Зифа кадырова. СагынырсыҢ – мин булмам. Беренче бүлек

ЗИФА КАДЫРОВА

САГЫНЫРСЫҢ – МИН БУЛМАМ

Беренче бүлек

Нинди сөенеч – Сөмбелнең дәү әнисе кунакка килгән! Ул күрше авылда кече улы, килене белән яши, җай булганда, Сөмбелләргә дә килгәли. Кызыкай аның белән эч серләрен сөйләшергә ярата, чөнки әбисе кызыксынып тыңлый белә, җитмәсә, беркайчан да ачуланмый. Бүген дә Сөмбелнең сөйләр сүзләре бик күп җыелган иде. Ул әбисен кочаклап алды.

- Дәү әни, дәү әни, мин шундый чи­бәр егет белән таныштым. Аны күрсәң иде: үзе озын буйлы, күк күзле, коңгырт чәчле. Шундый чибәр, бер дә безнең авыл егетләренә охшамаган, - дип бармакларын бөкләп санап китте. - Ә ел­майса, елмайсамы - башларым әйләнеп китә, әбием!

- Әллә урысмы?

- Юк, ул татар. Ахун егете.

- Әй балам, юкка куанасың, минем бе­лүемчә, Ахунныкылар элек-электән чит­тән кыз алмаган, читкә кыз бирмәгән.

- Дәү әни, син кайсы заманны сөй­лисең?

- Гомер буе шулай булган. Алар бит үзләренә бер төрле халык. Элек-электән бай булганнар, үз авыллары эчендә ге­нә алыш-биреш иткәннәр. Туйларны да бик зурлап үткәрәләр, үз йолалары бар. Элек шулай иде.

- И дәү әни, хәзер бит җитмешенче еллар ахыры, кем-кемне ярата, шуны ала. Тагын сөйлә әле алар турында.

Кызының әбисе белән сөйләшүен тың­лап торган әнисе дә сүзгә кушылды:

- Сөмбел, балам, гыйшык-мыйшык уйнап башыңны әйләндермә, укырга керәсең бар. Шундый яхшы аттестат белән укымыйча, кияүгә чыгып, һөнәрсез ка­лыргамы? Егетләр бетмәс ул, итәк-чабуыңны җыеп йөр, киләсе елга укырга керергә әзерлән.

Тик яшь кыз чибәр Ахун егете Бу­латтан башка берни хакында да уйлый алмый иде инде...

Алар бер тулай торакта торалар. Бу йорт Учалының иң матур урынында, урман янындагы тау битенә урнашкан. Сөмбел белән Булат шушы тулай то­ракта, кызыл почмакта кичке танцыда таныштылар.

...Бер читтә басып торучы озын буйлы егетне күреп, Сөмбел өнсез калды. Ки­чәне алып баручы:

- Ә хәзер ак танец, кызлар егетләрне чакыра, - дигәч, Сөмбел, бу чибәр егетне берәрсе алып киткәнче дип, аның каршысына йөгереп килеп тә басты. Аның янында үзенең бөтенләй кыска буйлы бу­луын аңлап, беразга аптырап калды. Егет­нең күзләренә карагач, аяклары йөрмәс булды: мондый матур зәңгәр күзләрне аның беркайчан да күргәне юк иде. Ә ул, кызга карап, ап-ак тешләрен ялтыратып елмайды да, чакыруны кабул итеп:

- Бигрәк бәләкәйсең, монда нишләп йөрисең? - диде.

Сөмбел күзләрен аера алмыйча:

- Мин монда торам, балалар бакча­сында эшлим, - дип җавап бирде.

- Миңа калса, синең үзеңә няня ки­рәк, бигрәк бәләкәйсең бит.

Көй беткәч, егет аны урынына озатып куйды, ә икенче музыка башлануга, үзе биюгә чакырды.

Сөмбелнең авылдаш егете:

- Сөмбел, аңардан озыны юк идеме, кендегенә борының белән төртелеп йөрисең бит, - дип көлде.

Сөмбел оялудан ни әйтергә дә белмә­де, җавап эзләгәнче, озак та уйламый, биек үкчәсе белән аның аягына китереп басты. Тегесе авыртудан кычкырып ук куйды. Озын буйлы егет:

- Менә шулай, дустым, кечкенәләрне рәнҗетергә ярамый, - дип көлде дә Сөмбелне читкәрәк тартты.

- Молодец, үзеңне кыерсыттырмыйсың. Алайса, син Сөмбел буласың, ә мин - Булат абыең.

Сөмбел күтәрелеп аның күзләренә ка­рады, алар шундый матур итеп елмаялар иде, тик бу юлы нишләптер Сөмбелнең ачуын китерделәр.

- Кыерсытсаң, синекенә дә басармын. Миңа унсигез тула инде.

- Алайса ипи аз ашагансың, үсми кал­гансың.

- Ипи түгел, әпәй. Аннан, кызлар шу­лай бәләкәй булырга тиеш. Кеше егер­ме биш яшенә кадәр үсә, диләр, шулай булгач, әле мин дә үсәрмен.

Менә шул көннән башлап алар аеры­лышмадылар. Булат кебек егет куенында җылы, рәхәт иде Сөмбелгә...

Сөмбел үзе сөйли, үзе көлә; аңа ия­реп, йомшак кына матур тавыш белән, башын кыек салып, Булат та көлә: әллә аның сөйләгән сүзеннән, әллә шушы кечкенә карлыгачның бәхетле очынуыннан...

Учалы - район үзәге, үзенә күрә урта­ча зурлыктагы шәһәр, монда тирә-яктагы авыллардан яшьләр бик күп. Сөмбел дә шул яшьләр арасында кайнашып яши. Ял көннәрендә кич белән танцылар, уен­нар була, тик кыз ял көннәрен яратмый. Җомга кич сөйгәне белән аерылышып, икесе ике якка үз авылларына кайтып китәләр. Ял көннәрен көч-хәл белән үткәреп, сагынышып, ашкынып яңадан шәһәргә киләләр. Менә соңгы вакытта әллә ни булды. Гел башы авырта, күңеле болгана: үткән атнада автобуста көч-хәл белән килеп җитте. Җитмәсә, ба­шы әйләнә башлады. Менә бүген дә, эш­тән кайтып барганда, аяк астында җир убылгандай булды, бер коймага гына сөялеп калды. «Йә Ходай, бу ни инде, тизрәк кайтып җитәргә кирәк, соңгы рейска соңга калам бит», - дип, Сөмбел кызу-кызу атлый башлады. Ул тулай то­ракка кайтып җиткәндә, яшьләр инде вокзалга ашыгалар иде. Үз бүлмәсенә керү белән, аның артыннан Булаты да килеп җитте.

- Әйдә, тиз бул, бөтен кеше китеп бет­те бит, нишләп соңладың? - диде ул.

- Булат җаным, миңа әллә ни булды, чирлим бугай, бер хәлем юк, гел башым әйләнә, күңелем болгана, көчкә кайтып җиттем. Автобуска якын барырга да кур­кам, килгәндә дә косып оятка калдым. Ничек кайтып җитәрмен?

Бу сүзләрне ишеткәч, Булат тынсыз калып, аның ап-ак йөзенә карады. Кичә дә: «Нишләп кәефе юк икән?» - дип уй­лап куйган иде, гел көләч йөзле Сөмбел соңгы араларда шым гына йөри башлады шул. Булат сәгатенә карады да:

- Соңга калабыз, әйдә, тизрәк җыен, юлда сөйләшербез әле, - диде.

Алар йөгерә-йөгерә килеп җиткәндә, автобус шыгрым тулган иде. Булат Сөмбелне этеп-төртеп дигәндәй кертте дә, автобус ишеге ябылуга, үз авылы автобу­сына соңгы кеше булып кереп басты. Кысылып кайта-кайта, кабат кызны исенә төшерде: «Мине ир кеше була торып та кысып бетерделәр, ә ул кечкенә Сөмбел­не, мескенемне, бөтенләй камыр итәр­ләр. Тукта, нишләп косам, чирлим, диде соң әле?» Кинәт күңелен куркыныч уй кисеп узды. «Юк, юк, булмас», - диде ул үзалдына. Өч ай элек кызуланып китеп, бер тапкыр якынлык кылганнар иде. Сөмбел: «Башка алай итмик, яхшы түгел, без бит әле өйләнешмәгән», - ди­гәч, ул аңа кагылмады.

Аларның яшь арасы дүрт ел гына булса да, Булат Сөмбелдән олырак кү­ренә иде. Чөнки Сөмбелнең кечкенә буе, нечкә биле, кыска чәче, һәрвакыт гәүдәсенә килешеп торган кыска итәге уналты яшьлек укучы кыз кебек күрсәтә иде. Кызда әллә нинди яшерен сөйкем­лелек бар, кыйгач кашлы шаян күзләр һәрвакыт елмаеп тора кебек; ул көлгән­дә, аның күзләре дә көлә.

«Ул әле бала гына бит, Алла сакла­сын». Башына килгән уйдан Булат үзе дә куркып куйды, шул уйларына чумып, кайтып җиткәнен дә сизми калды.

- Инде курчагы белән бергә торып калды, ахры, дигән идем, кайткансың икән. Исәнме, абый.

Бу аның энесе - Байрас. Аралары ике яшь булса да, гәүдәгә бериш һәм бик охшашлар иде алар. Икесе дә озын буйлы, киң җилкәле, куе чәчле, сөрмәле зәңгәр күзле; эчеп-тартып йөрмиләр, эшчән, төпле гаиләдән. Алар авылның беренче егетләре исәбендә тора, яшерен гашыйк булучылар да күп иде үзләренә.

- Ә, синмени, сәлам, - диде ул эне­сенә.

- Нәрсә уйга чумдың? Клубка концерт килгән, ди, чыгабызмы? Автобуста Сәрия белән чибәр генә кунак кызлары да кайткан, чыгып, берәрсен тотып калыр­га кирәк, - дип көлде энесе.

- Сиңа тотарга гына булсын, - диде Булат һаман үз уйларыннан арына алмыйча. - Кайткан бер кунак кызын озатасың, берсе белән йөрмисең, бөтен авыл кызын озатып чыктың бит инде.

- Соң, абый, синеке кебек курчак оч­раса, бәлки мин дә туктар идем, юк бит. Тик сиңа да җитми, һаман ике көймә­нең койрыгын тотарга тырышасың әле. Бүген тагын тегендә китәсеңме?

- Белмим, бәлки, китәрмен дә...

Алар кайтып кергәндә, әнисе кичке аш өлгертеп йөри иде. Өйдә аларның тугыз яшьлек энеләре Әлфис бар, ул бөтен өйнең хуҗасы да, күз өстендәге кашы да. Аңардан яхшырак яшәгән кеше юк: барысы да яраталар, иркәлиләр, гому­мән, бу өйне Әлфистән башка күзалдына да китерү мөмкин түгел. Абыйлары кайту аның өчен олы бәйрәм. Алар аны Әлфис-Әлфис, әфлисун дип үрти, үзләре һәрчак берәр тәмле әйбер алып кайта. Энеләре аптырап калмый:

- Көлегез, көл, мин үскәч көрәшче булам, батыр булам, күрсәтермен әле мин сезгә әфлисунны, - ди.

Чынлап та, бу - көрәшче, батырлар гаиләсе. Әтиләре Шәүкәт абзый да элек көрәшче булган, яшь чакта беркемгә дә бил бирмәгән, хәзер менә Байрас улы да көрәш мәйданының күрке булып бара. Булатның гына исе китми, табигате белән йомшагракмы шунда... Көрәшкә бер генә чыгып карады, кызыгын тапма­ды. Ә менә Байрас тәмен белә: башта мәйдан уртасына чыгып, киң җилкәләрен селкетеп, бөтен мускулларын уйнатып ала. Аңа көрәш уен гына; көрәшкәнче бөтен хатын-кыз халкын үзенә борып куя, ул көрәшкәндә көрәш мәйданының тирә-ягы күбрәк хатын-кыз була.

Кечкенә Әлфиснең дә хыялы көрәшче булу иде.

Әтиләре малларны карап кергәч, алар, әзмәвердәй өч ир һәм Әлфис, җыелышып, өстәл янына кичке ашка утырды­лар. Әниләре Гөлфия апа балаларына сокланып карап утырды. «Ходай кыз насыйп итмәде шул, өчесе дә малай бул­ды. Ярар инде, Ходай яхшы килен бир­сен, уллары бик акыллы. Насыйп булса, бәлки быел Булаты өйләнеп тә куяр әле. Өйләнәм дисә, бүгеннән туй ясарлык мал-мөлкәтләре бар. Аталары эчми-тартмый, бар тапканын өйгә алып кайта, шуңа һәрвакыт муллык белән яшиләр».

Ашап туйгач, уллары әниләренә рәх­мәт әйтеп, үз йомышлары белән тарал­ды. Булат арлы-бирле йөренгәләде дә:

- Әти, матайның бензины бармы? Ба­рып кайтасы җир бар иде, - дип сорап куйды.

- Соң, бардыр, мин бит ат белән йө­рим, атка бензин кирәкми.

- Алайса, мин әйләнеп кайтыйм әле, - дип чыгып китте.

Байрас абыйсының тагын теге авылга китүен аңлады, Булатның анда да кемедер бар иде, тик әле аның күргәне юк. Байраска Сөмбел бик тә ошый иде, ул елмайса, дөньялар яктырып китә, көлсә, кыңгырау чылтырагандай тоела, әллә кайсы ягы белән кыз үзенә җәлеп итә. Абыйсы янына тулай торакка килеп, аны күрми китсә, юкка гына килгән төсле тоела. Әйе, абыйсы аңардан алда өлгергән. Карарбыз инде, кайсына өйләнер. Бәлки бусына өйләнер дә, Сөмбел миңа калыр дип, үзен-үзе өметләндереп, ни­дер көйли-көйли клубка чыгарга җыен­ганда, янына әнисе керде, һич көтмә­гәндә:

- Улым, синнән сер итеп кенә бернәрсә сорыйм әле. Абыең кайткан саен теге авылга чаба, әллә өйләнергә исәбе бармы? Синнән сере юктыр бит, ары-бире уйласа, итәк-чабуны җыештыра торыйк, дим. Улым, синең ул кызны күр­гәнең бармы соң? - дип сүз башлады.

- Белмим шул, әни, андый хәбәрем юк. Аннан бит абыйның йөргән кызлары икәү, кайсын сайларга да белми бугай. Кайчан сайлар, шулчак өйләнер.

- Тукта әле, улым, ничек инде икәү?

- Шулай, икәү: берсе тегендә, берсе монда; берсе көндәлек, икенчесе ял бе­лән бәйрәмдә.

- Улым, алай ярамас, килешмәгән­не, кеше баласын харап итә күрмәгез. Теге көндәлек дигәнең ничегрәк соң, ямьсезме әллә, аламамы, бәлки җилбә­зәктер?

- Улмы? Әни, беләсеңме, ул, - дип, Байрас бераз уйланып торды, - ул ай янында балкып торган кечкенә йолдызга охшаган, үзе кечкенә, үзе гел елмаеп тора.

- Соң, шулай булгач, абыең ник та­гын бусының башын әйләндерә?

 

- Әни, ерактагы кояш ныграк җы­лыта, шуны да белмисеңмени? Ярый, мин китим, кунак кызларын бүлешеп бетерерләр алайса.

- Улым, тәртипле генә йөр, кунак кызлары дип, үзебезнең авыл кызлары да начар түгел, күзеңне ачып кара.

Булат өйдән чыгып киткәндә, кичке тугыз, Фәридәләргә килеп җиткәндә, төнге унбер тулган иде инде. Утын кабы­зып, өч тапкыр сигнал бирде. Күпмедер торгач, капкадан берәү чыкты, якынрак килеп җиткәч кенә таныды Булат, бу Фәридәнең сеңлесе иде.

- Апа кайтмады, Булат абый. Килә­се атнага, минем туган көнгә кайта.
Шимбә көнне кил, яшьләр җыелышып утырабыз, сине дә чакырам. Ярый, саубул, салкын алайса, - диде дә кире йө­герде.

Булатның кырык чакрым җил куып килүе юкка гына булды. Фәридәне инде ике атна күргәне юк, ул Златоуст шәһә­рендә эшли. Элек Булат та шунда эшлә­гән иде. Булат кайтты, ә кыз «өйләнеш­кәч кайтырмын» дип калды, менә хәзер ике арада җил куып йөрергә туры килә. Фәридәне бик ярата шул, зифа буйлы, төз гәүдәле, озын куе чәчле, бик чибәр һәм бик горур, аның алдында артык сүз ычкындырырга да курка. Аның өчен Фә­ридә - күктәге буй җитмәс йолдыз. Сөмбел белән чагыштырсаң, җир белән күк арасы. Сөмбел һәрвакыт көлүе-шаяруы белән һавада очкан күбәләк кебек бул­са, Фәридә аз сүзле, һәр әйткән сүзен уйлап, салмак кына сөйләшә, үпкәләсә, айлар буе сөйләшми торган гадәте бар, бик горур ул. Шуңа да Булат аны үпкә­ләтүдән курка, сүзен чамалап, ярарга ты­рышып сөйли. Шундый акыллы, чибәр кызның аңа каравына ышанып та бетә алмый, ул аны сайлавына бик горурла­на. Фәридәгә өйләнсә, егетләрнең боры­нына чиртәчәк, андый горур сылулар һәркемгә дә эләкми шул.

Булат төн уртасында гына кайтып ятты, энесе әле кайтмаган иде. Ятуга йоклап та китте. Төне буе Сөмбел белән саташып чыкты: ул яр башына баскан да аска карап тора, кулында ак төргәк, төргәктә яшь бала, шул бала үзәк өзгеч итеп елый, ә Сөмбел упкынга сикерергә җыена. Булат, аны туктатырга теләп, яр­га каршы йөгерә, бөтен көченә «тукта-тукта» дип кычкыра, тик никтер тавышы чыкмый. Шулчак энесе селкеткәнгә уя­нып китте.

- Саташасың, ахры, борылып ят, үте­рәләрмени, ыңгырашасың, Сөмбелне чакырасың, - дип, абыйсын уятты да кире урынына барып ятты.

Булат шабыр тиргә батты, курку ка­тыш әллә нинди хисләр кичерде.

Әгәр дә аның шиге дөрес булса, Алла сакласын, уйларга да куркыныч, бер кылган гөнаһ өчен гомер буе газап чигәргә туры килсә нишләрсең? Йә Хо­дай, үзең сакла...

Бу ике көн үтмичә җанга тиде, әллә никадәр эш эшләделәр, тик көннәр генә бик әкрен узды. Шимбә үтеп, якшәмбе җиткәч, китәр вакытны санап сәгать үт­те, аның тизрәк Сөмбелне күреп, шик­ләренә ачыклык кертәсе килде. Ул әле бала гына, берни аңламый, ахры, әгәр әнисе белсә, бетте баш, йә өйләндереп, йә утыртып куяр...

Булат тулай торакка килеп җитү бе­лән Сөмбел бүлмәсенә кереп чыкты, тик кыз килмәгән иде. Сөмбелнең авылда­шы Мансур очрап:

- Сәлам, килдең дәме?! Кара әле, си­нең кечкенә курчагың вокзал эскәмиясендә утырып калды, әллә чирли инде, йөзе ап-ак, килгәндә дә ишек төбендә генә басып килде. Элек бертуктаусыз сыерчык кебек сайрап-көлеп тора иде, ә хәзер эндәшми дә, чирли, ахры, ул, - дип үтеп китте.

Булат, Мансурны тыңлап та бетерми­чә, тиз генә вокзалга йөгерде. Вокзал тулай торактан ерак түгел, аны каеннар гына каплап тора. Каенны кочаклап торган Сөмбелне ул ерактан ук күреп алды.

- Сөмбел, ни булды? Хәлең ничек?

