысынын коныстарында орысша бiлiм беретiн училищелер ашу уйгарылды. 1836ж жанында казактар ушiн жанында казактарга арналган интернаты бар училище Эскеменде уйымдастырылды. 1850ж Орынбор шекаралык комиссиясынын жанынан казактарга орысша бiлiм беретiн мектептер ашылды. Мугалiмдердiн,каражаттын жетiспеуi, сабак окытатын уйлердiн талапка сай келмеуi т.б себептер мектептiн тамыр жаюына мумкiндiк бермедi.

Музыка казак халкынын элеуметтiк-когамдык эмiрiнде терен орын алады. Эр турлi музыкалык аспаптардын iшiнде халык арасына кен таралганы-домбыра едi. Музыкалык- поэзиялык жарыс тойларда, жайлауга кэшуге байланысты, кыз узатканда жэне т.б отбасы куаныштарына орай эткiзiлетiн.Энерiмен халыкка жагымды болгандарга «сал», «серi» атагы косылып айтылатын. 19г музыкалык мэдениетiнде 1836-1837ж.ж отаршылдык, шонжарлык озбырлыкка карсы Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс елеулi iз калдырды. Казак халкы материалдык мэдениетiнiн бiр саласы мал шаруашылыгымен жэне егiншiлiкпен, уй кэсiпшiлiгiмен, кол энерiмен байланысты енбек куралдары болып табылады. Карапайым енбек куралдарын кэшпелi казактардын эздерi, ал ат эбзелдерiн, уй мулiктерiн арнайы шеберлер жасады. Ру арасындагы тартыстар, феодалдык кикiлжiндер кару-жарак турiн жетiле тусуiне эсер еттi. Негурлым аукатты адамдар айбалта, жебесi мен корамсагы бар садак устады. Белгiлi эскер басылары мен батырлардын сауыты, калканы, кылышы, металмен ушталган найзасы болды. Мылтык устаган казак жасактары да кездесетiн. Мылтыкты негiзiнен Орта Азия саудагерлерiнен малга не шикiзатка алатын. Дамыган колэнер салалары-токымашылык,киiз басу, агаш, металл, суйек жэне муйiз эндеу. Киiз уй кэшiп-конуга колайлы коныс болды. Кэшпелi эмiрден отырыкшылыкка кэшуiне эсерi казактардын тургын-жайларынан да кэрiндi. Аукатты адамдар бэренеден де бiрнеше бэлмелi уйдi салуга шеберлер шакырткан Бунын бэрi уй жихаздарынын эзгеруiне эсер еттi.

 

52.19ғ 2 жартсындағы Қ-ң рухани мәдениеті

19ғ 2 жартысында өлкеде әр түрлі мектеп-ң ашылуына әсер еткен фактор-ң бірі ағартушылық ғылыми мекемелер мен кітапханалар.Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында Жәңгір ханның инициативасымен 1841ж жұмыс істеді.Бұл мектеп-ң оқушылары орыс тілін,математика,география,шығыс тілдерін оқыды.Қазақ мектептері үшін арнайы оқытушылар даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет деп тапты.1883ж тұңғыш қазақ мұғалімдік мектеп Орынбор губерниясының Орск қаласында ашылды.Ы.Алтынсарин салдыртқан мектеп 1864ж 8 қаңтарда Торғайдың жанында Орынбор бекінісінде ашылды.Онда оқуға 16 бала жазылды.1890-96ж орықазақ қыздар училищелері Торғайда,Қостанайда,Ақтөбеде жұмыс істеді.Бастауыш мектептер саны 1898-1914ж 730-н 1988-ге жетті,шәкірттер саны 29,1 мың -101 мыңға жетті.

Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектеп-ң оқушылары үшін 2 оқу құралын: «қырғыз хрестоматиясын» ж/е «қырғыздың орыс тілін үйренуіне бастапқы нұсқауды» жазды.

