Казакстан 1917 ж акпан тэнкерici кезенiнде.

27.02.1917 ж Ресей Акпан буржуаз-к-демок-к революциясы болып, монархия кулатылды. Петрограддагы окигалар туралы хабарды Казакстан халкы куанышпен карсы алды. 1917ж наурыз, сэуiр айларында жер-жерде жумысшы жэне солдат депутаттарынын Кенестерi курылды. Мэселен, наурыз айында Омбыда, Ташкентте, Семейде, Верныйда, Петропавлда, Перовскiде, Костанайда, Актэбеде жумысшы жэне солдат депутаттарынын кенестерi курылды. Казак кенестерi жекелеген калаларда кыргыз депутаттарынын Орал облыстык, Актэбе, Акмола, Павлодар уездiк кенестерi шаруа, кыргыз, казак депутаттарынын Эскемен уездiк кенесi сайланды. Кенестермен бiрге уакытша укiмет органдары, курамына Бэкейханов, Тынышбаев енген Туркiстан комитетi жумыс iстедi. Бiрiншiсi торгайдын, екiншiсi Жетiсу обл-н комиссары болды. Казакстанда да кос экiмет орнады. Уакытша экiмет пен эртурлi когамдык саяси козгалыстардын арасында когам дамуынын белгiлi бiр жолын тандау тургысында курес басталды.Верныйда «Мусылман жумысшыларынын бiрiккен одагы», Эулиеата уезiнiн Мерке селосында Т.Рыскуловтын бастауымен «Казак жастарынын революцияшыл одагы», Акмолада Сейфуллин уйымдастыруымен «Жас казак» уйымы курылды.

Акпан революциясынын нэтижесiнде Ресей бiр мезетте элемдегi ен демок-к елге айналды. Уакытша укiмет саяси бостандыктарды сэз, баспасэз, жиналыс, уйымдар бостандыгын саяси, амнистия жариялады, 8 сагаттык жумыс кунi енгiзiлдi, патша жануясынын шет елге кетпеуiне бакылау койды. Букаралык козгалыс басылмай, Уакытша укiмет бiр дагдарыстан екiншi дагдарыска душар болды. Елге ашаршылык каупi тэндi, энеркэсiп эндiрiсi токырап, егiс кэлемi азайды, кэп мал кырылды, ен кажет тауарлар табылмады, инфляция болды.

 

63.Қ-да «Алаш»,»Үш жүз» партиялардың құрылуы.

1917ж көктемі мен жазында «верный қаласы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы құрылды»,Жаркенттегі жұмысшылар одағы,Түркістан өлкесіне кіретін Қ-ң оңт обл. Мұсылман еңбекшілерінің одағы құрылды.Ақпан рев-нан кейін кейбір жерлерде оқушы ұйымдары мен үйірмелері:Ақмоладағы-«Жас қазақ», Семейде «Жанар» т.б бой көтерді.Рев-ның даму барысында жастар ұйымдары, мыс С.Сейфуллин ж/е Т.Рысқұлов басқарған ұйымдар Кеңестерге қосылды.Қ-ң барлық обл-нан дерлік өкілдері қатысқан 1-жалпықазақтың съезд Орынбор қаласында 1917ж 21-26 шілдеде өтті.Күн тәртібінде 14 мәселе болды.Олар:мемл-к басқару жүйесі,қазақ обл-ң автономиясы,халық милиция құру,халыққа білім беру,сот,әйелдер мәселесі,Құрылтай жиналысын шақыру ж/е қазақ обл-да оның сайлауына әзірлік,қазақ саяси партия құр,Жетісу обл оқиғалар еді.Съездің председателі Калел Досмагамедов болды.Делегаттар Ұлттық автономия проблемасына,жер мәселесінің шешілуіне,қазақ саяси партиясын құруға назар аударды.Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде (21.11.1917ж) «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды.Он бөлімнен тұратын бұл құжатта партияның мемл құрылыс,қорғаныс,дін,ғылым мен ағарту саласындағы,аграрлық мәселе т.б жөнінде кең көлемді бағдарламасы берілген «алаш» партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып,қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды.Партияның лидері Ә.Бөкейханов.1917ж күзінде Қ-да тағы бір ұлттық-саяси ұйым өзін «Қырғыздың(қазақтың) социалистік партиясы» д/а «Үш жүз» партиясы п/б.Оның жетекшісі Көнбай Тоғысов еді.Бұл партия болшевиктік бағыт ұстап,Қ-ң қоғамдық –саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша «Алаш» партиясының негізгі оппоненті тұрғысында оған қарсы шығып отырды. «Алаш орданың» құрылуына қарсы болды.1919ж наурызда азамат соғысы кезінде К.Тоғысып «Үш жүздің» басқа да лидерлері тұтқынға алынып,жазалады.Партия өмірін тоқтатты.