- Юк, карама миңа, әллә ни булды. Бертуктамый косасым килә, башым әйләнә, көч-хәл белән генә килеп җиттем. Әллә нинди чир эләкте, үлмәсәм инде.

- Кара әле миңа, Сөмбел, кайчан баш­ланды бу чирең, хәтерлисеңме?

- Әллә, бер айлап бар бугай инде. Әни иртәгә больницага ашказанын тикшертергә барырга кушты, бик ябыккан­сың, ди.

Димәк, Булатның шиге дөрес булды: «Да, иштең ишәк чумарын, хәзер ничек аңлатырга инде бу балага... Их, бетте башларыбыз».

- Әйдә, менә монда утырыйк әле.

Алар ерак түгел бер эскәмиягә барып утырдылар.

- Мин синең чиреңнең сәбәбен беләм бугай... Әйтсәм куркырсың инде, хәер, мин үзем дә куркам... Син бит хатын-кыз, үзең дә аңларга тиешсең.

Сөмбел, аптырап, аңа карап утыра бирде. Ә Булат, ничек сүз башларга белмичә, тирләп-пеште, ике кулына урын таба алмады.

- Ни булды? Битеңә тир бәреп чыкты, миндә берәр начар, йогышлы чирме, әл­лә мин үләмме? Син каян беләсең миндә нинди чир икәнен?

- И сабыем минем, бигрәк баласың шул әле син. Юк, үлмисең. Син авырга узгансың, бу чир түгел, аннан үлмиләр, йә бала табалар, йә вакытыннан алда алдырып котылалар.

Гаҗәпләнүдән Сөмбелнең күзләре тү­гәрәкләнде:

- Ничек? Кайдан? Син бит берни бул­мый, дидең...

Ул торып басты, аннары кинәт камыр кебек бөгелеп төште. Булат аны тотып өлгерде, ипләп кенә алдына утыртты.

- Курыкма, берәр нәрсә уйлап та­барбыз.

Сөмбел ни шатланырга, ни кайгырыр­га белмәде.

- Булат җаным, мин чирлим дип ку­рыккан идем, балага узу - үзе бер бәхет бит ул. Безгә беленә башлаганчы өйләне­шергә кирәк, тукта, кайчан булды соң, син хәтерләмисеңме? Йә Ходай, башым да эшләми, балага шулай тиз узалар ми­кәнни, башка сыймый торган хәл. Ә ул кайчан туачак, малаймы, кызмы икән?! Булат дим, Булат, ник дәшмисең?

- Тыңла әле, Сөмбел, мин болай бу­луын теләмәгән идем, аңлыйсыңмы, теләмәгән идем. Беләм, мин гаепле синең алда, тик син дә мине аңларга тырыш, мин сиңа өйләнә алмыйм. Мин башканы яратам... Минем ярәшкән, яраткан ке­шем бар. Аңлыйсыңмы, мин сиңа өй­ләнә алмыйм, булдыра алсаң, гафу ит, кичер мине. Кирәкми миңа ул бала. Без ялгыштык, икебез дә ялгыштык. Әле соң түгел, тыңла мине...

Ул, Сөмбелнең таш кебек катып кал­ган ап-ак йөзен күреп, туктап калды. Кыз­ның кыска чәчләрен көзге җил тузгытты, ләкин йөзендә бер үзгәреш сизелмәде, арттан пычак тыгып, җанын алгандай селкенмичә тик утыра бирде.

Ул, Сөмбелнең кычкырып елап җибә­рүеннән куркыпмы, үзе дә аңламыйча, ике кулы белән колагын каплады, кызны ничек юатырга да белмәде, күзеннән кайнар яшь тамчылары бәреп чыкты... Шул халәттә күпме утыргандыр, өши башлады.

- Йә, ярый, әйдә, кайтыйк.

Ул борылганда, янында беркем дә юк, бары Сөмбелнең сумкасы гына утырып калган иде. Егет як-ягына каранды, һич­кем күренмәде. Караңгы да төшеп килә.

Булат, тулай торакка кайтып, өс кием­нәрен алыштырды да, Сөмбелнең сумка­сын бирергә бишенче катка менеп китте, тик ишек ачучы булмады. «Кирәк булса, үзе кереп алыр», - дип, бүлмәсенә төшеп, йокларга ятты. Иртән торганда да сумка урынында тора иде. «Ярар, кич эштән соң кертермен әле», - дип, эшкә китте. Кич күнеккән гадәт буенча Сөмбелләр бүлмәсенә күтәрелде. Ишекне Сөмбелнең бүлмәдәш кызлары ачты.

- О, җизни килгән, апа гына ниш­ләптер җомгадан бирле күренми, әллә авылыңа алып киттеңме?

Булат аптырап калды.

- Ничек юк? Авылдан кичә килде бит ул.

- Без күрмәдек, килмәде. Кичә дә, бү­ген дә юк. Эшендә булдымы икән соң?

Булат ни әйтергә белми торды да:

- Кайтса, безгә керсен әле, - дип по­шаманга калып төшеп китте.

Кич буе Сөмбелне көтсә дә, бушка булды, кыз күренмәде. Булат атна буе һәр кич алар бүлмәсенә кереп йөрде, Сөмбел кайтмады. Ул ни уйларга бел­мәде, үзе белән берәр хәл кылмасын дип курка калды, теге күргән төше ба­шыннан чыкмады. Бәлки барысын да аңлагандыр, акылсыз түгел бит, дип, үзен-үзе юатты.

Тагын җомга җитте. Вокзалга алданрак килде, энесе дә килеп җитте.

- Нәрсә, абый, курчагың кайда бүген? Әллә кертеп утыртырга да өлгердеңме? - дип сорап куйды. Булат дәшмәде.

Алар Сөмбелләр авылына кайтучы ав­тобусны икәүләшеп күзәтә башладылар, тик кыз килмәде дә, күренмәде дә. Байрасның күңеле кителеп калды, ул аның елмаеп, кул болгап озатып калуын ярата, хәтта абыйсыннан көнләшә иде. Кирәк бит, аз гына соңга калды, ул йолдызга абыйсы үрелгән, ә абыйга аркылы төшеп булмый; чит кеше булса, әллә кайчан тө­бе-тамыры белән йолкып аткан булыр иде. Юк шул, ярамый, абый бит...

Сөмбел Булат яныннан ничек кузга­лып киткәнен, кая таба барганын да аңламады. Берничә минут, берничә сүз йөрәкне телгәләп учка тоттырды. Аның бөтен җире таш булып катты.

Урамда салкын көз, урыны-урыны белән бозлавык, салкын ачы җил, тик ул аларны сизмәде, барды да барды, шәһәр буйлап йөрде дә йөрде... Бер кичтә бөтен дөнья үзгәрде, ничаклы вакыйга булды, ул йөкле, бала көтә, ә ул бала... Ул беркемгә дә кирәкми, аны яратмаганнар да... Менә хәзер бер­кемгә дә кирәкмәгән ике бәхетсез җан салкын көздә буш шәһәр урамында адашып йөри. Әле кичә генә барысы да башкача иде, ул мәхәббәте белән бик бәхетле, дөнья матур, якты, бернинди борчу-кайгысы юк иде. Авылына кайтса, өе, әнисе шатланып каршы ала, монда килсә эше, сөеклесе көтеп тора иде. Ә хәзер? Ә хәзер әнисе кайгысыннан үләр, аны өйгә дә кертмәс, хурлыгы ни тора бит... Ирсез бала тапкан, тегенең уйнаш­тан туган баласы, дип, бармак төртеп сөйләячәкләр...

Ул шулай урам буйлап барды да бар­ды, шәһәр читенә ничек килеп җиткәнен дә, тимер юл буйлап баруын да сизмәде, уйлары аны ераккарак алып киткән иде шул... Өстенә каяндыр якты ут якынлаша башлады, ул аңа каршы китте, ник каршы барганын үзе аңламады. Ут тук­тады, тик сүнмәде, каршысында зур бер абый пәйда булды.

- Нишлисең монда? Шушы яшеңнән яшәүдән туйдыңмы? Бар, өеңә кайт, - дип орыша-орыша, Сөмбелне читкә чыгарып бастырды. - Әнә шәһәргә кайта торган юл, ә бу юл комбинатка бара. Бәхетең, пассажирлар йөртүче булса, таптап та киткән булыр иде. Син бит бала гына, син үлсәң, әти-әниең кайгыдан үләчәк, ә мине кеше таптаган өчен төрмәгә утыртырлар иде, минем балаларымны кем үстерер иде? Бар, өшеп беткәнсең бит. Әллә телсез инде мескен, - диде дә борылып китеп барды.

Сөмбел кая барырга белмичә туктап калды, шәһәргә кайтыйм дип бара тор­гач, үзе эшли торган балалар бакчасына килеп төртелде. Ишек шакыганда, аның инде теше-тешкә тими иде. Каравылда торучы ялгыз карчык аны күргәч:

- Сөмбел, нәрсә булды? Нишләп йөри­сең? Нишләттеләр сине? - дип кочаклап алды. - Хәзер кайнар чәй эчерәм, кил монда, сал киемнәреңне, - дип, ул аны тартып-йолкып чишендерде дә җылы одеялга төреп утыртты. - Хәзер чәй китерәм, җылынырсың.

Сөмбел шушы балалар бакчасында няня булып эшли, балаларны да, эшен дә бик ярата. Унынчы сыйныфны бетергәч, укырга кермәде, монда эшкә урнашты. Бу әбине баба Вера дип йөртәләр, ул төнге каравылда гына тора. Ул йөгерә-йөгерә кайнар чәй китерде.

- Мә, кояшым, эч. Ни булды сиңа, кем рәнҗетте, йөзеңдә кан әсәре калмаган бит. Син ела, оялма, карт булсам да, мин барысын аңлыйм. Болай катарга ярамый, йөрәгең күтәрмәс, еларга кирәк, еларга. Син салкын тидергәнсең, ахры, ят әле, - сөйли-сөйли Сөмбелне әллә ничә одеял белән төрде. - Мин аңлыйм, дело молодое, бар нәрсәгә мәхәббәт га­епле, бер син генә түгел, бөтен кеше ки­черә аны. Син эчеңне бушат, сөйлә, ела, көрәш, болай ярамый, кояшым. Мин күпне күрдем, мин сугышны үттем, су­гышта әллә ниләр күрергә туры килде. Кеше җиңә алмаган кайгы-хәсрәт юк, кояшым, Ходай кешегә күтәрә алмас­лык кайгы бирми. Ике иңбашыңда ике фәрештәң утыра, алар сиңа бар авыр­лыкны күтәрешә, бары вакыт, бары са­бырлык кирәк. Сугыш белән ачлыктан кала барысына да түзәргә була. Яшәргә кирәк, кояшым, яшәргә кирәк. - Вера әби бик озак Сөмбелнең башыннан сый­пап утырды.

Бу төндә кызның маңгаена беренче озын сыр сузылып ятты.

Баба Вера иртән кызның температу­расын үлчәгәч, кырыкка якын икәнен күреп, курка калды, ашыгыч ярдәм ча­кыртты. Сөмбелне шунда ук алып кит­теләр, ул аңында түгел иде инде.

Сөмбел өч көннән соң гына аңына ки­леп, кеше танырлык булды. Яшәү белән үлем арасында тартышу аның барлык көчен, йөзендәге нурын алды. Ул аңына килгәндә, янында һаман шул Вера әби утыра иде.

- Кояшым, көн-төн Ходайдан синең терелүеңне сорадым. Болай булгач, ба­рысы да артта калды, яшәрсең, Алла боерса. Син бит өч көн аңсыз ятасың, - дип, үзе сөйләнде, үзе аның кара янып ярылып беткән иреннәрен чылатты.

Шунда ук табиблар кереп җитте. Олы яшьтәгесе бар яклап тыңлап карагач:

- Үскәнем, сез бик нык салкын ти­дергәнсез. Үзегезнең йөкле икәнегезне белә идегезме, анализлар шулай күрсәтә. Сезгә бик озак дәваланырга туры килә­чәк, бөтен ышаныч үзегездә. Без сезгә булышырбыз. Туачак сабыегыз турында да онытмагыз. Барлык даруларны эчәргә, бик яхшылап ашарга һәм мөмкин кадәр тизрәк депрессиядән чыгарга кирәк. Әби­ең, сине саклап, өч көн ашамый-эчми монда утыра, - дип, капельница куйды.

Баба Вера, чиста киемнәр дә алып ки­лермен, дип кайтып китте.

Сөмбелне аерым палатада тагын бер атна яткырдылар да аннары гомуми па­латага күчерделәр. Вера әбисе ашарга китереп, аның хәлен белеп торды.

- Баба Вера, әни белсә, мине өйгә керт­мәячәк, мин дә, бала да беркемгә дә ки­рәкми. Минем барыр урыным да юк.

- Син башта терел, аннары сөйләшер­без. Мин бит берьялгызым яшим, миңа кайтырсың, икәү күңеллерәк тә булыр. Кайгырма, кояшым. Син миңа Верочка дип дәш, алай мин үземне яшьрәк хис итәм.

- Ярар. Верочка, сиңа бер үтенечем бар. Безнең авылга кайтып килмәссеңме икән, әниләр мине югалткандыр инде, мин бит атна саен кайта идем. Бала ту­рында берни дә әйтмә, кирәкми, үтенеп сорыйм.

- Ярый, кояшым, ярый...

Әнисе икенче көнне үк килеп җитте, кызын шундый хәлдә күреп телсез кал­ды, беләгендә капельница, яргаланып беткән иреннәр... Верочка аны тыныч­ландырырга тырышты:

- Сез борчылмагыз, аның үпкәсенә бик нык салкын тигән. Тиздән терелер, яшь организм үзе көрәшә ул, диләр врач­лар. Барысы да яхшы булыр, еламагыз.
Мин хәзер киләм, - дип чыгып китте.

Үзе тиз генә докторлар җыела торган бүлмәгә кереп, Сөмбелне дәвалаучы та­биб Власовны тапты.

- Гафу итегез, доктор, Сөмбелнең әни­се килде. Бик елый, кызын шундый хәл­дә күреп, бик курыкты. Сез берүк аның авырлы икәнен әйтә күрмәгез инде.

- Яхшы, әйтмәм, борчылмагыз.

- Рәхмәт, доктор, рәхмәт.

Доктор да Сөмбелнең әнисен ипләп ке­нә тынычландырып кайтарып җибәрде.

Сөмбелнең хәле шәптән түгел, ул төшенкелеккә бирелеп, катлаулы деп­рессия кичерә. Ә дөньядан ваз кичкән кешене дәвалау иләк белән су ташу гы­на. Аны бу хәлдән чыгару өчен ныклы таяныч булырлык якын кеше, мәхәббәт, яклау, аңлау кирәк...

Ике атна үтте. Сөмбел бер ноктага карап ятуын белде, беркем белән сөй­ләшмәде. Марҗа әбисе аның янында бөтерелде дә бөтерелде. Җитмәсә, көчле токсикоз башланды. Ул хәзер бик ябык­ты, хәлсезләнде.

Токсикозның көчле булуы бер яктан докторны куандыра, чөнки бу - карында­гы баланың үсәргә, яшәргә тырышуын күрсәтүче билге иде. Ходай шулай язган­дыр, алар шушы авыр хәлне җиңеп чыга алса, бер-берсенә сөенеп туймаячак әле. Ана булгач, ул барысын да онытачак, бәлки үзен шушы газапка салган кеше­сен дә кичерер. Доктор кызга бик озак карап торды. Әллә бик ябыгудан, әллә эчтән яндырган хәсрәттән Сөмбелнең ирен читендә ике кечкенә сыр барлыкка килгән иде.

Тагын җомга җитте, тагын яшьләр шау-гөр килеп, вокзалга җыелды. Ок­тябрь бәйрәме якынлашкан чак иде, ха­лык вокзалга агылды да агылды. Байрас, алдан килеп, абыйсы белән икесенә билет алды, бер яхшылык эшлим әле дип, абыйсының курчагына да билет алырга уйлады. Сөмбелне ул теге атнада күр­мәде, аның көләч күзләрен, ничек шат­ланасын күз алдына китереп, үзалдына елмая-елмая, көч-хәл белән чиратны ерып чыкты да абыйсын эзли башлады. Абыйсының тимер юл кассасы янында торуын күргәч, аптырап янына килде.

- Нишләп торасың монда? Мин инде сиңа да, курчагыңа да билет алдым. Үзе кайда соң әле?

- Энем, мин авылга кайтмыйм, Златоустка кунакка китәм. Әниләргә әйтер­сең, югалтмасыннар.

- Ә Сөмбел?

- Белмим, минем инде аны ике атна күргәнем юк, бүлмәсенә кайтмый, кая йөридер. Дөресен әйткәндә, мин аның белән араны өздем. Ярый, бар, соңга каласың, очратсаң, билетыңны бир.

Байрас урамга чыкты, «Байрамгул» автобусы янына килеп, Сөмбелне эзли башлады, тик ул халык арасында күрен­мәде.

- Бәрәкалла, әллә син дә безнең авыл­га кайтасыңмы? Билетка якын барырлык түгел, кырмыска оясы кузгалган диярсең. Тукта әле, Байрас, нишләп торасың монда, кемне эзлисең? Әллә син дә безнең авыл кызын эләктердеңме?

- Мансур, мин Сөмбелгә билет алган идем, нишләптер күренми. Белмисеңме,
кайта микән?

- Слушай, брат, ике атна инде юкка чыкканына, бүлмәдәш кызлары да бер­ни белми, абыеңнан сора. Ачуым да бер килмәгәе, ни үзенә, ни кешегә... Мин бит аңа каян хат килгәнен, кая чапканын беләм, ә бу җүләр сабый аңа ыша­на. Хатын-кыз җүләр бит ул. Белмим, теге атнада кайтмады шикелле, клубка чыкмады.

Байрас эндәшми генә билетын Ман­сурга сузды:

- Мә алайса. Син белеш әле, бер-бер хәл булмасын тагын.

- Ярый, клубка чыгар әле, белешер­мен. Билет өчен рәхмәт.

Алар икесе ике автобуска утырып кайтып китте.

Өйгә кайтып керүгә, әтисе каршы чыкты.

- Бәй, улым, Булат абыең кайда?

- Китте.

- Кая китте?

- Күрше авылга, әй, Златоустка. Бәй­рәмгә кайтмыйм, җиңгәң янына барам, диде.

Ярар, алайса, өйләнә башласагыз да ярый, озакламый сугым суябыз, берсен сатарбыз, берсенә туй ясарга булыр.

- Ясарсыз, ясарсыз, - дисә дә, «Менә җиңгинең берсе кая югалды икән? Әллә соң берәр хәл булды микән?» - дигән уйлар Байрасның башыннан чыкмады.

Алар кичке ашка утыруга, дөньяның тоткасы, Ходайның кашка тәкәсе - Әлфис кайтып керде. Битләре кызарган, бо­рын асты ялтырап тора, күзләре ут чәчә. Урамда кар ява, ахрысы, беренче кар.

- Бу вакытка кадәр нишләп йөрисең, маңка капчыгы, төн бит, әллә кызлар озата башладың инде? - дип, абыйсы үрти башлаган иде, Әлфис кычкырып көлеп җибәрде.

- Абый, абый, Рәмилләргә теге син озаткан кунак кызы тагын кайткан. - Әлфис өстен сала-сала үзенекен сөйли башлады. - Рәмил әйтә, теге атнада си­нең Байрас абыең безгә кайткан кунак кызын озаткан булган, төнлә апа белән чырык-чырык сөйләшеп яттылар, тың­лап яттым, ди. Теге апа әйтә, ди, Байрас капкага китереп терәде, үләм диеп то­рам, ул шундый шәп үбешә, миңа оша­ды, киләсе атнага тагын кайтам дип әйтте, ди. Әнә, кайтып та җиткән, сине көтеп йөри.

Байрас бер генә сикерде, тагын әллә ниләр ычкындырмасын дип, энесен күз ачып йомганчы эләктереп, олы якка ке­реп югалды.