Шығыс зерттеушісі Радлов Іле алқабын,Жетісуды зерттеген.Ш.Уәлиханов(1835-65ж) аса көрнекті зерттеушісі болды.Ол 1847ж Омск кадет корпусына түседі.1857ж Алатау қырғыз-ң тарихын,мәдениетін зерттейді.Бұнда «манас»шығармасын жазады.1858-59ж Қашқар саясатына болды.1865ж Алтын Емел жотасының етегінде қайтыс болды.Шоқанның ғылыми мұрасы Қ-н мен өзге халық-ң кең ауқымды проблемаларын қамтыды.19ғ 2 жарт мен 20ғ басында Қ-н қоғамының ғылыми өмірі А.Байтұрсыновтың т.б шығармаларымен байл.Бабажанов жылқы шаруашылығы проблема-на,елдік қасиетіне мақалалар жарияладыҚ-ң жазба әдебиеттің негізін салушы Құнанбаев болды.Ол Семей обл-ң Шыңғыс тау-да туды.1886ж 40жасында «жаз» өлеңін жазды.

 

 

53.19ғ аяғындағы патша үкіметінің қоныстандыру саясаты.

Р-й имп-сы Қ-ды өзіне қосып алғаннан кейін мұнда отаршылдық тәртіптерді күшейтті. Ол үшін сатылап бағындыру жүйесіне негізделген мемлекет аппаратын құруға кірісті. 1867ж 11 шілдеде патша Александр-2 Жетісу мен Сыр обл-тарын басқару тур. ережелер жобасына, 1868ж 21қазанда Торғай,Орал,Ақмола, Семей обл-тарын басқару тур. ережелер жобасына қол қойды. 1868ж басталған Қ-ды обл-тарға, обл-тарды уездерге, уездерді болыстарға, болыстарды ауылдарға бөліп, ел ара-да съезд өткізіп,болыс, старшындар сайланды. Енді тайпааралық бұрынғы алауыздық оты өршіп,енді ол рулас, аталас адамдар ара-да лаулады. Жаңа реформа бойынша Қ 3 генерал-губер-қа(әскери ж/е азаматтық өкімет билігі – ген-губ-рда):Түркістан (Жетісу-1866ж, Сыр-1867ж обл-ры), Орынбор (Орал, Торғай), Батыс Сібір (Ақмола, Семей-1854ж) бөлінді. Бөкей Ордасын 1872ж Астрахань губерниясына қосты. Маңғышлақ приставтығы 1870ж Кавказ әскери округінің қаруына берілді.әскери губер-р жанынан жарлықты шаралық ж/е сот бөлімшелерінен тұратын облыстық басқармалар құрылды. Оларды вице-губ-р басқарды. Болыс пен ауыл старшыны 3 жыл сайын сайланды.1867-68ж реформалар 2 жылға уақытша енгізілген еді, бірақбұл тәжірибе 20 жылдан астам уақытқа созылды. 1882ж 2 маусымда «Түркістан өлкесін басқару тур ереже», 1892ж 21 наурызда «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғайобл-рын басқару тур ережелер» қабылдадаы.Түркістан өлкесінің құрамы:Ферғана, Самарқанд, Сыр обл-ры. Ал Орынбор мен Бат. Сібір губ-тары орнына Далалық ген-губ-қ құрылды: Ақмола, Семей; Орал, Торғай, Жетісу обл-ры. 1886-91ж патша үкіметі Түркістан мен Дала өлкесінде судья,обл-қ ж/е жоғарғы сотқалыптастырылды. Бұның барлығы Кіші жүз қазақтарының наразылығының 1868ж желтоқсан-69ж қазанда болған көтеріліске ұласты. 1869ж наурыз 1970ж орт. дейін Маңғыстау жарты аралында Д. Тәжиев, И.Тілекбаев бастаған көтеріліс бүкіл аралды қамтыды.1970ж 5 сәуірде олар Александровск фортына, Николаевск станциясын шабуылдап, форт маңындағы маяктарды өртеді. Патша үкіметі көтер-ті басады. Ресейде крепостнойлық құқық жойылғаннан соң патша өкіметі Қ-ға қоныстандыру саясатын бастады. Қоныс аударылғандар құнарлы жерлерді тартып алды. Оған қоса салықтар енгізілді.1868ж Жетісудың ген-губ-ры Копаковский «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру тур ережелер» қабылданады.әр адамға 30 десятина жер бөлді. Қоныс аударушылар 15 жылға салықтан, әскери міндеттен босатылды. Патшаның отарлау саясатынан Қ-ң ауылшарушылығы дағдарысқа ұшырады. Жерді тартып алу, отырықшылар ошақтарын талқандау, халықты шөл ж/е шөлейт жерлерге қуалау көп зиян әкелді.қазақ кедейлері кулактарға, қазақтарға, байларға жалынды.