 

64.Қазан төңкерісі ж/е Қ-да Совет өкіметі құрылуы.

1917ж қазанда Петроградта уақытша өкімет құлатып,мемл билігін кеңестер қолына көшті.Ресейдің жұмысшы,шаруа,солдаттар бұқарасына елді соғыстан шығарып,халықтың бейбіт еңбекке оралуына,жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын түзетуге енді айқын жолдар ашылды деп есептеген.Ленин баст. большевик –р зауыт,фабрикалар жұмысшыларға,жер шаруаларға,бейбітшілік бүкіл халыққа берілсін дег. Ұранмен мемл тәуелді елді халықтар туралы өз бағыныштылығын белгіледі.Олар барлығы ұлттар мен ұлыстардың,халық-ң теңдігі мен бостандығы,азаттығын жариялады,олардың төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.1917ж қазақ 1918ж наурызда Қ-ң көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орналасты.Перовс жұмысшылары мен солдат-ры өкімет билігі 1917ж 30 қазанда өз қолына алынды.Ташкент-1917ж қараша.Түркістан,Қазалы,Арал поселкесінде Кңес өкімет бейбіт жолменорналасты.Семей -1918ж ақпанда 16-17 түнде.1917ж желтоқсан аралығында Кеңес өкіметі Торғай обл-ң орталығы ж/е Қостанай,ақтөбе қала-да орн.Торғай обл Кеңес өкіметінің орнауына Имановтың,Қойдасов т.б қатынастар Жетісуда Кеңес өкіметі орн.төңкеріс қарсыластарының басым бөлігіне байл.1918ж көктемге дейін Кеңес өкіметі наурыз-Жаркент,Талдықорғанда,сәуірдің басында Лепсіге орн.Сөйтіп Қ-н 1918ж наурызда Кеңес өкіметі Қ-ң көп жерінде жеңіске жетті.

 

65.Қ-н азамат соғысы жылд-да «соғыс өкіметін орнату»

Жұмысшы шаруалар кеңесінің орт-қ пен жер-жердегі өкім-ті басып алуы алғашқы күнд-н бастап құлатылған таптарды қарулы қарсылығын тудырды.1917ж қарашада Қ-ға азамат соғысының алғашқы ошақтары болып Торғай обл-ң әкімшілік орт-ғы Орынборда қалыптасты.1920ж наурызда ең соңғы майданы-солт Жетісу майданы жойылды.Қ-да болған ірі соғыс операциялары Фрунзе,Тухачевский,Чапаев сияқты белгілі қолбасшылар;Белов,Кутиков,Иманов секілді командирлер басшылығымен өтті.Азамат соғысының жеңіс халыққа ерекше қымбатқа түсті.Контрреволюция күштері тым көп еді.Халықаралық-ң капитал,офицерлер корпусы,казактардың бір бөлігі,Ресейдің үстем Ұлттық тәуелсіздік,мемл,бостандық,демократикалық Ресей респ-сы құрамындағы ұлттық келісім ұранын жариялаған «алаш» партиясы большевиктерге қарсы күштермен одақтасып,еңбекші халықтың көп бөлігін соңынан ерте алды.1919ж Бүкіл респ орт.Атқару Комитеті Алаш Ордаға амнистия жариялағаннан кейін ж/е Алаш орданың басшыларының бірі болып Байтұрсыновпен оның жақтастары үлкен бір топтың кең үкіметі жағына шығарылғанына байланысты бұл процесс тоқтатуға болмайтынын сипатталды.1919ж 10 шілдеде РКФСР халық комиссары кеңестер жарлығы бойынша Қаз өлкенің басқару жөніндегі Революциялық комитет (ревком) құрылды.Оның1құрамына:С.Пестковский(төраға),Байтұрсынов,Лукашев,ЖангелдинбМеңдешев,Қаратаев кіреді.ҚазРевком «өлкеніжоғары әскери азаматтық басқаруды» өз қолына жинақтайды.Қазақ халқының мемл құру мақсатында өлке кеңестің құрылтайлық съезін өткізуге жағдай жасау оныңбасты міндеті болд,одан кейін оны өткізеді,тағы бір міндет-болашақ Қаз.Кеңес мемл терр-қ тұтастан қамтамасыз ету.ҚазРевком әрекет қимылда жүрген армияны азық түліктен қамтамасыз ету,астықты ж/е басқа тамақ өнімдерін орт-қа,Түркістан АССР-на жеткізу яғни «соғыс комунизм» саясаттың басты мәселелерін шешу ісімен айналды.Әскери коммунизм саясаты өлкеде жергілікті бюджетті жоюдан,олардан бірыңғай мемл бюджетке қосудан,біртұтас құрудан,ұзақ ж/е ішінара майдангерлік өнеркәсіпті мемл меншігіне алудан көрінді.Бұл саясат бойынша:Қызыл армияны,қала тұрғындарын азық түлікпен,әскерді шолақ тондар,т.б киім мен қамтамасыз ету керек болды.ҚазРевком 15 ай (1914 шілдеден 1920 қазанға дейін) жұмыс істейді.1920ж 20 тамызда РКФСР Бүкіл рес-к орт атқару комитеті мен халық комунистерінің кеңесі В.И.Ленин қол қойған.Астана –Орынбор болатын «қырғыз кеңестік автономиялық социалистік респ құру туралы» декрет қабылданды.1920ж 4-12 қазанда Орынборда респ еңбекшілері хұқықтық деклорация қабылданды.

