Бэкей ордасынын курылуы, тайманов пен этемiсов бастаган кэтерiлiс (1836-1837)

Кiшi жуз уш жуз iшiндегi ен кэп жердi иеленген аймактардын бiрi. Ол Жайык пен Тобылдан бастап Сырдариянын тэменгi агысына дейiнгi алкапты камтып жатыр. XIX гасыр басында Кiшi жуздiн кейбiр ауылдары Ресей империясы курамына эткен Жайык пен Едiл эзендерi тэменгi аралыгында болды. Ол кейiн Бэкей ордасынын негiзiн салган хандыкты немесе Iшкi

Орданы курды. Ал нагыз халыктык, феодалдарга карсы болган козгалыс 1836-1838 жылдары Бэкей ордасында болган Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс болды. Отарлык езгiнiн касiретiн ен бiрiншi кэрген Кiшi жуз болды. Эйткенi Кiшi жуздi Ресей эзiне алдымен косып алды. Отарлык езгiнiн ен киын таукыметi казак кауымдастарынын жерiн талан-таржга салып, орыс-казактар, патша экiмшiлiгi, жергiлiктi фоедал шонжарлар басып алды. Бэкей ордасындагы шаруалар букарасынын жагдайы ауыр болды. Бэкей ордасы 1801ж Едiл мен Жайыктын арасында шанырак кэтердi. Жерi де аз, халкы да аз халык болды. Бэкей хандыгы сол Бэкей эулетiнiн феодалдык иелiгi болды. Жэнгiр хан мен онын манайындагылардын шексiз зомбылыгы халыкты кэтерiлiске шыгармай коймаушы едi. Кэтерiлiстiн негiзгi козгаушы кушi казак шаруалары.Оган старшын, билердiн бiркатар экiлдерi катысты. Кэтерлiске старшындар Исатай, Махамбет басшылык еттi. Кэтерiлiс 1836 жылы басталды. Оны Берiш руынан шыккан Исатай Тайманулы баскарды. Деректерге караганда Исатай 1812ж Бэкей ханнан Каспийдiн жагалауынан жер алып, Жэнгiр ханнын бiрнеше рет елшiлiк тапсырмаларын орындады. Кейiн ханнын озбырлынына эрдайым наразы болган Исатайды эзiнен алыстаткан.1814ж Орынбор шекаралык комессиясы старшындыкка бекiткен 1817ж бастап Исатай патша чиновниктерiмен байланысы салкындай бастады.

 

43 XYIII-XIX ғасырдың ортасындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктер.

Қазақ қауымның ХҮІІІ ғ.мен ХІХ ғ.-дың орта шені аралығындағы қоғамдық топтарға бөлінуіне жеке адамдардың “ақ сүйек” және “қара сүйек” дегендерге жатқызылуы ерекше тән болды. Бірінші әлеуметтік топ қоғамдық қатынастар құрылымында өздерінің әлеуметтік оңашаланғандығы мен жоғары қоғамдық мәнділіктеріне қарай сырттан ешкім өте алмайтын жеке адамдардың артықшылықтармен пайдаланатын жабық корпорациясы тұрғысында табылды.Оларға екі ақсүйектік топ-төрелер мен қожалар жатты. Ақ сүйектен өзгешелігі “қара сүйектің” сословиелік-бірлестік топтары жеке басының сапасы мен мүліктік жағдайына қарай кезкелген жеке адамның қол жеткізуіне болатын ашық статус саналды. Оларға билер, тархандар, батырлар, ағамандар(ақсақалдар) дәрежесіндегілер жатқызылды. Көшпелі қоғамның ерекше пұрсатты іріктелген қалаулы тобын “ақ сүйектің” негізі саналатын төре (сұлтандар) аристократиялық тобы құрды. Ол Шыңғыс әулетінің аға тармағы-Жошы ұрпақтарына жататын адамдар тобын біріктірді. Көшпелілердің екінші бір іріктелген қалаулы тобын мұсылман діні қызметкерлерінің сословиесі-қожалар құрды. “Қара сүйектің” артықшылықпен пайдаланатын әлеуметтік топтары арасынан көшпелілер ұжымдарында сот билігін атқарушы билер сословиесі аса маңызды орын алды. “Би” деген сөздің астары, -деп көрсетті Я.П.Гавердовский, - сөзге шешен, бай әрі шамдағай адамдар екенін біз ұғынуымыз керек. Е.К. Мейендорфтың айқындауы бойынша қазақтар батыр деп “батыл, әділ және тапқыр адамдарды айтады, соғыс кезінде-бұлар нағыз шабандоздар”. “Батыр” атағы ешқашанда мұрагерлікке қалдырылған емес, оны әркім жеке басының ерлігімен алып отырды. Қазақ қоғамының әлеу-к жіктелуінде әр түрлі еңбектері үшін жоғарғы үкіметтен, мысалы, салық төлеуде және басқасында жеңілдік алған адамдар – тархандарға белгілі бір орын берілді. Қазақтар үстем табының неғұрлым көп санды тобын көшпелі қауымдардың барлық бауындарында әлеу-к – реттеушілік жұмыстарды жүзеге асырушы ағамандар құрады. “Бұл бастықтар немесе кінәздер, - деп көрсетті И.П. Фальк, - Аймақтың ең бай, барынша құрметтелетін абыздары және сондықтанда хан олардың билігі аз болғанымен, кейбір жерлерге ықпал ете алатындығын ескеріп, солар арқылы көп әрекеттер жасай алады”. Көшпелілер қоғамның үстемдік етуші бөлігін құрайтын әр түрлі сословиелік топтармен және ерікті қауымдастармен қатар Қаз-да тәуелді халықтар категориялары – құлдар мен төлеңгіттер өмір сүрді. Төлеңгіттер деп сұлтандар сословиесіндегі қызметтерде жүретін адамдарды атады. Бұл әлеуметтік топтың шығуы жоңғарлармен тартысқа және екі арадағы көп жылғы соғысқа байланысты болды, сол кездері жоғарғы өкімет пен оның өкілдері – сұлтандардың “Әскери міндеттерді атқаратын” адамдарға деген сұраныстары арта түсті. Тәуелді халық категориясына сондай-ақ тұтқынға алынған ресейліктер, қалмақтар, ирандықтар арасынан іріктелген құлдар да жатты. Алайда, қазақтарда құл иеленушілік кең таралмады және ол патриархалдық үй құлы шеңберінен шыға қойған жоқ. Құлдар негізінен жеке үй шаруа-да пайдаланылды, олар иелерінің малына қарады, егістіктерін өңдеді, үй іші шаруасын істеді.