 

54.19ғ соңғы ширегінде қ-да өнеркәсіп өндірісінің өмірге келуі.

19ғ ортасында қ-да пайдалы қазбалардың көптеген түрлері бар екендігі мәлім болды..19ғ 60ж бастап ресейдің кәсіп иелері қазақ өлкесіне капиталдарын жеткізіп, пайдалы қазбалардың бірқатар кен көздерін негізгінде өнеркәсіп кәсіпорындарын құруды қолға алды.Шикізат өңдеу кәсіпорындарының негізгі орталықтары солт батыс пен шығыс қ-н болды.Қ-ң өнеркәсібі,әсіресе тау-кен қазу,көмір ж/е мұнай өнеркәсібі шетел капиталдарының көңіл бөлетін объектіміне айналды.Спасск-Успенск,Атбасар мыс,Риддер рудниктері,Қарағанды ж/е екібастұз таскөмір кендері,бірқатар мұнай Кен орындары шетел капиталистеріне сатылып жіберді.Өнеркәсіптің дамуына қарай жергілікті жұмысшы табы да қалыптасты.Ресей капитализмның кеңейе дамуы,оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы,шикізаттардың аса бай көздерін пайдалануы,өткізу рыноктарының кеңеюі банк филиалдары мен кредит мекемелерінің тармақталған буындарын құрумен қабаттаса жүрді.Мемд-к банктің Қ-н терр-ғы бқлімдері ең алдымен өлкенің сауда өнеркәсіптік орталықтарында,Оралда(1876ж),ПЕтропавлда (1881ж),Верныйда(1912ж) ашылды.Сібір сауда банкінің 57 филиалының Қ-н аудандарында жетуі жұмыс істеді.Капиталистік қатынастардың дамуы сауданың өркен жаюына ықпал жасады.Ресейдің сауда капиталы өлкенің ең шалғай аудандарына өтіп жаты,мұның өзі мал өсіретін жергілікті шаруашылықтарды Ресейдің,орта Азиның,батыс еуропаның рыноктарымен бұрынғыданда тығыз байланыстыра түсті.Сыртқа шығарылатын астық көлемі өсті.Орал,Орынбор,семей-астық пен сауда жасаудың орталығы болды.

58.Жаңа төңкерістің көтерілу ж/е 1 дүниежүзілік соғыс жағдайындағы Қ-н еңбекшілерінің күресі.

Жаңа төңкерістік көтерілу 1д.ж соғыс Қ-ң еңбекшілер күресі 1 рейлік рев-я жеңіліс тапқан соң,елде реакция кезеңі басталды.Демонстрация митингіге шығу тоқтатылды.2 мемл Думаға сайлауға 1907ж қазақтармен өлкені мекендеген басқа халықтар сайлау құқығынан айрылды.Қызметкер,жұмыскер үстінен бақылау күшейтілді.Патша үкіметі ресейдің аграрлық мәселесін Қ-ды отарлау жолымен,оғаг-н шаруаларды қоныс аудару арқылы шешпек болды.Самодержавияның отарлау саясатына қарсы қазақ еңбекшілері бас көтерді.Феодал байлар мал жайылымдарын иеленіп,кедейлерді қанады.Пара қорлық кең тарады.Шаруалар,байлар қыстауларын өртеп,салық төлеуден бас тартты.Ресейдің д.ж соғысқа тартылуы қазақ еңбекшілердің жағдайын ауырлатты:жер тартып алу,азық алу көбейді.Соғыс жылд әскерге шақырылғандар майданға барудан бас тартты,бірақ оларды жер аударып соттады.Еңбекшілердің,жұмысшылар жағдайы күрт төмендеді.Соғыс басынан патша үкіметі Қ-н обл төтенше соғыс жағдайын енгізді.Бұл 1 д.ж соғыс халыққа қайғы қасірет әкелді.Жұмысшы азаттық қозғ күшейді.