 

66.20ғ басындағы Қ-ң рухани мәдениеті (әдебиет,ауызша,музыкалық шығармашылықтар)

20ғ басы баспа:қазақтың мерзімді баспа сөзінің гүлденген уақыты 1905ж кейін жаңа газет журналдар пайда болды.1907жПетербургта «серке» газеті шықты,редакторы А:Ибрагимов.Бұл газеттің 2 номерінде М:Дулатовтың «Біздің мақсатымыз» мақаласы жарияланды.Бұл газет Петербургтегі үкіміне қарсы көтерілісі туралы жазды.1907ж наурызында Троицкта 1 номерін тыйым салынған «қазақ газеті» шықты.1911ж Троицкта «айқап» журналы шықты,редакторы М:Сералин.Журнал әдебиеттің дамуына ж/е қазақ әдеби тілінің ресімделуіне зор үлес қосты,фольклор,тарих бойынша зерттеулерді жариялады.

Ұлттық баспасөздің дамуында ерекше рөл А. Байтұрсыновтың редакциялығымен 1913-18ж Орынбор, Торғайда шыққан, «Қазақ» газетіне берілген. 1913ж қыркүйекте Петропавлда 2 тілдегі (татар,қазақ) «есіл даласы» газеті шықты.1916-17ж Ташкенте Көлбай Тоғысовпен шығарылды. «алаш апталық» газеті шықты.

Ғылым:1902ж көктемде батыс сібір бөлімінің Семей-гі қосалқы бөлімінің ашылуы болды.Бөлімінің қызметі негізінен өлкені зертеуден,әр түрлі жергілікті мәселелерді бұқаралық баяндамаларды ғылыми ж/е нәсихаттың сипаттаудағы талқылаудан құрылды.1902ж орыс-ң көрнекті шығыстанушылары В.В. Бартольд, Н.И. Веселовский,В.В.Радлов ж/е т.б. Қ-ң Солт. ж/е Шығ. аудандарын тарихи, археологиялық ж/е этнографиялық қарым-қатынастарда оқып білу үшін орыс комитетін құрды.Қ мен Орта Азияның тарихы мен мәд-тін оқып білуге Бартольд зор үлес қосты. Оның қорытушы зерттеулері п.б. ғалым еңбектері Орыс тарихнамасында зор орын алады. 1914ж оның маңызды еңбегінің бірі жарияланды. Жазба ескерткіш материялдық мәд-ң көлемді шеңберін ежелгіден біздің уақытымызға дейін зерттеу-ғалымға жерді жасанды суландыру тарихын ғана емес, сонымен бірге Оңт. Қ-ң ғылымның жалпы тарихи дамуымен байланысты барлық шаруа-ң тарихын елеулі түрде жаңадан жасауға мүмкіндік берді.Қ халқын этнографиялық оқып білуде А. Диваев (1856-1933) үлкен рөл атқарды. Ол Қ-ң тарихы мен этнографиясы б-ша көп материал жинады. Ә. Бөкейханов (1870-1937)- көрнекті этнограф, экономист. Ол «Қырғыз өлкесі» жұмысының авторларының бірі.