- Син ни сөйлисең, әниләр алдында, бытбылдык? Иманыңны укытам бит.

- Рәмил бит шулай ди.

- Дисә соң, син бит егет кеше. Андый сүзләрне әни белән әти алдында сөйлә­
миләр инде. Уф, пычаксыз суйдың, хәзер ничек чыгып күреним? Бирермен берне җилкә тамырыңа. Алып кайтырмын мин сиңа икенче юлы сагыз.

Абыйсы тузынды да тузынды:

- Үсеп җитәрсең әле, мин дә сине шулай әниләр алдында хур итәрмен.

- Йөрдем, ди, кеше капка төбендә кыз­лар авызы ялап, - диде дә абыйсы эләк­тергәнче Әлфис чыгып та йөгерде.

- Ну, малай, эләктерсәмме?!

Байрас әниләре янына бүтән чыгып тормады, тиз-тиз генә киенде дә клубка чыгып тайды. Юл буе «чыбыксыз ра­дио» дип энесен ачуланып барды.

Әнисе белән әтисе тавышсыз гына, күз яшьләре чыкканчы көлделәр. Әтисе төпчек улына ипләп кенә:

- Улым, алай ярамый, андый сүзләрне колакка гына әйтәләр, син бит ир кеше, бүтән алай итмә, яме, - дип аңлатты.

- Ярар, әйтмәм, болай да муенны сын­дыра язды, - дип, Әлфис тагын кычкы­рып көләргә тотынды, аңа әтисе белән әнисе дә кушылды.

- Нәрсәдән көләсең, улым?

- Иртәгә Рәмил тагын сөйләр әле, классно, - диде дә сүзен әйтеп бетерми авызын япты. - Бүтән берни әйтмим, ашыйм да ятам, иртәгә кар күп итеп яуса, тау шуарга барабыз. Их, шәп булачак.

Әтисе төпчегенә карап елмайды, менә кемгә рәхәт ул дөньяда: Әлфис белән Мыраубикәгә.

Байрас клубка килеп кергәндә, яшь­ләр җыелган, клуб шыгрым тулы иде. «Бүген дә кызлар озата барсам, иртәгә тагын нинди сүзләр ишетермен икән», - дип, башка егетләр янына почмакка басып, кунак кызларын күзли башлады. Егетләр белән күрешкән арада янына классташы Римма килеп басты, алар ерак кына туган да.

- Исәнме, Байрас, кунак кызларын күзлисеңме?

- Миңа кем дә ярый, күңелем киң, - дип көлде Байрас. Көлгәндә, аның ак тип-тигез тешләре ялтырый, ияк очлары чокыраеп китә, алар абыйсы белән бик охшашлар.

Римма аңа сокланып карады, бу асыл егет бик күпләрнең башын әйләндерә, ләкин яратып йөргән кешесе генә юк.

- Абыең никтер бер дә күренми, аның белән ныклап сөйләшәсе сүзем бар.
Клубка да чыкмый, әллә кайтмыймы?

- Өйләнергә җыена, бик кирәкле сүз булса, үземә генә сөйлә.

- Кемгә өйләнә, теге Байрамгул кызынамы? Ул бит шуның белән йөри.

- Юк, ул түгел. Әллә кайда, Златоустта аның кызы. Әле дә аның янына китте.

Бу җавапны ишеткәч, Римма гаҗәп­ләнеп Байраска карады.

- Ник миңа алай карыйсың? Курык­ма, мин өйләнмим әле.

- Ә Сөмбел ничек?

- Белмим, анысы әллә кая китеп югал­ган, ди, абый үзе дә белми.

Римма бераз уйланып торды да:

- Әйдә, урамга чыгыйк әле, монда кеше күп, сөйләшеп булмас, - дип, Байрасны урамга тартты.

- Йә, нәрсә бар, сөйлә.

- Беләсеңме, Байрас, мин бүген клуб­ка абыең белән сөйләшер өчен генә чыккан идем, эшләр болай булгач, сиңа сөйлим инде. Син бит минем кайда эш­ләгәнне беләсең, өстәвенә, реанимация бүлегендә дә эшлим; аннары, без бит ерак булса да туганнар. Булат абый үз кеше дигәндәй...

- Йә, сузма инде, анда кунак кызларын бүлешеп бетерәләр, мин һаман монда.

- Кыскасы, шул, абыеңа әйт, Сөмбел бездә ике атна инде авыр хәлдә ята, баштагы өч көндә бөтенләй аңсыз ятты. Комадан чыга алмас, үләр, дигән идек, комадан чыкты, ләкин беркем белән сөй­ләшми, бер ноктага карап тик ята. Ике атна бер якка да үзгәреш юк. Күрсәң, шундый кызганыч ул.

- Тукта, ни сөйлисең син, ни булган аңа? Берни аңламыйм. Кайда? Нишлә­гән?

- Белмим, безгә аны аңсыз, темпера­турасы кырык килеш китерделәр. Әллә урамда бик озак йөргән, әллә егылып яткан, анысын белмим, бик каты сал­кын тигән аңа. Врачлар, нәрсәдәндер бик каты тетрәнү кичергән, организмы көрәшә алмый, ди. Хәзер ул төшенке­леккә бирелгән.

Римма, башкасын әйтергәме дип бе­раз уйланып торды да, ни булса, шул булыр, үз кылганнары өчен үзләре җавап бирсеннәр дигәндәй, сүзен дәвам итте:

- Иң начары шул: ул авырлы, әгәр үлә калса, берьюлы ике гомер киселәчәк. Абыең өйләнгәнче уйласын. Бу гөнаһ белән ничек яшәр, ул бит аны бер ел курчак урынына җитәкләп йөрде, әнә хәзер барып карасын, таныр микән... Өйләнә икән, өйләнсен, җир йотар үзен, кабахәт җан. Менә шул... - Римма, башка әйтер сүзем юк дигәндәй, кырт кына борылды да клубка кереп тормыйча кайтып китте.

Байрасның башына күсәк белән сук­кандай булды, ишеткәннәрен рәткә са­лып аңларга тырышты. Башка сыймас хәл бу: Сөмбелне харап иткән бит абый­сы! Ул, үз уйларына чумып, урам урта­сында бераз басып торгач, әкрен генә кайту ягына атлады. Кунак кызларын озату түгел, үзенең кайда икәнлеген дә онытты шикелле.

Урамда кар ява, кыш җитә. Кар бөр­текләре яшь егетнең битенә куна да эреп агып төшә, әллә кар, әллә күз яшьләре... Сыкрап-сыкрап йөрәге авыртты. Аның әле моңа кадәр кызлар өчен йөрәге әрнегәне юк иде: үпте, кочты, җилгә очты. Менә хәзер әллә ни булды, әллә бер кичтә олыгайды инде, үзен бернигә яраксыз итеп тойды.

Өйләренә кайтты. Әкрен генә кереп ятты, күзенә йокы да кермәде, бу хәлдән чыгу җаен да тапмады. Таң алдыннан гына йоклап китә алды. Ул уянганда, якты иде инде. Бәйрәм көн булгач, аерым эш тә юк. Ул, торып чәй эчкәч, авылның икенче очына, Римма­ларга китте. Римманы урамга чакырып чыгарды.

- Сөмбел янына ничек керергә була? Мин аның фамилиясен дә белмим. Аңа нәрсәләр алып барырга ярый, нәрсә ашый? Миңа нишләргә, Римма?!

Римма аңа гаҗәпләнеп карап торды.

- Ә синең ни катнашың бар, абыең килсен, аның йөргән кызы ич.

- Абый бернәрсә дә белми. Аның кай­чан кайтасы билгесез. Мин бүген китәм, янына кереп чыгармын дигән идем.

- Анда чит кешеләрне кертмиләр. Мин бүген уникедәге автобус белән ки­тәм, теләсәң, бергә керербез.

- Ярар, алайса, сөйләштек. Нәрсәләр алыйм, нәрсә ашый?

- Ул берни ашамый, үзеңә кара.

Байрас ашыгып өйләренә кайтты да:

- Әни, каймак, бал, каен җиләге вареньесы әзерлә әле. Мин уникедәге автобус белән китәм, - диде.

- Бәй, балам, иртәгә ял бит.

- Бераз эшләрем бар, бәлки, кич кай­тырмын.

...Римма, Байраска халат, башмак кидереп, үзе белән больницага алып керде, постка җиткәч, дежур шәфкать туташына дәште:

- Исәнмесез, Валя апа, хәлләрегез ничек? Без менә тугызынчы палатага кереп чыкмакчы идек.

- Ә, теге кыз янынамы? - диде шәф­кать туташы, Байрасны баштанаяк күз­дән кичереп. «Бик чибәр егет, шушы харап итмәде микән ул кыз баланы», - дип уйлады, - Әле генә укол ясадым, йокы даруы. Власов та кереп чыкты. Ул да аптырый, без кулдан килгәннең ба­рысын эшләдек, ди. Керегез, бәлки әле йокыга китмәгәндер.

Алар кергән палатада ниндидер кур­кыныч бер тынлык хөкем сөрә, бер генә караватта кеше ята иде.

- Әнә, - диде Римма ымлап.

Байрас әкрен генә авыру яткан койка янындагы урындыкка утырды. Ишетү бер, үз күзләрең белән күрү икенче шул.

Сөмбел әле йокламаган, тын гына карап ята иде. Аның карашлары берни аңлатмый, элек ут чәчеп торган күзләр­дә бушлык, гүя алар сүнгән ике кара күмер. Иреннәре чатнап ярылган, йөзе көл төсенә кергән, үзе искиткеч ябык, куллары уколлардан тишелеп күгәреп беткән. Байрас бу күренешкә әзер түгел иде, аның күзләренә яшь тулды, әйтер сүз тапмады, телсез калып, тик утырды.

- Сөмбел, Сөмбел, ни булды сиңа? Нишләп бу хәлгә калдың? Йә Ходаем, үзең коткар, аның ни гаебе бар? - Байрасның йөрәге әрнеде, кычкырып бер сүз әйтә алмады, тамак төбенә утырган төер зурайганнан-зурайды. Сөмбел әкрен генә күзләрен йомды, бер сүз дәшмәде. Үзенең моңсу күзләрен озын кара керфекләре астына яшерде. Сизелер-сизелмәс кенә кашлары тибрәлеп куйды. Ике атнага беренче тапкыр бер тамчы күз яше бәреп чыкты.

Байрас күпме утырса да, ул күзен баш­ка ачмады, дару үзенекен итте, кыз йокыга китте. Римма, иелеп, аның ирененә ниндидер дару сөртте, күзендәге яшь тамчысын күреп:

- Кара әле, сине таныган бит, ә бәлки Булат дип уйлагандыр, әнә, беренче тап­кыр күз яше чыкты. Әгәр еласа, йөрәге бушар, бу халәтеннән чыгар иде. Елый алмый, йөрәге каткан, ә аңа еларга, эчен бушатырга кирәк, шунсыз җиңеллек кил мәячәк.     

Байрас кыяр-кыймас кына Сөмбелнең кулын сыйпады:        

- Мин иртәгә тагын киләм. Без сөйләшербез, мин болай җебеп төшмәм. Син терелерсең, теләсәң, мин һәрвакыт яның да булырмын, тик терел генә, аннары күз күрер. Римма, мин иртәгә иртән килсәм ярыймы, иртәгә ял бит?  

- Кил, иртәгә мин дежурда, бәлки, чынлап та файдага булыр.       

Байрас үз бүлмәсенә кайтып ятты. Бүген күргән хәлләр аны тетрәндерде. Армия сафларында хезмәт итеп кайтса да, егетләр белән сугышканы булса да, ул җан тетрәткеч чынбарлык белән беренче  тапкыр очрашты. Тормышның мондый мәрхәмәтсез яклары да бар икән бит.  

Икенче көнне Байрас сәгать унда  больницада иде инде. Римма аны каршы чыгып алды.                                 

- Әйдә, анда Сөмбелне караучы әби дә килде. Син аның белән таныш, ул Сөмбелне, терелеп чыкса, үзенә алып кайтмакчы.

Егет, палатага кергәч, бермәлгә югалып калды. Аннары үзен кулга алып:

- Исәнмесез, мин Байрас - Сөмбелнең дусты, - диде.     

- Бик яхшы, мин бик шатмын. Узыгыз менә монда утырыгыз. Минем чыгып керәсем бар, - дип, юкны бар итеп, Верочка коридорга чыгып китте. Кичә Римма Байрасның килүен сөйләгәч, карчык  моңа бик сөенде, аңарда яңа өметләр уянды.

- Сөмбел, - диде Байрас, кыз янына чүгәләп, йомшак кына итеп ябык бармак­ларына кагылды. - Урамда матур итеп кар ява, күрәсең киләме? Әйдә, күтәреп, тәрәзә янына алып барам. Капельницадагы дару тамып бетсен дә, мин сиңа урамны күрсәтермен. Син ачуланма, Сөмбел, без бит синең больницада икә­неңне белмәдек. «Үпкәләп чыгып китте, бүлмәсенә дә кайтмый», - ди сине абый. Ул әле синең монда икәнеңне белми. Бүген килү белән синең янга килеп җитәр. Син терел генә, син терелгәч, барысын да хәл итәрбез, баш бетәрлек бернәрсә юк.

 

Сөмбелнең күзләренә яшь тулды, куе ике каш бергә килеп кушылды, озын керфекләр яшь тамчыларын күтәреп тора алмады, яшьләре елга булып ага башлады, тик ул эндәшмәде.

Байрас Сөмбелнең салкын кулларын учларына алып кысты.

 

- Ела, ела, эчең бушанганчы ела, үзе­ңә җиңел булып китәр, - диде.

Әкрен генә кергән Римманы алар күр­мәде. Римма килеп, Сөмбелнең беләген­дәге энәләрне алып атты да, туйганчы еласын дип, икесен калдырып чыгып китте.

 

Байрас Сөмбелне, одеялы белән төреп күтәреп, тәрәзә янына алып килде.

- Әнә, кара, тышта кар ява, озакламый кыш җитәр, аннары - Яңа ел.

 

Сөмбел, яшь баладай үкси-үкси, тәрә­зәгә карады, тышта күз явын алырлык аклык. Ул бик озак елады. Байрас аны туктатмады, аның битеннән, чәчләрен­нән үпте, иреннәре белән аның күз яшьләрен чүпләде. Ул кызны әкрен генә урынына китереп салды.

- Бар да яхшы булачак, ышан миңа.

Сөмбел үкси-үкси йокыга китте.

Байрас, больницадан чыккач та, «ин­де килгәндер» дип, туп-туры абыйсы торган тулай торакка китте. Алар ишек­тән икесе бервакытта килеп керделәр.

- О, энем, сәлам! Бәйрәм белән! Нишләп иртә килдең әле, әллә кунак кызлары кайтмадымы?

 

Абыйсының кәефе бик шәп күренә, кызганыч, бозарга туры киләчәк.

- Ничек анда, җиңги урынындамы? Эшләр пештеме?

 

- Бар да шәп, абыеңны котлый ала­сың. Яңа елга өйләнәм, шулай сөйләш­тек, ул риза. Кайтып, әтиләр белән сөйләшергә дә киләсе атнага яучы җи­бәрергә исәп.

 

- Ашыкма әле, абый, ашыкма. Аң­лыйм, син бүген бик бәхетле, тик мин сине котлый алмыйм. Миңа шуны аң­лат: син Сөмбелнең авырлы икәнен белдеңме?

 

- Соң, белдеңме дип, белдем, шул туры­да сөйләшкәч чыгып югалды бит инде.

- Ә син аңа нәрсә дидең?

- Нәрсә дим, башканы яратам, ул ба­ла миңа кирәкми, мин сиңа өйләнмим, дидем, аңлагандыр.

- Әйе, аңлаган, син аңа бик яхшы аңлаткансың. Сөмбел ике атна реани­мациядә үлем хәлендә ята, ә син өйлә­нергә йөрисең... Син бит, абый, һәрва­кыт акыл белән уйлый идең, шундый проблемаларың була торып, аның кая югалганын да белмичә, ничек өйләнер­гә җыендың? Син аның белән атна буе аерылмый идең, беркемне якын җибәр­мәдең, козгын кебек яныннан китмәдең. Янәшәңдә шундый матур курчак кебек кыз булганга, бик горурлана идең. Әнә хәзер барып кара: туачак балаң белән үлем хәлендә ята. Кирәкмәгәч, яратма­гач, ник кагылдың аңа, ул бит үзе дә сабый гына.

 

Байрас, барысын әйтеп бетердем ди­гәндәй, башын тотып урындыкка килеп утырды. Абыйсы, яшен суккан кебек катып, тик торды, ахырда көчкә телгә килеп:

 

- Ни булган аңа, кешечә аңлат, мин берни аңламыйм, - дип, кызганыч та­выш белән сорап куйды.

 

- Аңларсың, әнә, больницага барып кара, аннары ни булганын мин синнән сорармын. Римма янына бар, бүген дежур­да ул, сиңа барысын аңлатыр. Ярый, мин китим, арыдым, ике көн йоклаган юк.

Доктор, Сөмбелне кереп карагач, боз кузгалды дигәндәй, елмаеп куйды. Ул хәзер яшәячәк, яшьлек үзенекен итми калмас, ул көрәшәчәк, ул җиңеп чыгарга тиеш. Күз яшьләре белән йөрәгендәге авыр таш төште, иркен суларга юл ачыл­ды. Әнә, йөзенә сабый бала төсе керде, тыныч сулап йоклый хәзер.

- Әйдәгез, чыгыйк, йокласын. Верочка, сез дә кайтыгыз, бик арыдыгыз, ял итегез. Барысы өчен дә рәхмәт сезгә, - дип, доктор елмаеп китеп барды.

...Булат, уңайсызланып кына, нәрсә­дер язып утырган Римма янына килеп басты.

- Исәнме, Римма. Байрас мине синең яныңа җибәрде, килдем менә.

Римма, таныш тавыш ишетеп, башын күтәрде, аның каршында каушаган, апты­раган кыяфәттә Булат басып тора иде.

- Исәнме, Булат абый. Байрас җибәрмәсә, килмәс идеңме? Сине бит өйләнер­гә киткән, диделәр.

- Әйе, Яңа ел тирәсенә дигән идек тә, - диде Булат тотлыга язып. - Кайда ята ул, аны күрергә буламы?

- Ярый, әйдә, алып керәм, тик уята күрмә, йокласын.

Булат карават янына килеп басты. Ул, Сөмбелне мондый хәлдә күрермен дип, уе­на да китермәгән иде. Римма аның хәлен аңлады, ахры, янына урындык куеп:

- Утыр, егылып китмә тагын, - диде әкрен генә, - бигрәк җебегән инде бу ир заты. Күр, таныйсыңмы? Ә бит алар икәү, икесе дә шундый хәлдә.

Сөмбел болай сынар дип кем уйлаган? Булат аны кара карлыгачка тиңли иде. Чөнки Сөмбел һәрвакыт чыр-чыр килеп, юктан да кызык табып көләргә тора. Ул һәр җирдә үзенең чая, җор теле белән юк-бар сөйләп, кешеләрнең кәефен күтәрә, вакыйгаларның үзәгендә кайный, аның янында һәркемгә рәхәт, күңелле. Аның кебек челтерәтеп көлә белгән кешене очратканы булмады, ул бөтен кешене үз авызына каратып тора иде. Булат кайчакта, исе китеп, онытылып аны күзәтә: Сөмбел үзенең бакча бала­ларыннан әллә ни аерылмый да кебек. Шундый җилбәзәк кыз булмый инде. Моңа әле үсәргә дә үсәргә, башында җил уйный. Ләкин ни өчен нәкъ аның янына йөрүен Булат үзе дә аңлата алмас иде. Эштән кайтуга, аяклары үзеннән-үзе кыз торган бүлмәгә илтте. Кичләрен аны бишенче катка кадәр күтәреп алып менә дә, баскычта таңга кадәр дөньяларын онытып үбешәләр, кызның иреннәре шундый татлы, алардан аерыласы килми. Иртәнге якта гына кызны бүлмәсенә озатып төшеп китә. Болар барысы да вакытлыча, вакыт уздырыр өчен дип, үз-үзен тынычландырырга тырыша. Аның Фәридәсе бар, аңа шундый хатын гына кирәк. Менә, ичмасам, ул тиң дә, пар да... Моңарчы шулай уйлады, болай булыр дип башына да китермәде.