 

56. 1905-07 жж. Орыс революциясына қазақ халқының қатысуы.

Қазақстан еңбекшілерінің 1905 –07 жж. ереуілге қатысуы орыстардың төңкерістік күресімен тығыз байланысты болды. Қазақстандықтар Питербургтегі қарусыз жұмысшыларды 1905 ж. 9 қантарда атқылауына наразылық білдерді. Ереуіл темір жол қатынастарында неғұрлым кең қанат жайды. Поездардың жүрісі талай рет тоқтатылып теміржолшылардың өз еркімең 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді. Ереуіл Перовск, Түркістан, Павлодар, Петропавлда өрістеді. Бұл көтеріліс 1905 ж. іс жүзінде басталса, оған дейін 1904 ж. Сібір-Социал Демократиялық Одағы қалаларда, ауыл мен әскерлерде шаруаларды пролетариатпен одақтастыра отырып, патша өкіметіне қарсы шығұға шақырды. Қазақ шаруалары ең алдымен жер, су үшін, теңдік, тәуелсіздік үшін күресті. 1905 ж. жазда Семей, Торғай, Орал облыстарында жер үшін толқулар болды. Қарқаралы, Ырғыз, Шымкент, Әулие – ата, Жаркент уезддерінде кең өрістеді. Патша өкіметі бұл аудандарға әскери отрядтар жіберіп отырды. Патша өкіметі халықты революциядан бөлу үшін олардын өкілдері /Ә. Бөкейханов, А. Бірімжанов, Б. Құлманов/ 1-ші Мемлекеттік Думаны шақыру туралы жариялады. 1 Думаның депутаттары патшаға қарсы шыққан. 1906 ж. 8 шілдеде таратылды. Тамызда 2-ші Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 14 депутат сайланды. М. Тынышбаев – Жетісу обл., Б. Қаратаев – Орал обл., т.б. Алайда олар да халық кедейлерінің мүделерін қорғады. Отаршылдыққа қарсы қазақ ұлт интеллегенциясы өкілдері басында ірі саяси қайраткер, көрнекті экономист – ғалым, “ Алаш” партиясының негізін қалаушы, кадет партиясы Орталық комитетінің мүшесі, Мемлекеттік Думадағы мұсылмандар тобының мүшесі Ә. Бөкейханов тұрды. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған халықтық азаттық қозғалысы конституциялық монархия, либералды-демократиялық реформаларды жүргізу үшін күресті. 1906 ж. Семейде қазақтардың 2-ші съезі болды. Онда өлкеде орыс шаруаларының қоныс аударуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін халыққа қайтару, мектеп ашу, т.б. мәселелер талқыланды. Бұл кезде демократиялық халықты жақтаушы топтар құрады. Олар М. Сералин редактор болған “ Айқап” журналының төңірегінде топтасты. 1911 –1915 жж. шығып тұрды. Олардың арасында С. Сейфуллин, Б. Майлин, т.б. болды.1905-07 жж. ұлт- азаттық қозғалыс ұйымдаспаған түрде өтті.

56.1905-1907ж Ресей төңкерісі

9.01.1905ж Петербургте қарусыз жұмысшыларды атқылаған патшаның қанқұйлы зұлымдылығы туралы хабар қазақ даласына тез тарады.Қалалар мен селоларда,жұмысшылармен қала кедейлерінің жиналысында,сондай-ақ кедей шар-ң жиындарында патшаның озбырлығына қарсы наразылық білдірді.1905-1907ж Қ-ғы жұмысшы қозғалысы өзінің дамуының жаңа кезеңіне қадам басты.Осы жылдары жұмысшының Ресейдегі рев-қ процестердің жалпы барысымен тығыз байланысты бірқатар ірі саяси ж/е экономикалық қозғалыстары болды.Олар:1905ж желтоқсан. Успенск мыс руднегінде,1907ж маусым Спасск мыс қорыту зауытында, Қарағанды кендерінде ж/е Успенск реднегінді т.б қаларында кәсіпорындарында болған ереуілдер еді.1905ж қарашада көптеген қазақ ауылдарында көп адам қатысқан жиналыстар өтті.