Әдебиет 1895ж бастап А. Байтұрсынов педагогикалық ж/е әдеби қызметпен айналысты. 1-ші еңбегі Крылов мысалдарынан аударған «40 мысал» жинағы. 1911ж «Маса» жинағы Орынборда шықты. М.Дұлатов (1885-1937) –орыс ж/е шетел шығармаларын оқыған. М. Жұмабаев (1893-1938) «Батыр Баян» поэмасы. Ж. Аймауытов (1889-1931) 1917ж «Абай» журналында қызмет етті. Шығармалары: «Ақұбілек», «Қартқожа» прозалық туындылар. С.Сейфуллин (1894-1938) «Ақсақ киік», «Аққудың айрылуы», «Сырсандық» жырлары, «Тар жол, тайғақ кешу» романы, өлеңдер. Б.Майлин (1894-38) «Шұғаның белгісі», «Раушан коммунист»хикаяты, «Азамат Азаматыч» романы, «Майдан», «Неке қияр» драмалары. І. Жансүгіров (1894-1938) «Кек», «Түрксіб», «Исатай-Махамбет» пъесаалары, «Жетісу суреттері», «Гималай» жыр-толқулар.

Театр алғ. орыс театрлары Омбы(1765, Орынборда(1865) құрды. Орынбор театры класикалық репертуарындағы пъесалар қойды. 1875-77ж онда атақты актриса П.Степанова кірді. әр кезеңде Андреев-Бурлак, М.Иванов-Кодельский, Е. Лешповская, Комиссаржевская, Федотова сияқты артістер гастрольде жүрді. Семейде, Петрапавлда, Атбасарда, Орынборда 1910-12ж әуесқой спектальдер өтті.

 

 

67 Қазтөңкомның қызметі. Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалыптастыру. ҚАҚСР құрылуы.

1919 жылғы 10 шіл-де Ленин Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы декретке қол қойды. Декретте оның мақсаттары мен міндеттері: контрревол-я мен интервенцияға қарсы күресу, өлкеде мем-к, шарушы-қ және мәдени құрылыс үшін жағдай жасау, Қаз-да Кеңестердің Құрылтай Съезін әзірлеу де белгіленді. Револю-қ комит-ң қарауында Астрахань губерниясының қазақтар тұратын аймағы мен Орал, Торғай, Семей Ақмола облыстары болды. Қазақ ревкомының басшысы болып ұлты поляк, 1902 ж компартияның мүшесі, кеңестік тұңғыш комиссар С. Пестковский тағайындалды. 1920ж 9 наурызда өзін “Қазақ елінің үкіметі” деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім қабылданды. Қазревком мәдени құрылыс саласында едәуір жұмыс өрістетті. Қазревкомның органы “Ұшқын” газеті шығарылды, бір Ақтөбе уезінің уезінде ғана жаңадан 300-дей мектеп ашылды, өлкенің бір қатар қалаларында мұғалімдер даярлайтын мектептер жұмыс істей бастады. Қазревком қазақ жерлерін біріктіру жөнінде едәкір жұмыс жүргізді. 1920 жылғы 20 тамызда Кеңес Үкіметі сол кезде кеңестік автономия негізінде құрылған тұңғыш федерациялық социалистік мем-т болған РКФСР құрамында “Автономиялық Қырғыз Кеңестік социалистік республикасын құру туралы” декрет шығарды. 1920 жылғы 4 қазанда Орынбор қаласында Қазақ АҚСР Кеңестерінің Құрылтай съезі болды. Съезд жоғарғы өкімет органдарын – республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесіне Радусь Зеньковичті сайлады.

68. Қ-дағы әлеуметтік-әкономикалық қайта құрулардың басталуы.

Империалистік соғыс пен азамат соғысы Р-ң басқа халықтары сияқты Қ халқын да күйзелтті. 1913ж салыстырғанда, мыс рудасын өндіру тоқтап қалды. Кеңес Үкіметі еңбекшілерінің жағдайын жеңілдетуге ұмтылды. Мыс: 1921ж Түркістан Халық Комиссарлар Кеңесі халыққа азық-түлікті, отынды тегін босатуды, коммуналдық қызметтерді тегін көрсету туралы декреттер қабылдады. Бірақ бұл зорлық-зомбылыққа негізделген азық-түлік саясаты сәтсіздікке ұшырады. Шаруалар шыдамы таусылды. Қостанай, Ақмола, Орал, Семей губерн-да көтерілістер п.б. Мыс:1921ж наурызда Орал губерниясында Сапожков отрядының қаруланған 10мың бүлікшілері әрекет етті.

Партияның 10 съезі (03.1921) азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастыру тур., ЖЭС-қа көшу тур. шешім қабылданды. ЖЭС-ң енгізілуіне байл-ты жерді жалға беру мен алуға, ауылшаруашылық, несие ж/е тұтыну кооперациясын дамыту көтермеленді. 1921ж наурыз– сәуір Респ-да азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастырылды.