Сөмбелнең алсу йөзе, кара кашлары, озын керфекләре, ул яраткан чия иреннәр хәзер башка... Көл төсенә кергән йөз, моңсу күзләр, яргаланган иреннәре әз ге­нә кыймылдаса, яраларыннан кан чыгар кебек. Күмәч кебек йомшак куллар тире белән сөяккә калган, энә кадаган җир­ләр күгәргән. Булатның башы әйләнә, күңеле болгана башлады, ул әкрен генә торып коридорга чыкты, салкын диварга сөялде. Йөзе агарды, куллары калтыра­ды, бугазына нидер утырды, һава җитми башлады, күлмәк изүен ычкындырды. Аның хәле киткәнен күреп, Римма урын­нан сикереп торды:

- Булат абый, ни булды сиңа? Кил, утыр монда, - дип, аны кушеткага утыртты.

- Һава җитми, әллә ни булды, - дип, Булат ике кулы белән башын кысып
тотты.

Римма стакан белән су бирде.

- Мә, эч, тынычлан. Кан басымын күтәрелгәндер, хәзер дару да бирәм.

- Римма, әйт әле, ул тереләчәкме! Ул үлмәячәк бит, дөресен әйт, - дип егет ялварулы күзләре белән Риммага текәлде.

- Белмим, ике атна инде бернинди үзгәреш юк. Үзең күрәсең, хәле шәптән түгел, ул синең ярдәмеңә мохтаҗ, Булат абый. Ялгызы гына җиңә алмаячак, син өйләнергә ашыкмасаң иде...

- Алар эндәшми озак утырдылар.

- Бар, кайт инде, Булат абый. Иртәгә килерсең, уянгач сөйләшеп карарсың, юатырсың. Аның беркем белән сөйләш­кәне юк, телсез кеше кебек бер ноктага карап тик ята, бәлки, сиңа берәр сүз әйтер. Син аны хәзер ташлама инде, бу мәрхәмәтсезлек бит.

Икенче көнне Булатка эшкә икенче сменага булганга, иртәнге якта бар кө­чен уч төбенә кысып, Сөмбел янына килде. Кыз тыныч кына бер ноктага карап ята иде.

- Исәнме, Сөмбел, хәлең ничек? - диде, аның тавышы калтырап, әллә ничек килеп чыкты. - Мин кичә дә кил­гән идем, син йоклый идең, бүген ме­нә эшкә икенче сменага булгач, иртән килдем. Сиңа нәрсә алып килим? Нәрсә ашыйсың килә? Син әйт, читенсенмә. Сөмбел, мин бит берни белмәдем, бел­сәм, әллә кайчан килер идем. Син миңа үпкәләмә, яме. Син терелгәч, әйбәтләп
утырып сөйләшербез, син бит акыллы кыз, барысын да аңлашырбыз, тизрәк терел генә.

Сөмбел берни дәшми, бер ноктага те­кәлеп ятуын белде. Җансыз бер кешегә охшаса да, ул үз уйлары, үз дөньясы эчен­дә кайнады. «Ник килгән, аның ямьсез, теткәләнгән күлмәк кебек таушалган йөзен, җанын күрергәме? Исән, чибәр чагында да яратмаганны, хәзер бөтенләй яратмыйдыр». Сөмбелнең: «Кит, башка килмә, карама миңа. Синең өчен мин юк инде. Син башканыкы, якын килмә!» - дип кычкырасы килде. Иреннәре шы­тырдап, бер-берсенә ябышты, күңеле өз­гәләнде, җаны әрнеде, тик тавышы гына чыкмады. Әтисенең исән чакта яратып җырлый торган җыры бар иде: «Әҗәл­ләрең җитсә, әйт үземә, таптый-таптый үзем күмәрмен». Шул җыр колагында яңгырады да яңгырады. Сөмбел күзләрен йомды. Әллә йокыга китүе булды, әллә авыр уйлар уйлап акылдан язмасын дип, аны бу газаплардан коткарасы килеп, Ходай ярдәмгә килде: әллә нинди өер­мә аны үзе белән бөтереп алып китте. Кинәт кыз күңелендә ниндидер җиңел­лек тойды, болытка утырып, тирбәлә-тирбәлә, каядыр очты да очты. Әллә нинди көчләр аны матур болынга, чишмә буена алып килде. Челтерәп аккан чиш­мәдән комсызланып су эчте. Чишмә суы аның янган йөрәген, җан әрнүен басты. Суның икенче ярыннан, аңа карап, ап-ак күлмәк-ыштан кигән ак сакаллы бер бабай елмая иде. Ул ерактан килгән тавыш белән Сөмбелгә эндәште:

- Эч, кызым, эч. Син озакламый тере­лерсең. Синең бәхетең алда әле. Озак­ламый улың туар, мәхәббәтең яныңда. Син бирешмә, сабыр бул, сабыр. Ә хә­зер бар, өеңә кайт, сине анда көтәләр.

Сөмбел уянганда, бөтен җир караң­гылыкка чумган, янында беркем дә юк иде. Ул үзендә ниндидер көч барлыкка килүен тойды, селкенеп карады. Кинәт аның бик нык ашыйсы килде. Күргән төшен исенә төшерде. Нинди матур алан, нинди тәмле су... Ә бабай, бабай нәрсә диде? Йә Ходай, ул бит улың туачак, диде. Сөмбел әкрен генә эчен сыйпап карады. Эче бераз беленә баш­лаган. Аның ашыйсы киләдер, әйе, без ачыктык, ахры, улым.

Сөмбелнең күзенә йокы кермәде, төн буе керфек тә какмады. Иртән-иртүк Верочка килеп җитте. Гадәттәгечә, керә-керешли елмаеп:

- Кояшым, хәлең ничек, ничек йок­ладың? - дип сорады. - Тышта салкын, тиздән кыш җитә, син чыгуга, чын кыш булачак.

- Верочка, минем бик ашыйсым килә, ипи булса да бир әле.

Ике атна буе телсез яткан Сөмбелнең телгә килүе, ашарга соравы Верочканы сискәндереп җибәрде.

- Могҗиза, могҗиза бит, үзе сөйлә­шә, үзе ашарга сорый, - дип бот чапты.

- Хәзер, кояшым, хәзер, - дип, ишеккә йөгерде, аннан кырт борылып кире килде, карт булса да бик җиңел гәүдәле иде.

- Сөенечтән башым эшләми. Мин бит сиңа шулпа алып килдем, менә, ипиләп аша әле.

Верочка, аны мендәргә сөяп утыртып, болай булгач, тереләсең дип, шатланып, шулпа бирде. Сөмбел, тырыша-тырыша, бер телем ипи белән бер касә шулпа эчте, аның өчен бу да зур җиңү иде.

Иртәнге сәгать унда палатага Булат килеп керде, алар бүген күзгә-күз оч­раштылар. Верочка, комачауларга телә­мичә, коридорга чыгып китте. Сөмбел бүген күзләрен куе керфекләре астына яшермәде. Булатның «Исәнме» дигәне­нә дә керфек кенә какты.

Егет карават янына чүгәләде:

- Хәлең ничек? Мин сиңа алмалар алып килдем, тагын нәрсә алып килим, син әйт кенә.

Сөмбел, бөтен көчен җыеп, үзенең карарын әйтергә уйлады. Ул үзе өчен нәтиҗә чыгарган иде.

- Булат, бүтән минем яныма килеп йөрмә, кирәкми, жәлләмә дә мине. Мин ничек тә үзем ерып чыгармын. Бар кит, минем барлыгымны оныт, килмә. Бар, миңа әйләнеп тә карама.

Булат кыздан мондый сүзләр көтмә­гән иде, ни әйтергә дә белмәде. Сөмбел елар, ачуланыр, үпкәләр, шулай да ничек тә җайланыр әле дип уйлады, ләкин болай булыр димәгән иде. Ә ул еламады да, битәрләмәде дә; алай эшләсә, Булатка җиңелрәк булыр иде. Сөмбелнең көйдереп караган карашы күз алдыннан китмәде. Кыз, кинәт ба­лалыгын югалтып, олыгайган иде.

Булат салкын урамга чыкты, әкрен генә тулай торакка таба атлады.

* * *

Сөмбел, бик әкренләп булса да, үзен кулга алып, терелә башлады. Әнисе килеп йөрде, Верочка көн дә янында булды. Атна башында, сумка күтәреп, Байрас килеп керде. Ул үзен шаян, көр күңелле итеп тотарга тырышты. Ул Сөм­бел янына абыйсы йөридер, икәүләп йөр­сәк, килешмәс дип, моңарчы килмәгән иде. Бу ялда, авылга кайткач, абыйсы белән сөйләште. Абыйсының больница­га йөрмәвен ишеткәч:

- Алайса, Сөмбел янына үзем барам, миңа ярыйдыр бит, минем аның каршын­да бер гаебем дә юк, - диде.

Сөмбел аз гына елмая, Байрас белән сөйләшә башлады. Булат турында икесе дә бер сүз кузгатмады. Байрас Верочка белән дә уртак тел тапты, кич белән ике­се бергә кайтып китте.

- Әйдә, чәй эчеп чыгарсың, син эштән кайтып ашамагансыңдыр, - дип, беркөн­не Верочка Байрасны өенә чакырды.

Верочка бер бүлмәле кечкенә генә фатирда яши. Бүлмә бик пөхтә җыеш­тырылган, һәр әйбер зәвык белән эш­ләнгән, һәрнәрсә үз урынында. Верочка аны бик тәмле аш, чәй белән сыйлады. Көтмәгәндә:

- Әйт әле, үскәнем, абыең белән Сөм­бел турында син ни уйлыйсың? – дип сорап куйды.

- Ни әйтергә дә белмим, үзем дә аптырыйм. Абый Яңа елда өйләнергә җыенган иде. Сөмбелгә түгел, башкага. Хәзер ул да нишләргә белми. Ул бит аңа килеп йөрмәскә кушкан.

- Әйе шул, мин гарип түгел, миңа аның жәлләве кирәк түгел, ди. Беләсең­ме, ул бит әнисеннән курка, бала турын­да белсә, өйдән куып чыгарыр, бала белән кая барырмын дип, бик кайгыра. Больницадан чыккач, баласын алдырма­гае, аңа хәзер аборт ясатырга да соң. Әнисе, берәр әбигә алып барып, берәр нәрсә ясатса, аннары башка баласы булмаса? Менә шуларны уйлыйм да курка калам. Минем дә балам булмады, берне югалттым, башканы Ходай насыйп ит­мәде. Хәзер менә, үзең күрәсең, япа-ялгыз. Бала тапмый торган хатын бер иргә дә кирәкми. Мин Сөмбел өчен
бик кайгырам, әле аның авыр көннәре алда, авылда бит, үзең беләсең, ирсез бала тапкан хатынга бөтенләй икенче караш, күзен дә ачырмаячаклар. Менә, үскәнем, мине шулар куркыта.

Болар турында Байрас үзе дә уйлый. Абыйсы да уйлыйдыр, аңа да бик авыр­дыр. Бу атнада Фәридәгә яучы җибәрер­гә тиеш иде, ул хакта сүз дә кузгатмады, яучы да җибәрмәде. Нәрсә булып бетәр хәлләр?

Сөмбелнең больницага кергәненә бер ай булды. Ял көнне әнисе килгәч:

- Әни, өйгә кайтасым, мунча керәсем килә. Син мине алып чык моннан, - дип үтенде.

Әнисе дә:

- Ярый, балам, табиб чыгарса, ир­тәгә күрше абыең белән сөйләшәм дә машина белән килеп алырбыз. Бик озак яттың шул, балам, бәлки өйдә тизрәк терелерсең, саф һавада йөрерсең. Битең­дә кан әсәре юк, өйдә яхшырак булыр, - дип, шатланып, кызы белән ризалаш­ты. Бераздан табиб белән сөйләшеп тә килде.

- Чыгарам, ләкин бер атнадан кабат күренергә килергә тиеш, диде табибың.
Ярый, кызым, син әзерләнә тор, иртә­гә килеп алам, - дип, әнисе кайтып китте.

Икенче көнне әнисе Сөмбелне күрше абыйсы белән килеп алды. Өйгә кайту шатлыгыннан кызның күңеле тулды. Туган авылын, өен шундый сагынган!

Сөмбел үзенең яраткан урыны - тәрә­зә төбенә килеп утырды. Тышта матур итеп, салмак кына кар ява. Бер ай вакыт эчендә бөтен дөнья үзгәрде. Элекке Сөмбел булса, уйнап-сикереп, урамга чыгып йөгерер, ак карга әллә нинди эзләр төшереп, эче катып көләр иде. Ә бүген ул яуган карда да бары ниндидер сагыш, моңсулык күрә.

...Җомга көн җитте, һәрвакыттагыча, яшьләр бүген дә вокзалга җыелды, һәрвакыттагыча, автобуска шыплап халык кереп тулды. Авылга кайтып җиткәнче, халык җылына, кызарына-бүртенә, аннан-моннан шаян сүзләр чыга башлый, егетләр кызларны үрти, тегеләре дә җавапсыз калмый.

Автобус кайтып җитеп, ишекләрен ачу белән, бөркелеп пар чыга, кызарып-пешеп халык агыла, утырып түгел, ав­тобус артыннан йөгереп кайтканнар, диярсең.

Булат белән Байрас, сөйләшә-сөйләшә, өйләренә таба юл алдылар. Байрас никадәр генә җилбәзәк күренсә дә, соңгы вакытта ул уйчанланып, җитди­ләнеп китте, ә Булат бөтенләй югалып калгандай, иләс-миләс йөри.

- Абый, әйдә, өйгә кергәнче, ныклап сөйләшик әле бер. Син ни уйлап йөри­сең? Сөмбел бит һәрвакыт больницада ятмас, кайткач, әнисе, туганнары белә­чәк, тавыш чыгачак. Бала белән кая ба­рыр ул? Өйлән, дип, монда килсәләр, син өйләнмим, дисәң, ул вакытта аңа асылынырга гына кала...

- Өйлән дияргә җиңел. Мине инде ике атна Фәридә көтә. Яучы җибәрәм, дигән идем. Аннары ул җилбәзәк Сөмбелдән нинди хатын чыксын, ничек аның белән дөнья көтәргә кирәк. Көн уйлыйм, төн уйлыйм, ни уйлап табарга гына белмим. Минем бөтен хыялым - Фәридә, мин аңа гына өйләнергә телим.

Алар, капка төбенә кайтып җитсәләр дә, өйгә керергә ашыкмадылар. Булат кабат сүз башлады.

- Аңлыйм, Сөмбел кызганыч. Теге көнне больницада күргәч, бөтен җаным тетрәнде, мин аны алай ук сынар дип уйламаган идем. Ул бит мине үзе кире какты, сөйләшергә дип баргач әйләнеп ятты, борылып та карамады. Бик жәл­ләсәң, үзең өйлән, кешегә киңәш бирү җиңел ул. Үз башыңа төшсә, нишләр идең икән?!

- Минме, абый... Миннән генә торса, ул риза булса, бүген үк өйләнер идем. Әйе, әгәр синеке түгел, башка кешенеке булса, өйләнер идем, кем баласы икәнен эт тә белмәс иде әле, чукынып китсен дөньясы. Син ашыктың, ә мин соңга кал­дым. Бөтен бәла шунда, абый: мин аны, ул сине ярата, ә син Фәридәне. Туачак гөнаһсыз сабыйны кем яратыр? Ул бит безнең кан, ул бит безгә охшаячак. И абый, абый, менә кайда ул өчпочмак.

Булатның башына күсәк белән ки­тереп суккандай булды, ни әйтергә белмәде. Ул энесеннән мондый сүзләр ишетермен дип уйламады. Җилкуар эне­се кемне дә булса ярата дип, башына да китермәде. Менә авыртмаган башка тимер таяк. Димәк, Сөмбелгә генә түгел, энесенең дә юлына аркылы төшкән, аның алдында да гаепле булып чыкты. Ул, бераз дәшми утыргач:

- Хәзер нишлибез инде? - диде, авыр сулап.

- Әниләргә үзең аңлат, тик минем Сөмбелне бала күтәртеп, урамда йөртә­сем килми. Мин аны монда алып кайтам, бала туганчы булса да, монда яшәсен, ичмасам, ирсез бала тапкан исемен кү­тәрмәс. Ә син туеңны бераз соңракка кү­черергә тырыш, бала туганчы ашыкма. Әтиләр белән дә сөйләшергә кирәк, без капчыкта ятмый ул, барыбер тишеп чы­га, әзер торсыннар.

Үз йомышы белән ишегалдына чыккан Әлфис, кешеләр сөйләшкәнен ишетеп, капка төбенә килеп басты. Абыйлары кайткан икән, кызык, монда качып ни сөйләшәләр икән дип, колагын ярыкка куйды. Бераз тыңлагач, әһә, болай икән дип, өйгә йөгерде.

- Әти, әти, бәләкәй абый балалы ха­тын алып кайта.

- Ни сөйлисең син, кем әйтте?

 

- Абыйлар капка төбендә сөйләшеп утыралар. Байрас абый олы абыйга:
«Син теләсә нишлә, мин аны өйгә алып кайтам», - диде.

- Ә баласы каян чыккан?

- Белмим, «урамда йөри баласы бе­лән», диде, ахры, салкын бит, озак тың­лап тора алмадым.

Әнисе белән әтисе бер-берсенә кара­шып, аптырап калдылар.

- Чукынчык малай, кермәгән тишегең юк, чыбыксыз радио, - дип, әтисе ачу­ланып алды.

Әнисе үзалдына:

- Балалы хатын алмаса, кызлар бет­кәнме, йөри торгач килеп капкан икән инде, - дип сукранып алды.

Әтиләре - әле илле яшен тутырмаган, зур гәүдәле, бик күркәм, сабыр холык­лы, аз сүзле, һәрбер сүзен үлчәп кенә сөйләшә торган сөйкемле бер ир. Шушы яшенә җитеп, матур тигез ак тешләрен саклаган, елмайса, дөнья яктыргандай тоела. Уллары үзенә охшаган, ул аларга ышана, һәрвакыт яманнан ерак булыгыз, дип өйрәтә. Бигрәк тә Булатны төпле, акыллы дип саный, аның өчен борчыласы юк, дип уйлый. Ә менә Байрас бәйдән ычкынган эт белән бер, бөтен капкага тамга салып чыкты. Кемгә охшап шулай җилкуардыр.

«Өйләнәм дисә, анысын да тизрәк өйләндерергә кирәк, бәла-казасыннан баш-аяк».

Әтиләре Шәүкәт абый шулай уйлады. Уллары урамнан кергәч, барысы турын­да да утырып сөйләшергә кирәк.

- Бар, улым, син кереп ят инде, - ди­де ул Әлфискә. - Иртәгә иртәрәк уяныр­сың, сугым суябыз, үгез егарга көчле кешеләр кирәк, син койрыгын борып торырсың.

- Иртә бит әле, абыйлар да кермәде.

- Алайса, китер сумкаңны, көндәле­геңне тикшерик, ниләр төяп кайттың икән?

Әлфис шым гына үз бүлмәсенә кереп китте. Хәзер инде улының чыкмасын әтисе яхшы белә.

Кече улының җене сөймәгән шөгыле - уку. Дәрес әзерләргә утырса, бөтен укытучыны, дәреслек язу­чыларны, гомумән, укуны уйлап тапкан кешене ачулана, кулыннан килсә, аларның бөтенесен бер казанга салып кай­натыр иде. 1

Булат белән Байрас ишектә күренү­гә, әти-әниләре сораулы караш белән аларга текәлде.