Қазақ халқының саяси санасының өсуінде мемл думаға сайлау жүргізу роль атқарды.1-мемл думаға Қ-нан 9 деп сайлады,оларды4-қазақ халқы,5-орыс халқы болды.2 мемл думаға Қ-нан енді 13 деп,соның ішінде 5 қазақ халқы.1905-07ж 1-ші ресейлік рев-я жылд Қ-да болған оқиғалар,әсіресе жұмысшылардың,шаруалардың,шетелдердің бас көтерілуі,ұлт азаттық қозғ т.б олардың әлсіздігіне ж/е батыраңқылығына қарамстан жергілікті еңбекшілер үшін саяси мектеп болып қалды.Сол мектептің тәжірибесін олар адам арғы ұлттық ж/е әлеуметтік азаттық жолындағы күресте пайдаланды.

 

57.20ғ бас кезіндегі Қ-ң әлеу-к –экон-қ жағдайы.Қ-ң патша үкіметінің қоныстандыру саясатының күшеюі.

20ғ басындағы қ-ң негізгі терр-сы 6 обл тұрды.Сырдария мен жетісу обл-ң Түркістан генерал губернаторының (орталығы ташкент), ал ақмола,семей,орал,торғай обл-ң –дала генерал губернаторының құрамына кірді.Ішкі орданың терр-сы Астрахань губерниясына,ал маңғыстау закаспий обл қарады.Өлке халқының өзге жағдайлардан басқа негізінен алғанда,әсіресе столыпиндік аграрлық реформалардан кейін Ресейден Ақмола,Жетісу,Торғай обл келген қоныс аударушылар есебінен көбейді..20ғ басында Қ-да егіншілікпен айналасу барған сайын кең тарады.Егіншілік Сырдария обл Шымкент пен әулиеата уездерін де басым болды.Жетісу,Верный,Қостанай уезінде де егіншілікпен айналысты.Егіншілікті дамытуда қоныс аударғандар елеулі рол атқарды.20ғ басында өлкеде қала халқының өсу бағыты байқалды.1897-1914ж аралығында барлық обл-да қала халқы 1,5 есе өсті.1914ж Риддер руднигінің құрылысы басталды.Өлкенің 20ғ басындағы тау-кен өнеркәсібінің басты саласының бірі алтын шығару болды.Тұз өндіру кәсіпшіліктері маңызды ролге айналды.Олардың ірісі Ішкі ордадағы Басқұншылық,Семей обл-ң Павлодар уезіндегі Қарабас кәсіпшіліктері болды.Ауыл шар-ң шикізаттарын өңдейтін, балық аулайтын кәсіпшіліктері дамыды.Қ-ң капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа шығару рыногына айналуында темір жолдар салу маңызды орын алды.20ғ басында Қ-да Орынбор-ташкент,Троицк,Жетісу темір жолдарын салу кеңінен өрістеді.Рев-ға дейінге Қ-ң негізгі темір жолы магистралі 1904-05ж салынған Орынбор Ташкент темір жолдары еді.Өнеркәсіптің дамуы,темір жолдарын салынуы,су жолдарының кеңінен пайдалануы Қ-да жұмысшы кадрларын қалыптасты.Жұмысшылар жағдайы қиын болды.Жұмыс күнінің ұзақтығы 12-16 сағат созылды.Жалақының бір бөлігін азық-түлікпен ж/е товармен т.б берген кездегі алдаумен ж/е кем есептеумен онан сайын кемітіп берді.Жұмысшы-ң көбінің тұрғын үйлері болмады,тек 40% жуығы жер үйлер мен барақтарда жайласты.Дәрігерлік көмек көрсетудің,санитарлық-тащалық жағд-ң жоқтығынан жұмысшылар мен олардың жанұялары арасында экспедиялар мен жұқпалы аурулар жиі шықты.Осыныцң бәрі жұмысшыларды өздерінің экон ж/е саяси жағд жақсарту үшін күреске итерлемеді.