Тэарэтычныя аспекты з’явы сінаніміі

Найважнейшай крыніцай лексічных сродкаў з’яўляецца сінанімія. Менавіта сінанімія дае магчымасць выбраць з шэрагу варыянтных лексічных адзінак тую, якая найбольш адпавядае кантэксту.

Тэрмін «сінонім» паходзіць ад грэчаскага слова synonymos ‘аднайменны’. Сінонімы-блізказначныя словы, якія абазначаюць адно паняцце, але адрозніваюцца адценнямі значэння або стылістычнай афарбоўкай. Сінонімы - узаемазамяняльныя элементы выказвання, яны дазваляюць называць прадметы і з’явы рэчаіснасці не паўтараючыся, удакладняючы іх прыметы, якасці, характарыстыкі.

У сучаснай беларускай мове есць лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя сінонімы:

) лексічныя сінонімы - гэта словы, якія аб’ядноўваюцца ў лексіка-семантычныя групы (сінанімічныя рады) на аснове блізкасці значэння. Напрыклад: даўні, шматгадовы, вячысты.

) марфалагічныя сінонімы - сінанімічныя формы слоў: ранняй-ранняя, махнуць-махануць

) сінтаксічныя сінонімы - гэта сінанімічныя канструкцыі тыпу ўзышоўшы-узышоў.

Сярод лексічных сінонімаў вылучаюць таксама сінонімы семантычныя, стылістычная, семантыка-стылістычныя, абсалютныя. У сучаснай беларускай мове найбольш семантыка-стылістычных сінонімаў, абсалютныя сінонімы адзінкавыя.

Семантычныя сінонімы ўтвараюць сістэму адценняў аднаго паняцця, яны звычайна нейтральныя па эмацыянальна-экспрэсіўных якасцях:…., спрадвечнае, звыклае.

Ужытыя ў адным кантэксце, гэтыя семантычныя сінонімы ўдакладняюць, узбагачаюць сэнс усяго выказванняў.

Стылістычныя сінонімы адрозніваюцца эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай. Стылістычная афарбоўка слова выяўляецца ў параўнанні з нейтральным словам - дамінантай сінанімічнага рада. У сінанімічным радзе можа быць некалькі нейтральных слоў, дамінантай з’яўляецца найбольш ужывальнае з іх. Словы падысці і наблізіцца - сінонімы, абодва нейтральныя, але першае слова у беларускай мове ужываецца часцей, значыць, яно і есць дамінанта. Словы ўстарэлыя, дыялектныя і запазычаныя дамінантай, як правіла, не бываюць.

У сінанімічным радзе можа быць розная колькасць слоў з рознай стылістычнай афарбоўкай. Прыклады з твора І. Мележа «Палеская хроніка»: ісці (нейтр.) - шыбаваць (гутарк.), кіравацца (нейтр.) - падавацца (гутарк.).

Сінонімы, якія адрозніваюцца адначасова сэнсам і стылістычнай афарбоўкай, называюцца семантыка-стылістычнымі.

Прыклады таксама ўзяты з твора І. Мележа: сінонімы сумаваць - журыцца - тужыць-сохнуць адрозніваюцца сэнсам - паказваюць розныя ступені чалавечага пачуцця і стылістычнай афарбоўкай, сумаваць, журыцца, тужыць-нейтральныя, сохнуць-гутарковы.

Абсалютныя сінонімы - гэта тэрміналагічныя словы-дублеты, якія адрозніваюцца, як правіла, толькі паходжаннем. Абсалютнасць, г.зн. поўная ідэнтычнасць значэння гэтых слоў толькі ўмоўная. Напрыклад, словы дойлід і будаўнік падаюцца ў «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» як абсалютныя сінонімы.

Семантычныя, стылістычныя і семантыка-стылістычныя сінонімы маюць даўнюю традыцыю ўжывання ў беларускай мове і вельмі ўстойлівую сістэму семантыка-стылістычных адносін. Гэта ўсе лексічныя адзінкі мовы, якія засведчанны спецыяльнымі слоўнікамі. Побач з моўнымі сінонімамі існуюць сінонімы маўлення, інакш - кантэкстуальныя, сітуацыйныя, аказіянальныя. Гэта розныя словы і выразы, якія суадносяцца з пэўным аб’ектам рэаліі толькі ў адпаведным кантэксце, у якім яны ўтвараюць семантыка-стылістычную групу, вельмі блізкую да сінанімічнага рада.

Кантэкстуальныя сінонімы выражаюць толькі адно паняцце метафарычна і вельмі вобразна.

 

2.2 Месца і роля сінонімаў у мове мастацкага твора

сінанімія твор семантычны стылістычны

Мастацкая літаратура з’яўляецца добрай глебай для развіцця і выкарыстання сінаніміі.