ЖЭС-ң қиыншылығы мен табысы:мал өсірумен айналысатындар 6 ж/е одан да кем ірі қарасы бар қожалықтар салықтан босатылды. Күш көлік салығы мен ақшалай түтін (шаңырақ) салығының орнына бірыңғай заттай салық белгіледі. 1924-25ж ауылшаруа-қ салығы товардың 1/8-і алынса,1927-28ж 1/3 ғана алынды. Салық үдемелі салық болып, оның негізгі ауыртпалықтары кулактар мен байларға түсті. Салықтан жиналған қаражат қорғаныс ісіне, халық ағартуды дамытуға, ауыл шаруашылығына қолдауға, ірі өнеркәсіпті дамытуға жұмсалды. Ауылшаруа-н қалпына келтіру үшін а/ш-қ кредиті қоғамы құрылды. Көшпелілерге 3-5 жылға несие берілді.кедейлерді байлар мен кулактардың қол сұғуынан қорғайтын «Қосшы»(1930ж-дан «Кедей») одағы құрылды. Қоғам шаруаларға егістіктерді, а/ш-қ машиналарын, ұсақ кәсіпорындарды, диірмендерді, наубайханаларды, асханаларды, май шайқайтын, мал соятын орындарды, кірпіш зауыттарын, т.б. сатып алуға көмектесті. 1924-25ж Респ-ға 415 трактор әкелінді. Кредит, қарыз тұқым беру т.б экон реттеу құралдары өндіргіш күшді қалпына келтіруге,ауыл еңбекші-ң еңбек белсенділермен арттыруға көмектесті.ЖЭС кезеңінде жеке саудаға рұқсат етілді.Қоянды,Баянауылда,Атбасарда,Ойылда жәрмеңке саудасы жақсартылды.

 

83. КСРО-дагы жэне Казахстандагы Кайта куруга бетбурыс

1985 ж. СОКП ОК сәуір айындағы Пленумы)1985 жылы КОКП ОК сәуір айындағы пленумында М. С. Горбачев әлеуметтік-экономикалық өмірдің мәселелеріне жаңаша қарауға әрекет жасалынды. Пленумда әлеуметтік-экономикалық дамуды жеделдету бағыты жарияланды. Бұл серпілісті саяси басшылық дамудың экономикалық қарқынының бәсендеуіне жол бермеу және негізгі күштерді осы бағытқа жұмылдыру арқылы жүзеге асыруға тырысты.Ғылыми-техникалық прогресс негізінде экономиканың құрылымдық қайта құру проблемаларын КОКП ОК-нің ірі мәжілісінде талқылау жаңа басшылықтың алғашқы қадамы болды. 1986 жылдың ақпанында болған КОКП-ның 17-съезіндебұл бағыт қолдау тауып, дамытылды.Жаңа басшылық әлеуметтік және экономикалық дағдарысты бүкіл мемлекеттік жүйені қайта құру арқылы емес, жекелеген шаралардың көмегімен, идеялық саяси тәрбиені күшейту арқылы болдырмауға болады деп есептеді. Алғашқыда жарияланған мақсаттар мен нақты өмірдің арасындағы күрделі қайшылықтардың нәтижесі 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларына жеткізді.

 

69 Қазақстанның 1925-40 жж индустриялық дамуы.