- Нишләп бик озак, аш суынып бетте бит. Әйдә, утырыгыз.

Сизелеп тора - нидер булган. Әтиләре, тынычлап ашасыннар, бәлки үзләре сүз башлар дип, ашыктырмаска уйлады. Ты­ныч кына кичке ашны ашадылар, уллары сүз башларга ашыкмады. Шәүкәт абый­ның сабырлыгы бетеп, ачулы карашын Байраска текәде:

- Шуннан, дөньяда ниләр бар? Бәлки сөйләрсез?

- Нигә миңа карыйсыз? Дөньяга ни булсын, дөнья үз урынында.

- Ә нинди хатын бала ияртеп урамда йөри?

Байрас белән Булат бер-берсенә ка­рашып алды.

Шәүкәт абый, кыза баруын сизеп, үзен кулга алырга тырышты. Иләс-ми­ләс бала сүзенә ышанып, каш ясыйм дип күз чыгарсын тагын.

- Улым, сизеп торам, нәрсәдер бул­ган, икегез дә балтагыз суга төшкән кешеләр кебек утырасыз. Үткән кайтуы­гызда да килде-китте йөрдегез. Читтән ишетелгәнче, үзегез сөйләгез. Йә, нәрсә кырдыгыз?

Әтиләре ике сөйләргә яратмый, ул­лары да аның бер карашыннан ни әй­тергә теләвен аңлыйлар. Өйдә каршы сөйләү юк, малайлар балачактан шулай тәрбияләнгән. Әтиләрен хөрмәт итәләр, җиткән егет булсалар да, бераз шүр­лиләр.

Малайлар, кем беренче башлый ди­гәндәй, бер-берсенә карап утыра бир­деләр. Әтиләре тагын бер кабат тамак кырды.

- Йә, кайсыгыз башлый?

- Әти, ничек әйтергә, шундый чете­рекле хәл килеп чыкты. Кыскасы, бер кыз бала көтә, аңа өйләнеп тә булмый, ташлап та, менә шул. Шуңа абый белән баш ватабыз, нишләргә дә белмибез, - диде Байрас каушап.

- Сезнең монда ни катнашыгыз бар?

- Соң, ул безнеке, дөресрәге, абый­ныкы.

Әтисе Булатка карады, ул чиядәй кы­зарып, башын аска иде. Әтисе:

- Булат, аңлатып бир, - дип кырыс кына әйтеп куйды.

- Әти, ялгышлык белән булды, мин теләмәгән идем. Мин башка кызның кулын сорадым.

Булат әтисе ничек әйтсә, шулай бу­лачагын аңлады.

- Бала кемнеке? — диде әтисе коры гына.

- Минеке.

- Синеке булса, алып кайт та өйлән.

- Юк. Мин аны яратмыйм, мин икенче берәүне яратам. Без Яңа елга туй ясарга сөйләштек. Әти, мәҗбүр итмә.

Сүзгә әнисе дә кушылды.

- Ул да бит кеше баласы, яратмагач, ник харап иттең, улым? Әнисе килсә, ни диярбез? И балам, безне дә, үзеңне дә бөтен авылга хур итәсең бит...

Әтисе, авыр йодрыкларын өстәлгә салып, уйчан кырыс тавыш белән:

- Ә хәзер мине тыңлагыз, икегезгә дә кагыла, - дип сүзен дәвам итте. - Исән чагымда Арслановлар урамда ятим, уй­наштан туган бала исеме күтәреп йөрмәячәк. Мин синнән, улым, мондый хәл көтмәгән идем. Кылган эшеңә җавап та бирә бел, янына ятканчы уйларга идең. Өйгә алып кайт. Иртәгә үгез суябыз, Яңа елга туй ясарбыз.

Булат, әтисенең әйткән сүзләрен ишеткәч, бөтенләй югалып калды, ба­шын аска иеп:

- Юк, әти, юк, - дип пышылдады.

- Ярый, өйләнмә, көчләп өйләндерә алмыйм. Ләкин ул баланы менә монда кайтарып куй, минем бер түгел, ун та­мак туйдырырлык мөмкинлегем бар. Җепнең очына чыгып, хатаңны төзәт.

Менә шулай итеп, әтисе Булатның алдагы язмышына пичәт сукты.

Булат Фәридәгә: «Көтелмәгән хәлләр килеп чыкты, киләсе көзгә өйләнешер­без», - дип, гафу үтенеп хат язды. Ул әле өметен өзмәде.

Без капчыкта ятмый шул, барыбер ти­шелеп чыкты, тулай торакта инде бары­сы да белде. Сөмбел, бүлмәдәш кызлары эштә чакта, әйберләрен җыеп, үзе эшлә­гән балалар бакчасына килде. Ул тулай торакка кайтырга, анда күренергә теләмә­де. Эштән соң монда кунып кала торган булды. Верочка бу хакта белгәч:

- Кояшым, иртәгә үк миңа күч, мин сине сагынып беттем. Әле тагын бер яңалык, сине бит Байрас эзли, больни­цага барган - син юк. Миңа килде, күп итеп күчтәнәч алып килгән, бөтен суыткычны тутырып китте, сиңа ашатырга кушты, - диде. Верочканың хәбәре күп җыелган иде, сөйләде дә сөйләде. Икен­че көнне Сөмбелне үзенә алып кайтып китте.

Сөмбел үзенең авырлы булуын ничак­лы гына яшермәсен, Яңа ел алдыннан кайткач, әнисе турыдан-туры сорады.

- Ярый кайттың әле, төн чыкканчы үләм дип торам. Кичә Хәдичә апаң кил­гән иде, сине больницага бала төшерергә кергән, шуннан чак үлемнән калган, дип ишеткән. Ник кичә кайтмадың, син бит элек җомга кайта идең? Утсыз төтен бул­мый, әллә бер-бер хәл бармы?

Сөмбелнең йөзе агарып китте, курку­дан теле әйләнмәде, күзалды караңгы­ланды, өй эче әйләнә башлады... Әнисенең:

- Кая, яның белән борыл әле. Әстәгъфирулла, бу ни? - дигән сүзләре ерактан ишетелгән кебек тоелды.

Сөмбелнең куркуы шул чаклы көчле булды, аңын югалтып егылды. Әнисе аны яңаклый-яңаклый аңына китерергә тырышты. Үзе елый, үзе кемнедер сүгә, мескен ана нишләргә белми өзгәләнә: - Нишләдең син, юньсез бала? Адәм көлкесенә калдырдың бит, шул яшеңнән этлектә йөрмәсәң! Әтисез бала үстерү җиңел дип белдеңме әллә?

Әнисе Сөмбелне күтәреп торгызмакчы булды, ләкин кызның гәүдәсе камыр кебек йомшарган иде. Больницадан яңа гына чыккан, әле ныклап терелеп тә бет­мәгән кызны кайгы-хәсрәт, иртәгәсе көн­нең билгесезлеге тәмам йончыткан. Ул күзләрен ачарга тырышты, торырга телә­де, ләкин гәүдәсе никтер аны тыңламады, исерек кеше кебек идәндә аунап ятарга мәҗбүр булды. Йөзе ак кәгазь төсенә керде, һич кан әсәре калмады. Шулвакыт ишек шакыган тавыш ишетелде. Әнисе күрше кызы керә дип:

- Кызым, тизрәк ишекне ач, һава керсен, үлә бит, үлә, - дип елый-елый кычкырды.

Ишектән ике ир белән бер хатын-кыз килеп керде. Ул аларның кемнәр булулары белән дә кызыксынмады, «кот­карыгыз, кызым үлә» дип елый бирде. Ирләрнең берсе Сөмбелне күтәреп уры­нына салды, тиз-тиз яңакларын, колак­ларын уа башлады. Теге хатын да кызу-кызу аякларын ышкырга тотынды.

- Сөмбел, ач күзеңне, бу мин, Байрас, аңыңа кил. Ач күзеңне, - дип каты селки торгач, Сөмбелнең битенә алсулык йөгерде. Ул авырлык белән күзен ачты, тагын бер мәртәбә үлемнән качты. Әкренләп аңына килә башлады, бу кадәр халыкны күреп, кая эләктем мин дип, аптырап калды, һәр кешене күз йөртеп карап чыкты, аяк очында басып торучы Булатны күреп, күзләрен зур ачып те­кәлде. Байрас читкәрәк китеп басты, аның янына таныш булмаган хатын килеп утырды.

- Исәнме, кызым. Мин Булатның әни­се булам. Менә сине алырга килдек, син курыкма, борчылма, барысы да яхшы булыр. Менә хәзер әниең белән чәй янында утырып сөйләшербез, аннары безгә китәрбез.

Сөмбелнең күзеннән яшь бөреп чык­ты, әллә ничек рәхәт булып китте. Бу хатынның йомшак тавышы борчулы йөрәккә ял бирә иде.

Әнисе ашыга-ашыга өстәл әзерләде, бергә утырып чәй эчтеләр. Ике әни ни­дер сөйләште, киңәште. Аннары Сөм­белне киендереп, машинага чыгарып утырттылар да үзләренә алып киттеләр. Әллә өн, әллә төш булды...

Сөмбелнең Ахун авылына беренче тапкыр аяк басуы. Матур олы клуб, би­ек манаралы мәчет яныннан машина җилдереп кенә үтте.

Җиңел машина матур бизәп эшләнгән капка төбенә килеп туктады. Булатның әнисе:

- Әйдә, кызым, менә шушында яши­без инде, - дип, алдан атлады.

Байрас та:

- Курыкма, кер, әйдә, кер, - диде.

Булат кына гаепле кеше сыман берни дәшми торды, дөресрәге, ни әйтергә белмәде.

- Әйдә, - дип, Сөмбелне әкрен генә алга этте.

Капкадан керүгә, өйдән өстенә дә киенмәгән, зур гәүдәле, төсе-бите белән Булатка охшаган бер абзый чыкты.

- Әйдә, килен, төкле аягың белән. Мин синең кайнатаң булам инде. Әйдә түргә уз, - диде ул.

Сөмбел каушавыннан каккан казык кебек тик торды, аннары егылып китмим, дигәндәй, кемнеңдер беләгенә ябышты. Әтисе һаман сөйләшүен белде.

- Әйдә, улым, яшь киленне өйгә алып кер. Ә син, кызым, курыкма, кыюрак бул.

Тавыш ишетеп, өйдән атылып чыккан Әлфис Сөмбелнең шундый кечкенә булуын күреп шаккатты. Абыйлары янында басып торган кыз бик кечкенә булып күренде. Булат абыйсы Сөмбелне җитәкләп дигәндәй өйгә алып кереп киткәч, Әлфис түзмәде, Байрасның җи­ңеннән тартты:

- Абый, шундый бәләкәй хатын бу­ламыни?

- Сиңа уйнарга иптәш булыр, - диде абыйсы көлә-көлә.

Өйгә кергәч, кайнанасы:

- Менә бу сезнең йокы бүлмәсе бу­лыр, әйберләреңне шунда урнаштырырсың, хәзер ял ит. Мин аш әзерлим, - дип, аны ялгызын калдырып чыгып китте.

Сөмбел өйнең эчен күздән кичерде: зур, иркен, бөтен җирдә тәртип, һәрнәрсә урынында; бик зәвык белән җыештырылган, бөтен җиргә әбисе сөйләгәнчә кулдан сугылган матур-матур келәмнәр җәелгән. Икегә бүлеп эшләнгән бу бүлмәгә матур чаршау эленгән, диварга келәм кагылган, киң сәке ясалган, аның өстенә матур итеп чигүле мендәрләр өелгән. Алар ягына бер тәрәзә дә эләккән, тәрәзәдән бакча, ал­магачлар күренә. Сөмбел бу почмакны бик ошатты, кеше күзеннән кереп качар өчен урын булды, дип шатланды.

Бу кичне алар Булат белән бер-берсенә ялгыш кына кагылып китүдән дә куркып, икесе ике якка карап, бер сүз дәшмичә уздырдылар. Зәңгәр нурларын сирпеп, тәрәзәдән ай карады. Ике арада­гы бер кешелек бушлыкны ул да тутыра алмады. Башкалар арасында бәхет, мә­хәббәт, шатлык, кайнар сулыш, тагын әллә ниләр күреп ай да оялыр иде, ә бүген ул уртадагы бушлыкны, авыр тынлыкны, икесе ике якка карап яткан бәхетсез җаннарны күрмәвең яхшырак дип, күрше тәрәзәгә күчте. Сөмбел яшь

булса да, бу нәни почмакның аның өчен түгел, башка кыз өчен әзерләнгәнен, үзе­нең бу ояга ялгыш килеп кунган кош икәнен яхшы аңлады. Язын килгән кошлар көзен балаларын ияртеп кире китәләр, ул да баласы тугач, моннан ки­тәрмен дигән уй белән таң алдыннан гына йокыга талды.

Менә шулай яңа тормыш башланды. Ялда алар авылга хәзер өчәү кайталар. Авыл халкы, егетләрнең кайсысы туйсыз гына хатын алган дип, баш ватты.

Әниләре, кеше алдында яхшы түгел, туй ясыйк, дигәч, Сөмбел:

- Бернинди туй кирәкми, туйда мон­дый ямьсез кәләш булмый, - дип каршы төште.

- Ярый алайса, мулла чакырып, ни­ках укытыйк. Никахсыз туган баланы җилдән туган, диләр, - дип, бер атнада никах укыттылар.

Хәзер алар, теләсә-теләмәсәләр дә, Ходай алдында ирле-хатынлы булдылар. Бу идарә кәгазе түгел, ертып ташлап булмый, Сөмбел мәңгегә Булатның бе­ренче хатыны булып калачак. Аңардан соң әллә кемнәр килсә дә, Булатның беренче хатыны Сөмбел дип күкләрдә язып куелды инде.

Декретка чыккач, кызның әйберләрен Байрас йөк машинасы белән кайтарды. Жәлли иде ул Сөмбелне. Хатыны булса да, Булат аның белән сөйләшми. Ничек бер бүлмәдә йоклыйлардыр, киләчәктә нәрсә көтә аларны? Байрас Сөмбелне ничек кенә жәлләмәсен, аны ничек ке­нә яратмасын, хәзер берни дә үзгәртә алмый шул.

Сөмбелнең авылга бөтенләй кайтуына Әлфис шатланып бетә алмады. Ул апа­сын бик яратты. Сөмбел апасы аңа әки­ятләр укый, кызыклы вакыйгалар сөйли. Мөмкин булса, Әлфис көне буе мәктәпкә бармыйча, аның янында утырыр иде.

Сөмбел хәленнән килгәнчә Гөлфия апага да булышты, аның ничек эшләгә­нен карап, нәкъ аныңча, һәр эшне җиренә җиткереп башкарырга тырышты. Иялә­шә төшкәч, аш-су тирәсендә дә кайнаша башлады. Гөлфия апа сиздермичә генә киленен күзәтте. Булат улы: «Ул дөнья көтәрлек кыз түгел, бер эш белми, җил­бәзәк», - дисә дә, Сөмбел бер дә алай күренмәде. Ул һәрвакыт уйчан, бик сирәк елмая, куллары эшкә ятып тора, һәр эше килешле килеп чыга.

- Кызым, өй эшләрен мин үзем дә карармын, син әнә Әлфискә укырга бу­лыш. Бигрәк укырга яратмый, азгын бо­зау белән бер, уйнарга чыгып качу ягын гына карый. Бу малай берсенә дә охшамаган, абыйлары «бишле»гә укымасалар да, мәктәпкә бармыйча качып йөрмиләр иде. Ә бу сумкасын да уйнаган җирендә ташлап кайта. Бала түгел, бәла бу, бәла. Сине ярата бит, бәлки тыңлар.

- Ярый, тырышып карармын, тик өй­дә кызыклы китаплар юк, авыл китапха­нәсендә бардыр инде. Мин урамга чы­гарга оялам, пәлтәмнең төймәсе эләкми, бигрәк ямьсез күренәм.

Гөлфия апа Сөмбелгә карап елмайды.

- Аталары эре булгач, балалары да зур туа шул. Сиңа күлмәк тә аласы бар, монысына сыймыйсың. Әйдә, кибеткә чыгып керик булмаса, кирәкле әйберлә­реңне алырсың, балага да киемнәр ала башларга кирәк.

- Юк, юк, әнкәй, үзең генә барып кайт. Минем урамга чыгасым килми. Үзең беләсең ич ни кирәген, миңа нәрсә дә ярый.

Икенче көнне Гөлфия апа килененә матур халатлар, эчке киемнәр алып кайтты.

- Мә, кызым, киеп җибәр әле. Иркен­ләп эчеңне киереп йөре. Оялып, кысып йөрмә, балага зыян килер.

Сөмбелгә бигрәк тә чәчкәле, ак якалы халат ошады. Мин моны ялда гына кияр­мен дип, читкә алып куйды. Булат кайтуга, элеккечә матур күренәсе килә иде.

Шәүкәт абый китапханәдән бер кочак балалар китабы күтәреп кайтты.

- Мә, укыгыз. Шайтан алгыры малай­ның укытучысы, әллә мине генә саклап тора, күргән саен зарлана. Хурлык бит, ике метрлы гәүдәң белән урам уртасын­да гаепле бер малай кебек басып тор инде. Әлфис, сумкаң кайда?

Әлфис, як-ягына каранып, сумкасын эзләргә тотынды.

- Эзләмә, чанада сумкаң, чыгып ал. Иртән чыккач, капка төбендәге эскәмия астыннан табып алдым. Кар күмеп китә язган, шайтан малай, - дип ачуланды әтисе. - Бирде бит Ходай картлык кө­нендә җәфа.

Менә шундый инде аларның төпчек­ләре, картайганда Ходай биргән татлы җимешләре. Никадәр ачулансалар да, тормышларын аңардан башка күз алды­на китерә алмыйлар.

Сөмбел аны китап укырга өйрәтергә булды. Кызыклы маҗаралар, сугыш ту­рындагы хикәяләрне кычкырып укый, аннары кызыклы җирендә туктый.

- Бүгенгә җитәр, күзем талды, башым авырта, - дип, йә кайнанасы янына аш бүлмәсенә чыга, яки, дәресләреңне әзер­ләгәч укырбыз дип, китапны яшереп куя. Әлфис түзми, китапны табып, кайчагын­да үзе укый. Сөмбел шулай итеп укуга кызыксыну уятты, йөгәнсез иркә Әлфисне әкренләп тәртипкә салды. Балалар бакчасында эшләү юкка гына китмәгән. Малай белән мавыгып, үзе дә авыр уй­ларыннан котылып тора. Әлфис үзе дә укый башлады, шулай да апасы укыганны ярата, ул укыганда, хыялларга бирелеп, вакыйгаларның эчендә кайный. Шулай тыңлап ята торгач, йоклап та китә.

Беркөнне алар күп хатынлы солтан турында әкият укыдылар.

- Алайса, минем Булат абый да солтан була, әйеме? Син беренче хатыны, ә те­ге  - икенче хатыны.

- Кем әйтте?

- Әй, теге вакытта әти абыйны, солтан булгач, ике хатын алырсың, яшә берсе белән, ике арада чапма, дип ачуланды.

- Ә ник ачуланды?

- Ул бит һаман күрше авылга, теге апа янына барып йөри, ахры.

- Ә нинди апа?

- Белмим, абый: «Мин шул кызга өй­ләнәм, мин аны гына яратам», - дигән иде, әти рөхсәт итмәде. Шуннан сине алып кайттылар. Сине мин дә, Байрас абый да, әти белән әни дә бик яратабыз, - дип, апасын муеныннан кысып ко­чаклады.