Літаратура не толькі ўвабрала ў сябе ўсё багацце мовы, але і ўдасканальвае яе семантыка-стылістычныя ўласцівасці, пашырае прыёмы яе ўжывання ў маўленні, таксама ўзбагачае агульнамоўную сінаніміку новымі элементамі.У творах мастацкай літаратуры сінонімы актыўна выкарыстоўваюцца для дасягнення поўнай характарыстыкі апісванння з'явы для ўзмацнення выяўленчых і выразных магчымасцяў тэксту.

Пры дапамозе сінонімаў паэт пазбягае лексічных паўтораў, моўнай аднастайнасці, перадае неабходнае сэнсавае адценне, інтанацыю. Маўленчая творчасць, асабліва ў пісьмовай форме, заўсёды звязана з працай над сінонімамі:выбар такога слова, якое найбольш дакладна, выразна, стылістычна ўдала перадае канкрэтную думку.

Калі больш дакладна казаць пра ужыванне сінонімаў, то семантычныя сінонімы ажыццяўляюць камунікатыўную функцыю мовы, што выяўляецца ў дыферэнцыяцыі адценняў значэння, дэталізацыі, выдзялення і актуалізацыі таго ці іншага паняцця.

Напрыклад: сінонімы хадзіць, снаваць маюць агульнае значэння «рухацца», «перамяшчацца». Але хадзіць - гэта «рухацца ў розны час, у розных напрамках», а снаваць - «рухацца без пэўнай мэты».

Што датычыцца стылістычных сінонімаў, то яны ажыццяўляюць эстэтычную функцыю мовы, што выяўляецца ў стылістычнай-эмацыянальна-экспрэсіўнай характарыстыцы слова, ці якога - небудзь выраза.

Звычайна сінонімы сумяшчаюць абедзве функцыі.

Напрыклад: сінонімы «рухацца, мітусіцца, хадзіць ходырам» аб’ядноўваюцца ў сінанімічным радзе агульным значэннем «перамяшчацца, перасоўвацца», і яны адрозніваюцца толькі стылістычна. «Рухацца, мітусіцца» - нейтральныя словы. Сэнсава яны таксама неаднолькавыя.

Сінонімы ўзбагачаюць нашу родную мову, робяць яе больш дакладнай, вобразнай, яркай, непаўторнай. Няправільнае выкарыстанне сінонімаў выклікае грубыя моўныя памылкі ў маўленні і не дае поўнай асэнсаванасці твора.

3. Тыпы сінонімаў паводле семантычнай і стылістычнай характарыстыкі

Семантычныя сінонімы

 

Сінонімы з’яўляюцца ўвасабленнем народнага слова і дасціпнасці, адлюстроўваюць непаўторнасць вобразнага мыслення беларусаў.

Іван Мележ шырока выкарыстоўваў у сваёй творчасці сінонімы, якія з’яўляюцца яркім стылістычным сродкам, надаюць экспрэсіўна-эмацыянальную выразнасць мове твораў пісьменніка. Пры дапамозе іх І. Мележ ствараў удалыя вобразы, раскрываў асаблівасці характару чалавека, маляваў выразныя партрэты герояў.Сінонімы, такім чынам, спрыяюць стварэнню своеасаблівага пісьменніцкага стылю.

Наша задача-раскрыць сэнсавую і стылістычную вартасць сінонімаў, а таксама спосабы і прыёмы перадачы дадзеных адзінак ў мове. У мове часцей усяго выкарыстоўваюцца семантычныя сінонімы.

У нашай працы ўсяго налічваецца 26 сінанімічных радоў, у якія уваходціць ад 2 да 42 кампанентаў.

Семантычныя сінонімы ўтвараюць сістэму адценняў аднаго паняцця, яны звычайна нейтральныя па эмацыянальна-экспрэсіўных якасцях.

Значэнні слоў падаюцца паводле «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы».

Увайсці-уступіць, ступіць, узысці, уваліцца, укаціцца, уплысці, уступаць, ступаць, узыходзіць, увальвацца, укочвацца, уплываць

Ступаць. Крочыць, ісці. // рабіць апору на што-небудзь пры хадзьбе.

(Яна з кімсьці ўзрадавана прывіталася, разам з ім ступіла ў свой пакой. [3; ст. 30]).

(…пазнала-перад калёсамі ступаў сівы конь. [3. c т 12])

(Той ужо ступіў к хаце… [2. c т.8])

(Ганна ступіла крок да акна… [1.ст. 58])

Увайсці. Зайсці ўнутр чаго-небудзь, уступіць куды-небудзь.

(Неўзабаве Васіль ўжо ўвайшоў у ваду. [1. c т27])

Убегчы. Увайсці куды-небудзь бягом.

(Ускочыла на ганак, убегла ў пакой, нецярпліва развязала хустку, кудлатая:… [3. ст 27])