1920-1921 жж тек жеке кәсіпорындар ғана қалпына келтірілді, жалпы алғанда бұл процесс 1922ж 2 жартысында ғана ойдағыдай өрістетілді. 1923 жыл Республиканың халық шаруа-ғын қалпынакелтіруде бетбұрыс жыл болды. 1 кезекте ауыл шару-қ шикізаттарын өндейтін кәс.орын. қалпына келтірілді, бұған 1922 жылғы егін шаруа-ң жақсы болуы көмектесті. Қостанай, Орал, Семей губернелерінде, Павлодарда және т.б. жерлерде ірі диірмендер жұмыс істей бастады. Солт. Қаз-да май заводтары қалпына келтірілді, жаңадан 20 май заводы салынды. Тамақ өнеркәсібінің басқа салаларында да не белгілі табыстарға қол жетті, мәселен, 1923ж тасмызда Елек және Коряков тұз кәсіпшіліктері қалпына келтірілді, олар үлкен күрделі қаржыны талап етпеді. Респуб-ң оңтус-де мақта тазалау заводтарының, тері илейтін, жүн жуатын жжәне жеңіл өнеркәс-ң басқа кәс.орын-ң жұмысы шабан болса да жолға қойыла бастады. Петропавлда 1923ж қалпына келтірілген киіз байпақ, тон, тері илейтін және шойын құятын заводтар біртұтас кәс.орын-өнеркәсіп комбинатына біріктірілді. Алматыда, Шымкентте, Талғарда тері илейтін заводтар қайтадан жұмыс істей бастады. Мұнай өнеркәсібі неғұрлым жедел қалпына келтірілді: Ембі мен Доссор кәсіпшіліктері 1925ж өзінде-ақ өнімділігі 1913ж дәрежесінен артты. 1925 жылы ғана Риддердің кәс.орын-н қалпына келтіру жұмыстары қайта жүргізілді. Қарағанды және Екібастұз көмір кендері Спасск заводы, Успенск кеніші және басқа кен қазатын және кен қорытатын кәс.орын-р қарап тұрды. Тек 1925 жылы ақырында ғана Қарсақбай мыс қорыту заводын және оның тартабанды Байқоңыр-Қарсақбай-Жезқазған темір жолынқалпына келтіру жұмыстары басталды. Респуб-ң негізгі темір жол желісі Орынбор-Ташкент магистраліне жол қатынасы халық комиссариатының тарапынан едәуір мөлшерде паровоз және вагон, отын, әр түрлі материалдар бөлінді, транспорт шаруаш-ң жоғары маман темір жол басшылары жіберілді және тағы басқа жаңа жолдар, әсіресе “Астық” жолдары Жетісу темір жолының жалғасы ретінде Луговой ға, одан Пішпек станциясына дейінгі жол, Петропавл-Көкшетау темір жолы, сондай-ақ Оңт.-Сібір магистралінің Ақмола-Қарағанды-Павлодар тармағы салынды. Алғашқы екі жол Жетісу мен Солт. Қаз-нан елдің ашаршылыққа ұшыраған аудандарына астық тасу үшін, соңғы жол Коряков (Кереку) кәсіпшіліктерінен тұз тасып әкету үшін салынды. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақбай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту заводы және басқа қайта құрылған кәсіпорындар базасында жұмыс істеді. Шымкент қорғасын заводы, Балхаш мыс қорыту және Ашысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл және Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш заводы және басқалар салынып жатты. Мұның көпшілігі тек Қаз-ғы ғана емес, сол сияқты елдегі түсті металлургияның ең ірі кәс.орын—ы еді. Көмір өнеркәсібі қауырт дамыды, 1940жылы оның 90% Қарағанды бассейінінің үлесіне тиді, ол Домбасс пен Кузбасстан кейінгі елдің үшінші көмір ошағына айналды. Қаз-н мұнай шығару жөнінде үшінші орынға (Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі) шықты. Химия өнеркәсібі дамыды: Шымкент химфарм зауыты қайта құрылды. 1939ж Ақтөбе хим комбинаты қатарға қосылып, ол фосфор тыңайтқыштарын шығара бастады. Арал сульфат ойдағыдай жұмыс істеді, Қаратау фосфорит кенішін игеруге даярлық жасала бастады және т.б.

 

70 Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның нәтижелері

Алайда 20-ж аяғында жаңа эко-қ ойлау щең-е шынайы бағыт түбірінен өзгереді. Индустрияландыруды дамыту деп жар салды. Тікелей және жанамалап экспрогрициялау есебінен жүргізу көзделді. Ал бұл мақсат колхоз жүйесін жасау арқылы яғни ұжымдастыруды жаппай іске асыру арқылы жету. 20-30 жж. жаңа экономикалық саясаттың даму менюсы тұйықталды. “Күштеу рухы” басым болды. Ауыл шаруашылығы мұның зардабын көрді. Қаз-н ұжым-ды 1933 ж көктемде аяқтауға тиісті болды. Аудандар мен округтер жеңіске жеткені жайында тартысқа түсті. Хабарларды басуға үлгермеді. 1928ж ұжым-ру 20%, 1930ж 65% жетті. Бай-кулактарды тап басып, жер аударылғандарға 6.765 адам болды. 1932ж 7 тамызда мемлекет кәсіпорындарының колхоздар мен кооперацияның мүліктерін сақтау және қоғамдық меншікті нығайту туралы заң қабылданды. Бұл заң бойынша айыпты деп танылғандары ату жазасына, жеңілдеу түрі 10 жылға тұтқындалып, мал-мүлк. тәрк-ді. Сотқа алып қаралмады, барлығын “үштіктер” шешкен. Көшпелі мал шаруашы-ғы сол жағдайда өзінің экологиялық жағынан тиімді екенін сақтады. Коллективтендіру мен отырықшыландыруды жүргізу үшін Қаз-н өлкелік комитеті жергілікті белсенділермен бірге 8 мың жұмысшыны тартты. Басқа өлкелерден әкелінді. Бұдан Халық жер-су өрісі тарылды. Отырықшылықты тұрақты поселкелер Ұйымдастыру деп түсінген олар халықты далаға орналастыруда Ресей деревниясының жобасын айнытпай қайталады. Бұл үшін 100 деген киіз үйлер қордың үстінде көше-көшемен түзу төрт бұрышты етіп орналастырылды. Колхоздың товарлы фермасына түгел жиналған мал аштан қырылды. Бірінші бесжылдық ішінде 1928-32 жж бүкілодақтың товарлы астық өндірудегі Қаз-ң үлесі 9-дан 3%-ке дейін төмендеді. Мал шығынға ұшырады. 1928ж 6.509 мың ірі қара болса, 1932ж 965 мың ғана қалды. Наразы болған халық көтеріліске шықты. 1929-31 жж Қаз-да 372 көтеріліс болды. 80 мың адам қатысты. Халық аштыққа ұшырап Қытай Ауғанстан, Иранға көшті. Басу үшін әске келіп, 1929-31 жж соғ. қатысқаны үшін 5551 адам сотталды. Жалпы ауыр жағдайдан 1750 мың адам жоғалды.