Бала булган җирдә бур ятмый, ди, менә ничек икән эшләр... Сөмбелнең кү­зеннән кайнар яшь акты, димәк, үзенең монда булуына ул Булатның әти-әнисенә бурычлы. Алар улларын өйләндерер­гә күндерә алмасалар да, кызның даны илгә чыкмасын дип, алып кайтканнар. Теге вакытта алар килеп кермәгән бул­са, Сөмбел хәзер кайда ятар иде икән? Булатның бер көнгә соңрак кайтуыннан, ял көне каядыр китеп югалуыннан нидер сизенсә дә, аңардан берни сорамады, дөресрәге, бөтенләй сөйләшмәде. Ул үзен Булатның муенына аскан таш кебек хис итте. Җир ярылса, ике дә уйламый шунда төшеп югалыр иде.

Булат Сигезенче март бәйрәменә кайтмады. Аның каравы, Байрас әнисе белән Сөмбелгә бүләкләр, күчтәнәчләр алып кайткан.

Булатның бүлмәдәше вокзалда Байрасны күреп:

- Бәйрәмгә абыеңның икенче хатыны килде, кайта алмас, - дигән иде.

Байрас Сөмбелне борчымас өчен, «ком­бинатта авария булган, абыйны эшенә чакырттылар» дип ялганларга мәҗбүр булды. Бу сүзләрне ишеткәч, әтисе ака­еп бер генә карады, аның карашында барысын да аңлавы чагылды.

Бәйрәм өстәле әзерләп, күчтәнәчләр белән бергәләп чәй эчкәч, Әлфис белән Сөмбел үз почмакларына кереп китте­ләр. Әтисе белән әнисе телевизор карар­га утырды. Байрас бүген никтер клубка ашыкмады.

Теге почмактан Әлфиснең кычкырып көлгән тавышы ишетелде. Сөмбел белән икәү нәрсәдер сөйләшәләр дә, Әлфис кычкырып көләргә тотына. Аларның көлүен ишетеп, Шәүкәт абый белән Гөл­фия апа да бер-берсенә карашып елмаеп куйды. Байрас та түзмәде, серле чаршау янына килде.

- Тук-тук, мине дә кертегез әле, сездә бик күңелле бугай.

- Кер, кер, - диде Әлфис, көлүеннән туктый алмыйча.

- Нәрсәгә эчең ката? Үзең генә көлмә, миңа да әйт, мин дә көлим.

- Апаның бүксәсен кочаклаган идем, берәү тибеп җибәрмәсенме, котым алын­ды. Әнә, син дә колагыңны куй, хәзер сине дә тибеп очыра.

Сөмбел оялып:

- Чү, солтаным, алай ярамый, алай каты кычкырма, - дип, көлә-көлә, үзе дә авызын каплады.

- Ярар, хәзер тышка гына чыгып ке­рәм дә, солтанлы уйныйбыз, яме, - дип, Әлфис чыгып чапты.

Алар үзләренә ошаган әкиятләрне театрдагы кебек уйныйлар иде, апасы Әлфискә чалма да ясап бирде. Әтисенең зур сатин трусигына резинка үткәргәч, шаровар булды. Шушы киемнәрне киеп, Әлфис солтан булып кыланырга ярата. Ул керү белән:

- Апа, кая минем киемнәрем, мин хә­зер сезгә театр күрсәтәм, - дип, сәкегә менеп басты, кулына әллә нинди ялтыра­вык таяк тотты, апасы сарык йоныннан ясап биргән сакалны да такты. Байраска бармак төртеп, калын тавыш белән кыч­кырып җибәрмәсенме:

- Нишләп утырасың минем тоткын­лыгымда, нишләп һаман клубка чык­мыйсың? - дип башлаган сүзен онытып тотлыгып калды. - Апа, апа, теге сүзне әйт әле, онытам шуны.

- Әмер бирәм.

- Ә, әйе бит әле, - дип, Әлфис тагын тавышын калынайтып, кычкырып сөй­ләргә тотынды. - Мин солтан, әмер бирәм: Байрас, бар, клубка чык, миңа иң матур кызны алып кайт, кунак кызы булсын!

Сөмбелнең чишмәдәй челтерәтеп кө­лүе бөтен өйгә таралды. Байрас, кычкы­рып көлмәс өчен, авызын каплады.

- Солтаным, сиңа ничә хатын кирәк соң?

- Миңа өч йөз хатын положено. Аның бу сүзләреннән бөтен өй гөрләде.

- Улым, берүзеңә күп булмыймы соң ул өч йөз хатын? Монда бит ике генә бүлмә.

- Сарайда урын җитәрлек, сыярлар.

- Әй, улым, кайда күргәнең бар ха­тыннарны сарайда тотканны? – диде әтисе күз яшен сөртә-сөртә.

- Нигә, китапта бит солтанның өч йөз хатыны булган, барысы да хан сараенда яшәгән, дип язылган.

- Соң, улым, алар бит хан сараенда яшәгән, мал сараенда түгел.

- Сарай - сарай инде. Сарай Африкада да сарай.

Сөмбел тагын челтерәтеп көлеп җи­бәрде.

Байраска бу почмакта шундый рәхәт иде. Ләкин барыбер ниндидер читенсенү сизелә, нәрсәдер җитми, һәркем үзен гаепле тоя. Ярый әле Әлфис бар. Ул булмаса, бу авырлыкны ничек җиңәрләр иде. Байрас үзе көлде, үзе каш астыннан Сөмбелне күзәтте. Ул түгә­рәкләнгән, кечкенә гәүдәсе белән мон­дый корсагын ничек күтәреп йөридер? Ә үзе һаман да сөйкемле, күркәм, чәчләре үсеп, дулкынланып иңенә төшкән, йөзендә авырлы хатыннарга гына хас гүзәллек чагыла.

«Кайсы ягы белән үзенә тарта соң ул мине? Күпме кызлар озаттым, күпме кызны кочтым, үптем, ләкин берсе дә мине үзенә карата алмады. Ә ул нәрсә белән әсир итте соң? Карап торуга баш­ка кызлардан артык җире юк. Бу өчпоч­макның төенен кем чишәр?»

Байрасның үзенә төбәлеп утыруын сизгәч, Сөмбел янында яткан мендәр белән үзенең эчен каплады. Ике күз ка­рашы очрашты. Үрелсәң, кул җитәрлек ара. Кочагыңа суырып ал да башыңны шушы дулкынланып торган куе чәчләр арасына сал. Ник чукынып китми дөнья­сы да, вөҗданы да, абыйсы да.

Байрас үзенең уйларыннан, хисләрен­нән куркып, кинәт сикереп торды да аннан-моннан тиз генә киенеп, урамга чыгып китте. Аның беркая да барасы килмәде, чыкты да капка төбендәге эскәмиягә утырды.

- Йә Ходаем, нинди гөнаһларым өчен мондый газапларга салдың, күпме дәвам итәр бу?

Бер атна узып китте, тагын җомга җитте. Сөмбел, бу атнада да Булат кайт­мас микән, әллә Әлфис сөйләгән күрше авылга китәр микән дип, борчыла баш­лады. Йөрәген көнчелек уты яндырды, әллә ничек кыен булып китте, ниндидер кимсенү хисе баш калкытты. Бу караң­гы уйлардан кәефе кырылды. Төннәрен юньләп йокламый, аяк өсте үткәрә иде. Көмәне зур булганлыктан, эче туктаусыз сызлый, ни утырып, ни басып тора алмый, шуңа күрә төнне диварга арка терәп үткәрә. Төн буе тәрәзәдән күзен алмый, табигатькә яз килүен күзәтә, бак­чада кар да әкренләп эреп бара. Язның һәр көнендә күпме гашыйклар табыша, ә көзен алар йә кавыша, йә алар кебек аерылыша да, өметләнеп, киләсе язны көтә башлый. Язлар ел саен килә, тик һәр кешенең тормышында бер кабатлан­мас язы була. Ул шул язны гомере буе сагынып, хәтер почмагында кадерләп саклый...

Сөмбел киенеп тышка чыкты, ишегал­ды буйлап арлы-бирле йөренде. Быел өй­дән чыкмагач, гөрләвекләр агуын да күр­мәде. Язын челтерәп аккан гөрләвектән дә сихри матур нәрсә бар икән? Әллә кайда яткан карлар эреп, ашыга-ашыга, үзләренә юл ачып агып киләләр. Аларга таулардан төшүче гөрләвекләр иярә, алар этешә-төртешә олы юлга чыгалар, үзара нидер серләшәләр. Шул гөрләвек­ләргә кушылып, агып китсә иде аның да сагышлары. Ул да кайчан гына бала иде, гөрләвекләр ера-ера шаяра иде, аның тизрәк үсәсе, үсеп җитеп, матур егет очратып, бәхетле буласы килә иде. Язларда саф мәхәббәт киләсенә ыша­нып, барлык яшь кызлар кебек хыял дөньясына чумып яшәде. Кинәт килде аның язы, килде дә гөрләвектәй бөтереп алып кереп китте олы тормышка, артта калган балачагына кул болгарга да өл­гермәде. Әнисе: «Үсәргә ашыкма әле, балам, гөрләвекләр киткәндә сак бул», дип, нишләп кисәтмәде икән, әллә әй­теп тә ишетмәде микән?

- Кызым, әллә авырыйсыңмы? Нишләп монда басып торасың, иртә бит әле, - диде Шәүкәт абый. Ул аны күптән кү­зәтә иде. Килененә авыр булганын бик яхшы аңлый, аңа ярдәм итә алмавына кайгыра. Йөрәге әрнидер шул бу бала­ның, Булаты да сирәк кайта. Менә бүген кайтсын гына, җиткән буена карап тор­мас. Сөмбел бер вакыт китеп барса, үке­нер әле улы, кемне югалтканын аңлар, ләкин соң булыр.

Сөмбел җомга көнне иртәдән үк дул­кынланып кичне көтә башлады.

- Бүген кичке ашны үзем әзерлим, әнкәй, шәһәрдән эшчеләр дә кайта.

Булат белән Байрас кайтканда, Сөм­бел чәчкәле, ак якалы халатын киеп, ба­шына яулык бәйләп, токмач кисә иде.

Булат ике атна кайтмады, шул вакыт эчендә Сөмбел хәйран түгәрәкләнгән, әллә ничек үзгәргән, өстендәге киң күл­мәге үзенә килешеп тора. Күбәләк кебек җилбәзәк Сөмбелнең чын хатыннарча дөнья көтүенә, килештереп аш әзерлә­венә ышануы да кыен.

- О-о, сагындым, җиңги, токмачыңны! Исәнмесез, менә без дә кайтып җиттек. Сөмбел, күлмәгең бигрәк матур булган, - диде Байрас күңелле генә сузып. Бай­рас булган җирдә һәрвакыт шулай инде, бар нәрсә хәрәкәткә килә, җан керә.

- Әйе, әнкәй алып бирде. Йә, әйдәгез, кулларыгызны юыгыз да ашарга утыры­гыз. - Үзе Булатка күтәрелеп карамаска тырышты.

Абыйларының тавышын ишетеп, Әл­фис йөгереп чыкты.

- Кая, миңа нәрсә алып кайттыгыз?

Абыйлары яраткан энеләренә кесәлә­реннән конфет-сагыз чыгарып бирделәр. Әлфис күчтәнәчләрнең яртысын кесә­сенә салды, калганын Сөмбел апасына бирде.

- Монысы сиңа, - дип, хәйләкәр ел­майды.

- И солтаным, рәхмәт инде. Син биг­рәк юмарт.

- Син миңа токмачны күбрәк салыр­сың, яме, мин токмач яратам.

Сөмбел беренче тәлинкәне кайнатасы алдына китереп куйды, аннары кайнанасына, аннары калганнарга, иң соңгы итеп үзенә салып алды.

- Әни һәрвакыт ашны иң беренче миңа бирә, ә син соңгы итеп салдың, ярый әле токмачы калды.

- Бу өйдә кем иң олысы?

- Әти белән әни.

- Шулай булгач, олы кешеләрне хөр­мәт итәргә кирәк. Менә син дә үсеп, әти булгач, ашны иң беренче сиңа би­рерләр.

Кайнатасы бу сүзләрдән уңайсызла­нып та, горурланып та куйды. «Япь-яшь башы белән кайдан белә бу бала, әтисе дә юк», - дип уйлап куйды.

- Килен, ашың бигрәк тәмле булган, токмачларың бигрәк нечкә, кем өйрәтте сине болай аш-су әзерләргә?

- Минем бит әбием, әнием бар, алар мине бөтен нәрсәгә өйрәтте, - диде Сөм­бел, оялып кына.

Кичке ашны ашагач, кайнанасы бе­лән Сөмбел өстәл җыештырып калды. Байрас клубка җыенды. Әлфис, тик­тормас:

- Абый, бүген кунак кызлары күп кайттымы? - дип сорап куйды.

- Кайттылар, кайттылар, ләкин синең патшалыкның да хуҗасы кайтты бит.
Бүген үзең кайда йокларсың инде, сол­таным?

- Кайда булсын, апа янында.

- Ә абый кайда?

- Без аны күптән патшалыктан диван­га чыгарып аттык инде.

- Ник? - дип, сүзгә әтиләре дә ку­шылды.

- Озак кайтмаганга. Әнә, күрше авыл патшалыгына барсын.

- Ах, телеңә телчә чыккыры, бүген үз урыныңа ятарсың, - диде Шәүкәт абый төпчек улына ачуланып. Булатка да каш астыннан сөзеп карап:

- Син дә! - диде.

Сөмбел алар сөйләшкәнне ишетмәде, бу вакытта аш бүлмәсендә, кайнанасы белән сөйләшә-сөйләшә, нидер эшли иде. Эш беткәч, Сөмбел гадәттәгечә үз почмагына, Әлфис патшалыгына кереп утырмакчы булды. Сәкедә баш иеп утырган Булатны күреп, читенсенүдән кинәт туктап калды. Ни алга, ни артка барырга белмәде. Әлфис тә каядыр юкка чыккан. Сөмбел артка борылып китмәкче иде, телевизор карап утыручы кайнатасын күреп, тыныч кына сәкегә утырырга мәҗбүр булды. Сөмбел Булатның күз карашыннан да читенсенә. Булат аны күралмыйдыр кебек тоела.

Булат бераздан Сөмбелгә таба борыл­ды да текәлеп карап утыра башлады. Сөмбелнең йөрәге табан астына төште, «күз карашы белән яндырып үтерим, ди, ахры». Булат үрелеп, Сөмбелнең чәченә кагылды. Сөмбел сискәнеп китте.

- Чәчләрең бөдрә икән, бик матур бу­лып үсеп килә, - диде Булат әкрен генә тавыш белән.

- Әйе, үстеләр шул, бала туганчы кисәргә ярамый, диләр. Котылгач, кис­терермен әле.

- Юк, кистермә, сиңа болай ныграк килешә.

Сөмбел, аптырап, Булатка карады.

- Ачуланмасаң, тотып карыйм әле, - дип, Булат кулын әкрен генә аның корсагына куйды.

Сөмбел ни әйтергә дә белмичә, эсселе-суыклы булып тик утырды. Әлфиснең чаршауны кинәт ачып җибәрүеннән ике­се дә, хыянәттә тотылган кешеләрдәй, сискәнеп куйдылар.

- Нәрсә, тибенәме? Аны менә болай итеп тыңларга кирәк, - диде дә Әлфис колагын апасының эченә куйды. - Әй, менә, менә, әй, колакка типте. Син дә менә шунда колагыңны куй әле. Ул, беләсеңме, нинди көчле, кил, куй ко­лагыңны.

Булат нишләсен, идәнгә шуып төште, тезләнеп, колагын Сөмбелнең эченә куй­ды. Чынлап та, бала берничә тапкыр каты гына селкенеп алды. Булат, үзе дә сизмәстән, Сөмбелне куллары белән кочаклап алды, үзендә ниндидер рәхәт хисләр уянуын тойды. Әкрен генә башын күтәреп, Сөмбелнең йөзенә карады, ул тын да алырга куркып утыра иде. Сөмбел аның күз карашын күтәрә алмыйча, башын читкә борды, ә йөрәге читлеккә эләккән кош кебек, тибеше хәтта колагы төбендә яңгырагандай булды.

- Ишеттеңме? Ничек каты тибә, ә? Мин көн дә апаны кочаклап ятам. Ул анда көнме, төнме икәнен күрми, әй дулый, әй дулый, апаны йоклатмый да. Үсүен үсә, тик менә кайдан ничек чыгасын гына аңламыйм.

- Әлфис, урыныңа кереп ят! – дип кычкырды әтисе.

- Әти монда кермәскә кушты, абый, бүген син солтан, - дип пышылдады да Әлфис чыгып китте.

Булат елмаеп куйды.

- Без дә ятыйк инде, - дип, чишенеп менеп ятты.

Сөмбел сәке читендә яткан мендәргә башын терәде, Булатның карашы аның аркасын көйдерде.

- Сөмбел, Сөмбел, аңла мине: үзем белән берни эшли алмыйм бит. Беләм: сиңа да авыр, миңа да кыен. Нишләргә соң безгә?

- Кайгырма, күп калмады, әз генә түз. Бала тугач, әгәр исән калсам, мин монда кайтмам. Әгәр минем белән берәр хәл булса, баланы ташлама, әнкәй белән әт­кәй үзләре исән чакта ятим итмәсләр. Мин синең муеныңа гомерлеккә асылган таш түгел, курыкма, — дип пышылдады Сөмбел.

Булат бу сүзләрдән соң берара тын­сыз калып ятты, аннары әкрен генә ко­чаклап, Сөмбелне үзенә тартты.

- Ни сөйлисең син? Яшь бала белән кая бармакчы буласың? Мин бит сине кумыйм.

- Мин куганыңны көтәргә теләмим. Әни янына кайтырмын, аңлар әле. Әни кертмәсә, Верочкага барырмын, ул һәр­вакыт мине үзенә чакыра.

- Ә бала?

- Әгәр исән-сау котылсам, мин кайда, ул шунда булачак.

Булат авыр сулап, күзләрен аның куе чәчләре арасына яшерде, кысыбрак ко­чаклады. Йөрәк түреннән кайнар хисләр ташып чыкты, жәлләп тә, сөеп тә чәчләреннән шашып-шашып үпте. Үз-үзе белән көрәшеп арыган Сөмбел каршы килмәде, аның ял итәсе, беразга гына булса да онытыласы килде. Булатны шундый ярата, аны шундый сагынды, ул кагыл­ган һәр җире ут булып янды. Булатның аны яратып түгел, бәлки жәлләп кенә кочаклавын да, бүтән кеше белән ча­гыштыруын да - барысын, барысын читкә куып, тагын бер минутка, тагын әз генә үзен һавада очкан каз каурыедай хис итте. Алар күз яшьләре кипкәнче үбештеләр, аннары берсүзсез генә ко­чаклашып йокыга киттеләр.

Булат таң алдыннан кинәт уянды. Янындагы буш мендәрне күреп, кичәге хәл төш кенә булды микәнни дип, апты­рап калды. Ничек шулай килеп чыкты соң? Ник үзен тыя алмады? Сөмбел ни дияр, ул бит аңа тагын киләчәккә өмет бирде. Хәер, һәрвакыт шулай булды, әз генә якын килдеме, Сөмбел тыны белән үзенә тартып ала. Булат озак уйланып ятты, ләкин Сөмбел күренмәде. Торып, аш бүлмәсенә чыкты, тәрәзәгә күзе төш­те. Сөмбелнең бакчада карт алмагачка аркасы белән сөялеп басып торуын күрде, тын гына аны тәрәзәдән күзәтте.

Аннан, тиз генә киенеп, алма бакчасы­на чыкты. Алар эндәшми генә бер-берсенә бик озак карап тордылар. Беренче булып Сөмбел телгә килде.

- Жәлләмә мине, үткән төн өчен үзең­не гаепле санама. Без икебез дә гаепле. Курыкма, барысы да, төш булып, үткән төндә калды. Вакыт узар, без дә шушы алмагач кебек картаербыз. Күрәсеңме, күпме ботакларын кискәннәр, шулай да яши бит. Һәрберебез үз бакчасында яшәр әле, - диде дә Сөмбел борылып, әкрен генә өйгә кереп китте...

