Казакстандагы 1916 ж. улт-азаттык котерiлiс.

Кэтерiлiс себептерi:

1)Казакстан жерiн терен отарлау; 2)келiмсектерге жер беру, коныстандыру саясаты;

3)азык-тулiк жэне мал реквезициясы;

4)казак жiгiттерiн реквезицялау; Кэтерлiстiн басты орталыктары: 1)Жетiсу - Бокин, Эшекеев; 2)Торгай-Иманов.

Кэтерлiстiн сипаты-отаршылдыкка, империализмге карсы. Тарихи манызы-халык кэтерлiс мектебiн эттi. Революциялык сана-сезiмнiн эсуi. Женiлу себептерi: 1)бытыранкылык; 2)уйымшылдыктын болмауы; 3)стихиялык сипсты;

4)эзара шиеленiстердiн болуы; 5)зиялылардын бiрауыз болмауы; 6)кару-жарактын нашар болуы; 7)бай феодалдардын саткындыгы.

Котерiлiстiн басталуына, онын жалпыулттык сипат алуына себеп болган согысып жаткан эскерлер ауданында корганыс курылыстары мен эскери катынастар орнату жэнiнде жумыстар ушiн Орта Азия мен Казакстаннын жэне т.б бiркатар облыстардын буратаналарын алу туралы 1916 ж. 25 маусымдагы патша жарлыгы себеп болды. Кара жумыска 19 жастан 43 жаска дейiнгi енбекке жарамды барлык адам алынуга тиiс едi. Сол аркылы патша укiметi коптеген орыс солдаттары мен жумысшыларын негурлым конбiс жэне арзан жумыс кушi ретiнде «реквизицияланган буратаналармен» ауыстырып, оларды корганыс курылыстары мен баска жумыстарга пайдаланды. Туркiстан мен Дала элкесiнен 500 мыннан астам жiгiт алу кэзделдi. Патша жарлыгына жауап ретiнде орасан зор аймактын Казакстан мен Туркiстан халыктары стихиялык турде кэтерiлдi. Жер-жерде кэтерiлiсшiлер отрядтары курылып жатты. Олар кара жумыска шакырылушы жастардын тiзiмiн тартып алып, жойып жiбердi. Байлардын ауылдарына шабуыл жасап, салык тiлхаттарын, жер сату жэнiнднгi кужаттарды куртып жiбердi. Болыс баскармаларын, ауылдарын талкандады. Ыргыз, Торгай уездерiнде Дала аксуйектерiнiн 9 экiлi хан кэтерiлдi. Шерубай-Нура болысында – Нурлан Кияшев, Карагаш болысында – Оспан Шонов, Верный уезiнiн Жайымтал болысында – Бекболат Эшекееев хан болып жарияланды. Болыстын баскару жуйесi калпына келтiрiлiп, экiм-ел бегi, сот алкасы-жасакшы, казына билеушiсi-казынашы, кэтерiлiсшiлер колбасшысы-сардарбек курылды. Улт-азаттык кэтерiлiске революцияшыл демократияшыл зиялылар – Т.Рыскулов, Т.Бокин, Э.Майкэтов, С.Сейфуллин, С.Мендешев, Э.Жангелдин, Б.Элiмханов сиякты экiлдер катысты. 1916ж. улт-азаттык кэтерiлiстiн аса iрi орталыгы Жетiсу болды. Казакстаннын онтустiгiнде Каркара аймагы халыктык революциянын iрi ошагы болды. 1916ж кыркуйекте Торгай уезiнде Амангелдi кэтерiлiсшiлердiн улкен отрядын курып, кару эндiрудi уйымдастырды. Эскердiн жалпы саны 20000-га жеттi. Кэтерiлiс сардарбегi Иманов бастаган 15000 кэтерiлiсшi Торгай каласын коршады. Буган карсы генерал Лаврентив 9000 адамдык жазалаушы экспедициялык корпус жiбердi.Кэтерiлiстiн сипаты-отаршылдыкка карсы. Ол шыгысты камтыган революциялык дагдарыстын манызды элементтерiнiн бiрi болды. Котерiлiстiн аяусыз жанышталганына карамастан коптеген жерлерде бой кэрсету кэп уакытка жалгасты. Патша эскерi каншама куш-кару жумсаганымен Торгайдагы кэтерiлiстi туншыктыра алмады. Ол акпан революциясына, кейiн казан революциясына жалгасты.

 

 

61. 20ғ басындағы ө.Бөкейханов,,А.Байтұрсынов,М.Дулатовтың т.б қазақ зиялыларының саясиқызметі.

Әлихан Бөкейханов (1869-1937)-қазіргі Жезқазған обл Ақтоғай ауд туған.Шыңғыс хан тұқымы,Омбыда білім алған,1894ж Петербургтегі орман шаруашылығы институтын бітірген.Тобыл губерниясының әкімшілік органдарында жұмыс істеген ж/е Омбы орман шаруашылығы институтында профессор қызметін атқарған.1897-1903ж Дала генерал –губернаторлығы әкімшілігінде ж/е Самара ауылшаруашылық банкісінің директоры болып қызмет етті.Бөкейхановтың инженер,тарихшы, экономист ж/е фольклоршы болған.1905ж кейін орыс кадеттерінің қатарына өтті.1905-06ж 1 ж/е 2 Думаларға депутат болып сайланды.Сонымен бірге «Алашорда» саяси ұйымын құрушылардың бірі.Ж/е қазақтың батыс даласындағы зиялыларының Орынбордағы съезінің төрағасы болды.Бөкейханов социал-демократиялық ж/е социал-революциялық бағыттағы бірқатар радикал газеттерге(«Ертіс», «степной голос», «айқап», «қазақстан»ж/е «қазақ») мақалалар жазып тұрды.Ә.Бөкейханов «Алаш» партиясының негізін қалаушылардың бірі,автономиялық қазақ үкіметтің басшысы.Ол сталиндік жазалаудың құрбаны болды.

Міржақып Дулатов (1885-1935) –Уфада медреседе ж/е қорғанда орыс-қазақ мектебінде оқыған.Дулатов өз қызметін мұғалімдіктен бастады.Әдеби таланты жас кезінен байқалған. «Оян қазақ»деген саяси өлеңі,қазақтың тұңғыш романы «Бақытсыз Жамал»оның ең көрнекті ж/е таңдаулы қазақ ақындары мен жазушыларының қатарына қосты.Дулатов А.Байтұрсыновпен,Ә.Бөкейхановпен тығыз ынтымақтаса отырып,ұлт-азаттық қозғалыстың,оның ішінде, «Алаш» партиясының танымал басшысы болды.Ол қазақ өнерпаз зиялыларының тұтас ұрпағына зор ықпал жасады.30ж Дулатов жазаға тартылып,1935ж Соловки лагерінде қайтыс болды.Қазіргі кезде ақталған.

Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) – ағартушы, азаттық қозғалысына қатысушы, «Алаш» партиясының негізін салушылардың бірі, «Қазақ» газетінің редакторы, аса көрнекті лингвист-ғалым, әдебиеттанушы, түрколог, талантты ақын, аудармашы. 1919ж 9 шілдеден Қазревком мүшесі, оқу министрі, БОАК, ҚазОАҚ мүшесі.