 

71 Кіші Қазан төңкерісі. 1931-32 жж ашаршылық.

Біріншіден Голощекин шала қиялдың шапшаң әрекет-ң адамы еді. Шаш ал десе, бас алатын ұрғажың екенін аңғаруға болады. Екіншіден социализм теориясы мен практикасында сталиндік тұрғыдан бұрмалауда функционерлер Голощекинге ілесе алғандар аз. Ол Ленин ілімін шын мәнінде сталинше түсіндіру символына айналдырды. Голощекиннің теориялық әлсіздік РСДРП-ң БүкілРоссиялық XI конференциясында көрінді. 1923 жылы Қазақстанға келгенге дейін Самара губерниялық атқару комитетінің төрағасы болды. 1925ж 12 қыр-те Голощекин Қаз-ң сол кездегіастанасы Қызылордаға келді. Ең алдымен бітіргені – 1917жылдан 1925 ке дейін Қаз-да Кеңес үкіметі болмаған коммунистік ұйым, партия жоқ деген солақай тұжырым еді. Ол енді “Кіші қазан” өткізу керек деді. Конференцияда оған қарсы сөйлеген жан болмады. Ол жанына өңкей жағымпаздарды топтастырды. Голощекиннің “Қазақ-ғы Ұлы Қазан конфискация науқанынан басталды” – деп тұрлаусыз мәлімдемесіне Голощекин Бұрмалап түсіндіруге тырысты. Осы себеппен Тұрар “Советская степень” газетіне ашық хат жазуға мәжбүр болды. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын”, “Қайдан тапсаң одан тап – қаптың түбін қақ” деген ұрандар талай елдің түбіне жетті. 1929жылы 1.5млн қойдан – 1994 жылы 7 мың қалды. Рысқұлов Сталинге 2 рет хат жазып, халықтың қиын жағдайын айтып, ашық түрде хат жазды. Голощекин өзі басқарған 8 жыл ішінде бірде-бір қазақ ауылына бармаған. Голощекин өзі таңдап алған сталиндік жолдың дұрыстығын дәлелдеуге күш салды. Республика өміріндегі сәтсіздіктерді жою үшін қарапайым халықты кінәлауға дейін барды. Ең алдымен Голощекин 8 жыл бойы “Кіші Қазан” идеясын дәріптеумен болды. 2)Қазақтар топ-тобымен аштан қырылып көшіп жатқанын заңды жағдай, бұрынғы әдеттеріне басу деп ой-ды және солай түсіндірді. 3) малдың азаюын заңды деп дәлелдеуге тырысты. 4) кемшіліктер 1925-1930ж.арасында жойылды деген пікір туғызуға тырысты. Голощекин қазақ ұлтынан шық-н коммунистерге сенімсіз болды. Коллективтендіру кезіндегі зардаптар интелегенцияларға да ауыр тиді. Наразылық білдірген зиялылар репрецияға ұшырады. 1930 ж. контроревалюциялық астыртын ұйымға қатысты деген жалған желеумен Мағжан, Ахмет, Жүсіпбек тағдырларын айтуға болды. Идеология саласында социализм құрудың лениндік концепциясы бұрмаланды: рес-ң өз ішінде жағдай шиеленісіп кетті, басқарудың әкімшілік-әміршілдік әдістеріне тайғанап барып, табан тіреу сияқты олқылықты теориялық жағынан аяқтауға әрекет жасады: мәд-и революцияның тынысы тарылды, әдебиет пен мәдениет өнер қайраткерлері қуғынға ұшыратылды. Саясат саласында: аймақтың көсемшілдік практикасын халық санасына күшпен енгізді. 1932ж. 17 қыркүйегінде “Қаз. ауыл шар-ғы туралы” арнайы қаулы қабылданды. Мал шығынының себебі анықталып, толтыруға шаралар бекітілді.Қырғынға ұшыраған халық тағдыры атаусыз қалды.