Беренче май бәйрәме җитте. Алма­гачлар чәчкәгә бөреләнде, сулар кипте. Беренче май көнне бөтен авыл яшьләре әрәмәгә чыга. Язның иң татлы, иң матур вакыты: яшь-җилкенчәкнең күңеле җил­кенә, үзләрен очар коштай хис итәләр. Авылга төтен исе тарала, бакча эшләре башлана. Кич җитүгә, яшьләр тыр-тыр килеп, матайда җилдерә. Бу инде яз җитте дигән сүз.

Иртәгә беренче май. Шәһәр халкы бүген кич авылга агыла башлый. Булат белән Байрас та кайтты.

Алар өйгә килеп кергәндә, Сөмбел, гадәттәгечә, ак якалы халаттан, башына кечкенә яулыгын бәйләгән, аш бүлмә­сендә кайнаша иде. Исәнләшкәч, һәрвакыттагыча елмаеп, аларны өстәл янына чакырды. Сөмбел өйдәгеләрнең күңелен­дә яхшы булып калыйм дип, гел елмаеп йөрергә, күз яшьләрен күрсәтмәскә ты­рыша иде. Аңа бу йортта яшәргә күп калмады, бала тугач, ул инде башка монда кайтмаячак.

Ашаганда, әтиләре улларына:

- Иртәгә аерым эшегез булмаса, бак­ча казырбыз, тирес чыгарырбыз, вакы­тыгызны чамалагыз, - дип, үз ниятен белдереп куйды.

Икенче көнне бөтенесе бакчада эшлә­де. Көчле өч ир, эһ тә итми, бөтен җирне чистартып, казып чыкты, түтәлләр яса­ды. Сөмбел аларның эшләгәнен сокла­нып карап торды.

- Кил, утыр, килен, ял ит, син бит гел аяк өсте, - диде кайнатасы. – Мин дә утырам, арыдым.

- Без үзебездә әни белән атналар буе казынабыз, ә сез бер көндә бетердегез.
Әни хәзер берьялгызы нишлидер инде, үзе көн буе эштә, мин дә юк.

- Тукта, килен, кайгырма әле син, иртәгә үк бу икәүне кодагыйга булы­шырга җибәрәм.

Сөмбел сөенеп, кайнатасына карады.

- Барырлармы соң, әткәй? Мин дә алар белән кайтып килер идем.

- Юк, килен, син өйдә генә утыр. Сиңа юлга чыгарга ярамас. Алар, әнә, матай белән генә барып кайтырлар.

- Бик яхшы булыр иде, и, әни сөенер инде. Безгә беркайчан да беркемнең бу­лышканы булмады, утынга да, печәнгә дә гел икебез йөрдек.

- Борчылма, барысы яхшы булыр, ки­лен, булышырбыз... Син бераз сабыр ит инде, бала тугач, үзгәрер ул. Син түз инде, килен, түз.

Шәүкәт абый әллә үзен, әллә киленен юатты.

 

Сөмбел, сүзне икенчегә борып:

- Әткәй, менә шушы үләнлеккә җәйге кухня ясап бир әле безгә, - диде.

- Анысы ничек була?

- Зур өстәл, эскәмияләр, менә монда мич, савыт-саба куяр өчен кечкенә өс­тәл. Самовар куеп чәй эчәрбез, - диде Сөмбел. Әзрәк уйланып торгач, моңсу­ланып: - Әнинең бакчасында шулай, - дип тә өстәде. - Озакламый алмагач­лар чәчкә ата, монда искиткеч матур булачак. Яса инде, әткәй, үзең дә үкенмәссең.

- Ярар, килен, ярар. Хәзер үк уй­лармын.

Кич җитүгә карамастан, кайнатасы бакчага такталар кертеп тутырды. Ул­лары:

- Әти, нишлисең, нәрсәгә бу такта­лар? - дип аптырашты.

- Әлегә такталар, аннары күз күрер.

Икенче көнне әтисе, эштән кайту бе­лән, Сөмбел сораган оҗмах оясын ясый башлады, Әлфис тә булышты.

- Әти, шәп була бу!

Әниләре алар эшләгәнне карап:

- Атасы, ни була бу? Бакчага сарай ясарга уйладыңмы әллә? - дип апты­рады.

- Солтан белән Солтанбикәгә оҗмах оясы ясыйм. Карале, анасы, киленгә күп калдымы әле?

- Май уртасы.

- Бәлки ул ялгышкандыр, мин әйтәм, дөрес санамагандыр.

- Бер генә тапкыр булганнар, - диде Гөлфия апа пышылдап, - Булатның бүтән кагылганы юк, ди. Шул көннән санаган.

- Калган көннәрдә нишләп йөргән?

- Анысын инде малаеңнан сора. Кай­да соң әле үзләре?

- Кодагыйга булышырга җибәрдем. Ир-ат кулы кирәктер.

Сөмбелнең әнисе Сания апага Булат­лар бик иртә килеп керделәр.

- Исәнме, әби, менә, ярдәмгә килдек. Нинди эшләрең бар, барысын да күрсәт, өлгергән чаклы эшләрбез.

Сөмбелнең әнисе сөенеченнән нәрсә­гә тотынырга белмәде. Аңа әле болай ярдәм кулы сузып, беркемнең дә кил­гәне юк иде.

- Белмим инде, балалар, эш күп аны­сы, кайсысын кушыйм соң?..

Иртәнге чәйне эчтеләр дә эшкә кереш­теләр. Кич җиткәндә - бакча казылган, коймалар турайган, утынлыкта калган утыннар ярып өелгән, сарайлар чип-чиста җыештырылган. Сөмбелнең әнисе аларны мактап туя алмады. Егетләр соң гына кичке ашны ашагач, кайтырга кузгалды.

- Берүк, Сөмбел бәбәйләсә, хәбәр итегез. Кияү, килеп сөенчесен алып китәрсең.

Булатка «кияү» сүзе мәзәк булып то­елды, ул үзен бер дә аның кияве итеп санамый иде.

Үз авылларына кайтып җиткәч, матаен авыл башында туктатты.

- Байрас, син өйдә күренми тор, клуб­ка бар, берәр кызны озат, өйдә синең кайтканыңны белмәсеннәр. Минем ба­расы җирем бар. Төнге икедән дә соңга калмам, капка төбендә көт.

Энесе авызын ачканчы, Булаттан җил­ләр исте. Байрас, тузанлы килеш кая ба­рырга белмичә, аптырап калды. Ярый инде, елгага төшеп битне юарга, өсне кагарга да клубка кереп чыгарга булыр. Арыткан. Кайтып йоклыйсы гына да бит, өйдәгеләргә, абый күрше авылга җиңги янына китте, дисенме? Сөмбел болай да авырлык белән йөри. Кирәк бит, әгәр Сөмбел аның хатыны булса, шулай бала көтсә, ул хәзер әбисендә рәхәтләнеп кунак булып, иртәгә генә кайтыр иде. Сөмбел, елмаеп, аны каршылар, ул аны кочаклап үбәр иде. Аның иреннәре үзләре үк «үп мине, үп мине» дип чакырып тора, күз карашла­ры өтеп ала. Байрас татлы хыялларга бирелеп елмаеп куйды. Их, абый, ни үзеңә, ни башкага... Байрас сай гына челтерәп аккан Кыйдыш елгасына төшеп, бит-кулларын юды. Чалбар балакларын тезгә чаклы сызганып, елга урта­сыннан ашыкмый гына караңгылыкка атлады. Елга өстендә тулган ай йөзә. Байрас бераз аңа карап торды да авыр сулап куйды. Нәрсә эшләргә? Клубка да барасы килми... Сөмбелне алып кайткан­нан бирле аның өйдән беркая да чыгасы килми. Аның янында сөйләшеп кенә утырырга да риза...

Абыйсы кайтканчы вакытны этеп-төртеп үткәрде Байрас. Булат белән иртәнге сәгать өчтә капка төбендә очраштылар, шыпырт кына матайны этеп керттеләр дә үз урыннарына кереп аудылар.

Сөмбел төнлә аларның кайтуларын ишетеп ятты. Иртән диван яныннан үткәндә, изелеп йоклап ятучы Булатка сокланып карап торды.

Сөмбел, ишегалдында бераз уйланып торганнан соң, яраткан алма бакчасына чыкты. Кайнатасы Сөмбел кушканны эш­ләп тә куйган, мич кенә чыгарасы калган. Бакча кунак көткән өйгә охшаган иде. Ул өстәлне, эскәмияләрне сыйпап чык­ты. Күр, ничек әйбәт булган. Әйләнеп тирә-якка күз салды. Бакчага чәчәкләр утыртырга кирәк, аның өчен шәһәргә барып орлыклар алырга булыр, баргач, Верочка янына да кереп чыгар.

- Кызым, ник йокламыйсың, гел аяк өсте үзең? - диде сыер саварга чыккан
кайнанасы, киленен жәлләп.

- Әнкәй, мин бүген шәһәргә барып кайтырмын дигән идем. Иртәнге автобус ничәдә икән?

- Сигездә. Ә ник барасың?

- Минем, әнкәй, монда чәчәкләр утыр­тасым килә. Көз көне шундый матур бу­лачак: тирә-якта төрле-төрле чәчәкләр, алмалар, өстәлдә самавыр.

Сөмбел хыялланып елмайды.

- И әнкәй, бу бөтен кешенең яраткан урыны булачак!

- Ярый, кызым, ләкин үзең генә бар­ма. Әнә, Булат белән икәү барыгыз.

- Юк, әнкәй, ул бик арыган. Алар ир­тәнге өчтә генә кайттылар, йокласын.
Үзем белән Әлфисне ияртермен.

Эшкә барырга торып чыккан Шәүкәт абый, киленен бакчада күреп:

- Йә, ничек, килен, ошыймы? - дип сорыйсы итте.

- И әткәй, шундый матур, шома чык­кан, кулларың алтын икән. Менә, әткәй, күз алдыңа китер, тиздән алмагачлар чәчәк атачак, көзен кызарып алма өл­герәчәк.

Шәүкәт абый Сөмбелнең якты йөзен, көләч күзләрен, бит очларын чокырай­тып, май кояшыдай елмаюын күрде. Әйтерсең, аңа бәхет өчен шушы бакча почмагы гына җитмәгән. Йә Ходай, нинди сөйкемле икән бит аларның ки­леннәре. Бу бала әле бөре генә, чәчәк атасы көннәре алда, хатын-кыз баладан соң тагын да ачылып, матураеп китә. Моны Шәүкәт абый бик яхшы белә. Ул бит өч бала атасы.

Сөмбел Әлфис белән шәһәргә китте. Беренче эш итеп, Сөмбел элек эшлә­гән балалар бакчасына бардылар. Алар бәхетенә, бүген дежурда Верочка икән.

- Кояшым, каян килеп чыктың?

Сөмбел белән кочаклашып күреште­ләр, гөр-гөр сөйләштеләр.

- Верочка, икенче килгәндә барысын да сөйләрмен, ә хәзер син безгә бакчага утыртырга күпьеллык чәчәк суганчала­ры бир әле.

Верочка чәчәкләрне ничек утыртырга икәнлеген дә аңлатты.

- Кояшым, күрәм, ныклап урнаштың. Сез бергә, димәк, бар да яхшы.

- Юк, Верочка, без беркайчан бергә була алмабыз. Ул башканы ярата.

- Алайса, болар нәрсәгә кирәк?

- Миннән истәлек булып калсын. Аның әти-әнисе мине бик ярата, бу чә­чәкләр аларга рәхмәтем булсын...

Шәһәрдән кайткач, кичен Сөмбел егет­ләрдән чокыр казытты, тирес ташытты. Барысы әзер булгач, тезләнеп үрмәли-үрмәли чәчәкләр утыртты. Әлфискә:

- Монысы пион, монысы канәфер, бо­лары дәлияләр, болары көз чәчәкләре - кашкарыйлар. Менә бусының бәрәң­гесен, көз казып алып, базга салырга кирәк. Ә калганнары шулай утырсын. Син аларга, мин булмаганда, су сибәргә онытма, - дип, һәрберсен җентекләп аңлатты. - Әлфис, әгәр мин китсәм, сагынырсыңмы?

- Кая китсәң, мин сине беркая да җибәрмим!

Алар, тезләнгән килеш, бер-берсенө карашып елмаештылар.

- Кая, бер пәп итеп алыйм әле үзеңне, - дип, Сөмбел, балчыклы куллары белән
Әлфиснең яңакларын тотып, борын очыннан үбеп алды.

- Мин дә сине, - дип, ул да апасының битеннән тотып, борынын үпте.

Ике «пычрак бит», бер-берсенә карап, көлешергә тотындылар. Йортта йөргән Булат белән Байрас читтән генә аларны күзәтте. Аларга да кызык булып китте, бар эшләрен ташлап, шушы икәүнең үзара шаяруын карап тора башлады. Сөмбел торырга маташты, тора алмагач, Әлфис арттан аны күтәреп торгызмакчы булды, көче җитмәгәч, кулыннан тар­та башлады. Боларны күзәтү - үзе бер мәзәк иде...

Өченче май бигрәк җылы, матур көн булды. Сөмбел, иртән торып, бакчада Шәүкәт абзый салган мичтә аш әзерләргә булды. Олы казанга аш салып җибәрде.

Байрас ут үткәреп, магнитофон то­таштырды. Бакчага бәйрәм төсе керде. Күңелләрне җилкендереп, дөнья буйлап моң агылды.

- Җиңги, сиңа шулай ошыймы?

- Ә синең үзеңә?

- Ошый. Синең белән биисе килә, - диде Байрас матур елмаеп.

- Биер идек тә, ара ераграк, - дип, эчен тотты Сөмбел.

- Мин Әлфистән көнләшәм. Ул һәркөнне сине кочаклап йоклый, битеңнән
үбә, син аныкы гына.

Сөмбел бөтен бакчаны яңгыратып көлеп җибәрде:

- Ул бит әле кечкенә.

- Шулай да ул бит ир заты. Хәзер, әнә, солтан да булып алды.

Байрас, хискә бирелеп, Сөмбелнең ирененә, күзләренә текәлде, теле бәй­ләнде. Ул ике кулы белән эскәмия чите­нә тотынды. Аның йөзеннән күзен ала алмады, кайчан да булса тыелып кала алмам, шушы җиләк кебек сусыл ирен­нәрдән аерыла алмам, дип курыкты. Йөрәге дөп-дөп типте, куллары эскәмия тактасын ныграк кысты.

Сөмбел генә берни аңламады.

- Байрас, ә синең яраткан кешең бармы? Байрас дим, ни уйлыйсың, уян. Яраткан кешең бармы, дим?

- Бар, ләкин ул мине яратмый шул. Сөмбел, сәерсенеп, Байраска карады.

- Ни сөйлисең, синең кебек егетне яратмый мөмкин түгел.

Сөмбел карашы белән Байрасны наз­лады, үрелеп чәченнән сыйпады.

- Син бит ир асылы, яратыр өчен яралган.

- Сөмбел, ә син мине ярата алыр идеңме?

- Алыр идем, абыеңа хәтле очраган булсаң, ләкин син миңа карамас идең. Минем ише җүләрләр сезгә бер кичкә генә кирәк. Мәхәббәтнең күзе сукыр, диләр, чынлап та, дөрес икән. Җирдән ерак китмәгән минем ише кызлар син­дәй егетләргә тиң түгел.

- Сөмбел, бик тә тиң, син искиткеч кыз. Син горур, үзеңә авыр икәнлеген беркемгә дә сиздермәскә тырышасың. Ә мин берни эшли алмыйм...

- Син үзеңне көчсез дисәң, миңа ни кала? Күңелемдә бер төер утыра: мине яратмыйлар, минем кебекләрне яратып булмыйдыр шул. Бу төер гомерем буе таралмаса нишләрмен?

Алар янына Булат килеп утырды.

- Авызга-авыз куеп, нәрсә серләшә­сез? - дип ачулы гына энесенә карады.

Сөмбел, аш әзерләр өчен, мич янына барып басты.

- Бернәрсә дә түгел, - дип елмайды Бай­рас, - рәхәт бит аның белән сөйләшү.

- Күренә, әнә, күзләрең ничек яна, кызлар җитмиме әллә сиңа?

 

- Ул бит барыбер сиңа кирәкми, монда да аны мин алып кайттым, син
язылышмаган, ул әлегә беркемнеке дә түгел. Шулай булгач, абый, йә өйләнеп яшә, йә юлымда торма.

- Ә бала?

- Күрмисеңме, мин аны шушы килеш тә яратам.

Алар Сөмбел ишетмәсен дип, әкрен генә сөйләштеләр, ике туган арасыннан яшен үткәндәй булды.

Төшке аш вакыты җитте, Сөмбел өс­тәл әзерләде. Әнкәсе белән әткәсе дә эштән кайтып җитте.

- Әйдәгез, бакчага чыгыйк. Бүген көн матур, җылы, — диде Сөмбел елмаеп.
Гадәттәгечә, олыдан кечегә аш бүлеп куйды. Өстәлдә самовар кайнап утыра.

- Әлфис кая йөри инде?

- Кайгырма, әни, күршеләрдә, коймак исе чыкканын көтә.

- Азындырып бетердең үзен, килен, көн дә коймак белән сыйлап.

- Хәзер сезне дә сыйлыйм.

Сөмбел зур табада коймак пешерә баш­лады, бөтен урамга тәмле ис таралды. Әлфис тә чабып кайтып җитте.

Бәйрәмнәр үткәч, гөрләп торган өстәл яны бушап калды. Булат белән Байрас та китәргә җыенды.

- Сөмбел белән хушлаштыңмы? - ди­де Байрас абыйсына.

Булат эндәшми генә бакчага керде, ни әйтергә белми туктап калды:

- Без киттек, тагын бер атнага түзәр­сең бит әле, - диде ул.

- Мин түзәрмен, ул түзәрме?

Аларга икәүдән-икәү калып аралашу уңайсыз, берне уйладылар, икенчене сөй­ләделәр. Сөмбел бакчада берьялгызы калды.

Көннәр әкренләп үтә торды. Җиңү бәйрәме алдыннан ул авырый башлады. Иртәдән үк кәефе юк иде, шулай да, бер атна вакыт бар, үтәр, дип уйлады. Кайнатасы төшке ашка кайтып китте. Сөмбел аңа үзенең авыруын әйтергә оялды, ничек тә кайнанасы кайтканчы түзәргә булды. Үч иткәндәй, Әлфис тә каядыр китеп югалды. Бала шул, берәр уенга ябышса, дөньясын оныта. Иртән башланган авырту көчәйгәннән-көчәйде. Кая барырга, нишләргә белмичә, Сөмбел арлы-бирле йөренде, күршеләр коймасына барды, һичкем күренмәде. Инде атларлык хәле калмады, хәзер ән­кәй кайтып җитәр дип, тынычланырга тырышты. Көчсезлегеннән әкрен генә елап җибәрде. Күңелен курку биләп ал­ды, кысып-кысып башы авыртты. Эчтән нәрсәдер этә, авыртуга түзә алмый кыч­кырасы килде. Иреннәрен тешләп ың­гырашты, адым атларга куркып, ишек яңагын кочаклап, әкрен генә елады.

Шулвакыт капка төбенә тузаннар туз­дырып, йөк машинасы килеп туктады, капкадан Байрас килеп керде. Сөмбелне күреп, башта сискәнеп китте, нәрсәдер сәер тоелды.

- Сөмбел, нишләп торасың монда? Әллә елыйсың инде?

- Байрас, үләм бит...

- Әллә чирлисеңме?

- Иртәдән.

- Өйдә кеше юкмыни?

Үзе нишләргә дә белми, Сөмбел ти­рәсендә бөтерелде.

- Әйдә, ятып тор, хәзер мин берәр җиңел машина табам. Бераз түз инде, - дип, Байрас чыгып йөгерде.