 

72. Қазақстандағы Сталиндік қуғын-сүргінге ұшыратулар. Карлаг, Степлаг, Алжир.

20-30 ж тоталитарлық жүйенің репрессиялық толқыны қазақ интеллегенциясын жойды. 1928 ж “АлашОрданың” бұрыңғы зиялылары – “буржуазиялық ұлтшылдарды” жала жабумен 44 адамды соттады. Олардың қатарында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов бар. 1930 ж басқа топ интелегенциясы да сотталды. Олардың саны 40 адам, солардың ішінде М.Тынышпаев, К.Досмухамедов, т.б. бар. 1937-38 ж репрессия үлкен сипат алды. Адамдар репрессияға ұшырап, жазаға тартылды. Солардың ішінен Т.Рысқұлов, Д.Сәдуақасов, І.Исаев, У.Жандосов қазақ әдебиет қайраткерлері С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, ғалымдар К.Жұбанов, С.Асфендияров және т.б. бар. Қазақстанда 7 лагерь құрылды. Ірілердің бірі – Карлаг. Халық жауларының әйелдері үшін - Алжир лагері. 1937 ж күзінде “жапондық шпионажда” 100 мыңдай кәріс күштеп Қаз-ға көшірілді. Сонымен қатар, 1937ж күзінде СССР-ң Кавказдық шекарасын “тазартқанда” Қаз-ға мыңдаған түрік, әзірбайджандықтар, құрдтарды, ирандықтар көшірілді. Және де сол кезде Қаз-ң астанасы Қызылорданы 1929ж Алматыға көшірткенін байқауға болады. ҚазАКСР-і ҚазССР-не айналды, яғни 1936ж 5 желтоқсанда қабылданған конституция бойынша автономиядан кеңестік республикаға айналды.

74 Ұлы Отан соғысының басталуы.

1941ж. 22 маусымда фашистік Германияның әскерлері Кеңес Одағына басып кірді. Ұлы Отан соғысына Қаз-н біртұтас елдің бір бөлігі ретінде қатысты. Соғыс қарсаңында оның стратегиялық маңызы бар мол адам және табиғи ресурстары болды. Қазақ халқы өзінің кең байтақ даласын көп ғасырлар бойы қорғап келген болатын. Соғыстың алдындағы фашизмге қарсы насихат адамдарға зор ықпал жасады. 1939ж халық санағы бойынша Қаз-ң халқы 6.2 млн. адам еді. Соғысушы армиялар қат-на соғыс жылдары 1.196.164 қазақстандық сапқа тұрды. Сталинизм Қ-н мен Орта Азиядан түпкілікті халық-н, зорлап көшіріп әкелгендерден еңбек армиясы мен арнаулы құрылыс бөлімшелерін құрды, оларға Қазақ ҚСР-нан 700 мың-н астам адам шақырылып алынды. Республика армияға резерв дайындаумен айналысты. 1941-45жж әскери оқу ор-на 42 мың-н астам жас қазақстандық жіберілді, республика жер-де тұрған 27 әскери орны толық емес мәлімет бойынша 16 мың офицер даярлап шығ-ды. Қаз-ға 220 фабрика, зауыт,, ұстахана, артель көшірілді. Олардың көбісі тамақ және жеңіл тоқыма өн-ң комбинаттары еді. Қару жарақ пен оқ дәрінің жаңа түрін шығару алға қойылды. Соғыс Қаз-ң батыс өңіріне әсерін тигізді. 1942 ж. қыр-те олардың әскери жағдайы жарияланып, Орал мен Атырауда Қалалық Қорғаныс комитеті құрылды, ол мем-к партиялар мен әскери орган-ң билік-н біріктірді. Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оның Атырау,Астрахань, Құйбышев және Орынбор желілері тартылды. Соғыстың 1-ші күнінде-ақ Қ-н арсеналдардың біріне айналды. Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті. Төрт жыл ішінде 34 млн тонна көмір шығ-ды. Орал-Ембі мұнайлы ауданының кәс.орын. сұйық отын шығ-ды 39% арттырды, электр қуатын өн-ру 2 есе өсті. Республика мыс-35%, қорғасын-85%, молибден-60%,полиметалл рудалары-70% берді. 1941-45 жж барлығы 460 фабрика мен зауыт-шахталар салынды.