Бераздан, ике йорт аша гына яшәүче күршеләрнең машинасын сорап, алып та чыкты. Сөмбелне күтәреп, җайлап кына артка яткырды.

Байрас үзе машина куды, шул ук вакытта артка караштыргаларга да өл­герде. Сөмбел күзен йомган, иренен тешләгән, үзе ыңгыраша иде.

Элек Ахунның үзендә бала тудыру йорты бар иде дә бит, хәзер аны Учалыга, шәһәргә күчерделәр. Егерме биш чак­рым ара, бер карасаң, күп түгел, ләкин мондый вакытта...

- Сөмбел, түз, күп калмады, әнә, тау артында гына...

- Миңа оят, авыр чакта гел сиңа туры киләм, һәрвакыт янымда син буласың. Булатка гына мин дә, бала да кирәкми.

Сөмбелнең күзеннән яшьләре тәгә­рәде, авыртуга түзә алмыйча ыңгыраш­ты, кычкырмас өчен авызын каплады. Байрас, көзгедән күреп, үрелеп, аның кулын авызыннан тартып алды.

Кычкыр, ела, оялма. Мин синең яныңда, курыкма, һәрвакыт синең бе­лән булырмын. Ходай ялгышты, абый урынына мин булырга тиеш идем.

- Син мине җәллисең генә, Булат та җәлли. Этне ияртмә, иярткәч типмә, диләр. Мин шул эт кебек. Аңласаң иде хәлемне...

- Мин сине яратам да, жәллим дә, ләкин сизмисең генә.

Сөмбелнең тавышы тагын югалды. Телгә килеп:

- Исән калсам, яхшылыкларыңны мәңге онытмам. Улыма да исемне син куярсың.

- Бәлки кыз булыр, болай да өй тулы ир-ат.

- Юк, малай була. Мин төшемдә... теге вакытта больницада төш күрдем...

Больницага килеп җиткәндә, Сөмбел­нең сөйләшерлек хәле калмаган, йөзе көл төсенә кергән иде. Байрас аны күтә­реп керешли, ишекне тибеп ачты да:

- Тизрәк, үлә, - дип кычкырды.

Кабул итү бүлмәсендә утырган шәф­кать туташы сикереп торды.

- Менә монда салыгыз, - дип, үзе табиб артыннан йөгерде.

Байрас үзе дә куркудан ап-ак булып агарды, Сөмбелдә исә бөтенләй яшәү рәвеше сизелми иде. Аны алып кереп киткәч, табиб:

- Хатыныгызның фамилиясе, кайчан чирли башлады? - дип сорады.

- Арсланова. Иртәдән чирлим, диде.

- Нишләп соң алып килдегез, хәле бик начар, - дип, табиб Байрасны ачуланып алды. - Хәзер киемнәрен алып чыгарлар, көтеп торыгыз, - дип кереп китте.

Нишләптер, шунда ук кире йөгереп чыкты, телефоннан шалтыратып, әллә нинди табибларны чакыртты, каядыр шалтыратып, кан соратты да йөгереп кире кереп китте. Унбиш минут үтүгә, Сөмбел яткан бүлмәгә, йөгерә-йөгерә, ике ир кеше кереп китте, сөйләшүләрен­нән аларның да табиблар икәнен аңлап алды Байрас. Ул инде елар дәрәҗәгә җитте, «Коткарыгыз!» дип кычкырасы килде. Сөмбелнең киемнәрен тотып, шәфкать туташы чыкты, аның ни әйтергә

белми аптыравы йөзеннән күренә иде. - Соң китердегез шул, хәле бик авыр.

- Аны коткарырлармы? - диде Байрас хәле бетеп.

Шәфкать туташы җилкәсен генә җы­ерды.

- Алар мөмкин булганын эшлиләр, - дип, ул Сөмбелнең киемнәрен Байраска сузды.

- Йә Ходаем, үзең ярдәмеңнән таш­лама. Без бит барыбыз да аны бик яра­табыз, - дип, Ходайга ялварды. Билге­сезлек аның җанын телгәләде, бераз шулай утыргач, абыйсына хәбәр итәргә кирәклеге исенә төште. Ул машинаны югары тизлек белән тулай торакка куды. Абыйсының бүлмәсенә керә-керешли:

- Әйдә, киен, Сөмбел больницада, - дип кычкырды.

Машинага чыгып утыргач, Булат ап­тырап сорап куйды:

- Кем әйтте?

- Үзем авылдан алып килдем.

 

- Сиңа тау аркылы кычкырдымы?

- Кычкырмады шул, кычкырса, болай булмас иде. Өйдә кеше булмаган, ә ул иртәдән чирли башлаган. Үтеп барыш­лый гына авылга кагылган идем. Монда килгәнгә ике сәгать булды, бер төркем табиб бернәрсә эшли алмыйлар.

Больницага керүгә, өмет белән шәф­кать туташына карадылар, ләкин ул баш кына селкеде. Алар көткән арада, тагын бер авырлы хатынны китерделәр. Ярты сәгатьтән шәфкать туташы чыгып, бәхетле ирне «Улыгыз бар!» дип шат­ландырды. Әти кешенең авызы колагы­на җитте, рәхмәтләр әйтә-әйтә, сөенче алырга, бәби тәпие юарга чыгып йөгер­де. Байрас түзмичә торып ук басты.

- Инде ике сәгать, ни булса да әйтә алмассызмы?

Шәфкать туташы сүзсез генә теге бүлмәгә кереп китте, бераздан чыгып:

- Хәзергә берни дә әйтә алмыйм, опе­рация бара, - диде.

- Нинди операция? Ул бит бәбәйләр­гә килде.

- Хатыныгызны вакытында алып кил­гән булсагыз, болай булмас иде, дидем бит, ул үзе бәбәйли алмады.

- Ә бала?

- Белмим. Операциядән соң табиб үзе чыгып әйтер.

Байрасның башына күсәк белән суккан­дай булды, Булат янына барып утырды.

- Ишеттеңме, абый?

- Ишеттем, тик мин болай ук булыр дип, башыма да китермәдем.

Байрасның ачуы йөзенә чыкты.

- Әйттем мин сиңа, ял ал да авылга кайт дип. Үлсә, син ничек яшәрсең, мин ничек яшәрмен? Сиңа кирәкмәсә, миңа кирәк Сөмбел, - диде ул, йөзен ике кулы белән каплап.

Тагын бер сәгать вакыт үтеп китте. Кабул итү бүлмәсеннән олы яшьтәге та­биб чыкты. Аны күргәч, Байрас үзенең сикереп торуын сизми дә калды, Булат та торып басты. Алар ялварулы карашларын өмет белән табибка текәделәр. Табиб, Байраска карап, тыныч тавыш белән:

- Улыгыз бар. Шундый кечкенә ха­тын өчен бала бик зур, баһадир. Хатыны­гызның хәле бик авыр, операция ясарга туры килде. Операция вакытында йөрәге туктап куркытты. Мин аны икенче тап­кыр коткарам бит, ник шул хәтле интек­терәсез? Ул искиткеч хатын.

- Ул тереләчәкме?

- Без кулыбыздан килгәнне эшләдек. Тагын ике көн көтәргә кирәк, кризистан чыга алса, тереләчәк. Бер елда ике тапкыр үлемне җиңү синең кебек таза ирләргә дә кыен. Ул сабый гына, ә инде йөрәге яраланып беткән. Көтәргә кирәк. Кай­тыгыз, иртәгәгә кадәр йоклаячак. Саубулыгыз. Тагын бер нәрсә: бәлки, ул башка бала таба алмас, таләп итмәгез...

Сөмбел бик авырлык белән терелде. Атна ахырында аның янына һич көт­мәгәндә, ак халат киеп, Римма белән Байрас килеп керде. Байрас әкрен генә аның янына килеп утырды. Сөмбелнең күзендә яшь тамчылары ялтырады, ан­нан елмаеп җибәрде.

«Әле дә син бар дөньяда», дип әйтәсе иде, тамагына төер утырды.

- Елама инде, алайса мин дә елыйм, - диде Байрас иелеп. - Мин малайны карап чыктым. Ул сиңа охшаган: шун­дый матур. Әниләр сиңа сәлам әйтергә куштылар, әти бишек әзерли. Синең яныңа абый ничек керергә белми йөри, хәленнән килсә, чебен булып тәрәзә­дән очып керер иде. Ә мин барыбер беренче булып күрдем, - дип елмайды. Аның кебек матур елмаючы дөньяда бүтән юктыр.

- Байрас, рәхмәт сиңа, улым өчен дә, үзем өчен дә. Сине Ходай уллар, кызлар белән сөендерсен. Син бик яхшы әти булырсың, - дип, Сөмбел әкрен генә аның кулын кысты. Байрас ул кулдан күзен алмады, бу минутта аңа шундый рәхәт иде.

Булат та, Римма белән сөйләшеп, Сөмбел янына керде. Ул килгәндә, кич­ке имезү вакыты иде.

- Тукта, керми тор, хатыннар бала имезәләр. Әнә синеке, шуннан гына ка­рап тор, соңрак керерсең. Байрас күптән килеп күреп китте, ә син яңа гына килә­сең. Белмим, кайсыгыз күбрәк яратадыр Сөмбелне, - дип елмаеп, Римма китеп барды.

Булат ишек тәрәзәсе аша күзәтә баш­лады. Сөмбел елмая-елмая баланың башыннан сыйпый, иснәп тә ала, күз­ләре белән иркәли, ә бәби имә дә имә. Булатның да баланы иснәп-үбеп карый­сы килде. Сөмбелне аның бу халәттә беренче тапкыр күрүе. Күбрәк белгән саен, Сөмбелнең әллә нинди сыйфатла­ры ачыла бара. Ул, элек уйлаганча, буш та, җилбәзәк тә, җилкуар да түгел, әнә бит, ничек карый балага, күзләрендә күпме наз, иркәләү чагыла. Әле күптән түгел генә үзе дә бала кебек аның куе­нында иркәләнә иде, ә хәзер нинди җит­ди. Булатның алар янына керәсе, улын кулына алып сөясе килде, йөрәге дөп-дөп типте, үзе сизмәстән, елмаеп куйды.

- Бәбиегезне кереп күрегез, хәзер алып китәм, - диде ак халатлы шәфкать тута­шы. Палата ишеген ачып:

- Кайсыгызның ире тилмереп тора? Керсенме? - дип сорады.

Палатада ятучылар бөтенесе ишеккә карады, ләкин Сөмбел генә үз уйларына чумып утыра бирде. Ул шәфкать тута­шының соравын ишетмәде дә. Янына Булат кереп утыргач, сискәнеп куйды,

тизрәк күкрәген каплады, ни әйтергә дә белмичә аптырады.

- Исәнме, Сөмбел, хәлең ничек?

- Ярыйсы, күрәсең, исән калдык.

- Кая, мин дә карыйм әле, кемгә ох­шаган?

- Миңа, - диде Сөмбел, тик баланы күр­сәтергә ашыкмады, бала һаман имә иде. Балаларны алырга кергән шәфкать тута­шы алар янына иң соңгы булып килде.

- Туйдыгызмы? Безнең баһадир тәм­ләп, озаклап ашарга ярата шул. Әтисе күрдеме әле, малаегыз бик чибәр булыр, хәзердән үк үз бәясен белә: бүтәннәр кебек тик торганда елап ятмый, бик тыныч. Әтисенә охшаса, бөтен кыз аныкы булачак, - дип, шәфкать туташы баланы алып чыгып китте.

Сөмбел белән Булат та әкрен генә коридорга чыктылар.

- Син авылдан минем әйберләремне алып килерсең инде, бер әйбер дә кал­масын, - диде Сөмбел.

- Ничек бөтен әйберләрне? Бала ки­емнәрен генә түгелмени?

 

- Бала тапкач, ул йортка кайтмыйм дип, мин сиңа сүз бирдем. Сиңа бар юл­лар ачык. Әнкәй белән әткәй миңа рән­җемәсен, барысы өчен аларга рәхмәт. Әйберләремне Байрас Верочкага илтеп куйсын, мине ул каршы алыр.

- Сөмбел, ни сөйлисең син?! Болай ярамый бит, әти мине өйгә кертмәячәк.

- Ә син баланың да, минем дә сиңа кирәкмәвемне аңлатырсың, ир кеше бит, аңлар.

- Ә бала? Мин бит аны тотып та ка­рамадым.

- Баламы? Бала минеке, яраткан ке­шеңнән үз балаларың булыр. Бу баланы күрмәвең хәерлерәк, син аны барыбер мин яраткан кадәр ярата алмаячаксың. Ул сиңа һәрвакыт әлеге бәхетсез көннәреңне хәтерләтеп торачак, шуңа күрә башка килмә, икебезгә дә шулай җиңел­рәк булыр.

- Тукта әле, Сөмбел, яхшылап сөй­ләшик.

Булат кирәкле сүзләрне онытты. Сөмбел үзенең салкын, коры сөйләшүе белән пычаксыз кисә, ичмасам еласын, битәрләсен иде. Булат, нишләргә белми, аны кочаклап алды, ябык, кечкенә Сөм­бел аның кочагына кереп чумды. Ул югалып калды, ләкин бер күз яше дә чыгармады. Булат аның чәчләреннән сыйпап үпте, ни әйтергә белми:

- Сөмбел, кичер мине, ләкин кинәт кисмә әле. Мин сине дә, баланы да кү­реп торырга телим. Сезне ташламам, ярдәм итәрмен.

Сөмбел әкрен генә читкә тартылды.

- Жәлләмә, мин бит хәзер әни кеше, беркемнән курыкмыйм, беркемнән оял­мыйм. Син дә миннән бер мескен таш­ландык Сөмбел ясама, без улым белән кемнеңдер, шулай ук синең дә жәлләве­ңә мохтаҗ түгел. Курыкма, мин югал­мам, мине бүтән ялган сөю белән алдый алмаслар. Элекке беркатлы Сөмбел юк хәзер. Сау бул.

Ул, артына да борылып карамыйча, палатага кереп китте. Бу минутта Булат үзен Сөмбелдән кечкенә итеп хис итте. Хәзер нишләргә? Әтиләренә, Фәридәге нәрсә дияргә? Ул аны әти-әнисе белән таныштырыр өчен, Сабантуйга чакырган иде. Сөмбел кайтмаса, әтисе Булатны мәңге кичермәячәк.

...Җомга җитте. Бу юлы Булат авылга үзе генә кайтты, Байрас никтер күренмә­де. Соңгы атнада өйдә кемдер җитми ке­бек тоелды. Өйдәгеләрнең сөйләшүе да гел Сөмбелгә барып тоташа. Кайтуына әтисе ике бишек көйләп куйган: берсе өйдә, икенчесе бакчада карт алмагач ботагына эленгән. Боларны күргәч, Бу­лат бөтенләй югалып калды, бишекне селкетеп карады, Сөмбел кулындагы баланы күзалдына китерде. Ул баланы кулына алып карыйсы килде.

- Нәрсә, улым, син дә көтәсеңме! - диде әнисе, улының бишек янында уйланып торуын күреп. - Яннарына кердеңме, кайчан чыгаралар?

- Әни, Сөмбел монда башка кайтмыйм, диде.

Булат үз тавышын үзе танымады, ниндидер югалып, аптырап калган кеш тавышы иде бу. Аның сүзләрен әтисе дә ишетеп алган:

- Ничек кайтмый? Кая бара?

- Белмим, мондагы барлык әйберен алып килергә кушты.

- Үзен күрдеңме соң? - диде әнисе, аптырап.

- Аны да, баланы да күрдем. Бала бик тыныч, юкка елап ятмый, ди шәфкать туташы.

- Ник монда кайтмый?

- Беләсең бит инде, әти, теге вакытта миңа бала кирәкми, дигән идем. Сөм­бел: «Бала тугач та китәрмен, теләгән кешеңә өйләнерсең», - диде. Менә хә­зер ул китә.

- Юк, улым, син теләсәң нәрсә эшлә, ләкин мин беренче оныгымны күрми, кулыма алмый, үлемнән калган ул яшь хатынны аякка бастырмыйча, беркая да җибәрергә җыенмыйм. Үзем барып алып кайтам, - дип сөйләнә-сөйләнә, Шәүкәт абый чыгып та китте.

Булат бакчага чыкты, аңа бик авыр иде. Алмагачлар шау чәчәктә, Сөмбел утырткан бер лалә дә чәчәк аткан. Бу чәчәкләрне Сөмбел, ел да чәчәк атып, үземне оныттырмыйм, һәрвакыт үз гаебеңне тоеп яшә дигән максат белән утырткандыр.

Төнлә Байрас кайтты, ул бик боек кү­ренә иде.

Икенче көнне иртән әтисе чәй янында сүз башлады.

- Әниегез белән болай киңәшләштек. Без авылда төшеп калганнардан түгел, Аллага шөкер, өч ир-ат эшләп торабыз, җыйган акчабыз да бар. Машина алыйк, оныгымны үзебезнең өр-яңа машинабыз­га утыртып алып кайтасым килә. Җитәр инде авыл буйлап, кешегә ялынып йө­рергә. Хәзер әйтегез, кая барып, нинди
машина алабыз?

Булат белән Байрас бер-берсенә карашып куйдылар, алар ни дә булса әйтергә җыенганчы, Әлфис үз фикерен әйтеп салды:

- Әти, «Жигули» алыйк!

- Андый машина бик кыйммәттер бит, улым, - диде әнисе.

- Булсын, акча җитәрлек. Байрас улым, син шофер кеше, машинаның кай­сы әйбәт икәнен беләсеңдер. Мин сез­гә акча бирәм, ә сез оныгымны каршы алырга капка төбенә машина кайтарып куегыз. Киленне чыгарасы көнне дә бе­легез. Иртәдән сакларга үзем барып утырам, оныгымны беркая җибәрмим.

Шәүкәт абый, бик коры күренсә дә, балаларны бик ярата, оныгының чит ке­ше кулында тәрбияләнүен күз алдына да китерә алмый. Килене бик яшь, баланы кулына да тота белмидер әле.

Әтиләренең әмере үтәлде, капка тө­бенә ялтырап торган өр-яңа «Жигули» кайтып утырды. Бер ай дигәндә, Сабан­туй алдыннан Сөмбелне больницадан чыгарабыз, диделәр, иртән киемнәрен керттеләр. Аңа беренче катка төшәргә куштылар, баланы шунда биләп бирә­без, көтәрсез, диделәр. Сөмбел үзен каршыларга Верочка килгәндер дип, әкрен генә атлап аска төште. Яралары төзәлеп бетмәгәнгә, башы өйләнә, йөзе ап-ак, хәле дә юк. Егылмасам ярый инде дип, курка-курка каршылау бүлмәсенә килеп керде, керде дә бүлмә уртасын­да басып торган зур гәүдәле Шәүкәт абыйны күреп, аптырап калды. Сөмбел аңа куркып карады, үзе итәк очларын бөтерде. Нишләптер Верочка күренмәде. Шәүкәт абый ап-ак йөзле, ябык гәүдәле киленен күргәч, жәлләп куйды.

- Кил әле, кызым, менә монда утырып торыйк, - дип, Сөмбелне кочаклап, үзе янындагы урындыкка утыртты.

Сөмбел болай буласын көтмәгән иде, каушаудан телсез калды, ни әйтергә белмәде. Эндәшми генә башын аска иде, кайнатасыннан оялып итәген тарт­калады.

- Син, кызым, начар уйлама: сиңа хәзер ныклап терелергә кирәк, баланы да карарга кирәк. Син бит безнең үз кы­зыбыз кебек. Ничек син безгә әйтмичә китәргә булдың? Кайгырып саргайсыннар, дидеңме? Без, кызым, өйгә кайтыйк, кайткач барысын да сөйләшербез.

Сөмбел «Юк!» дигәнен аңлатып, баш чайкады, үзенең күз яшьләре тамды.

- Юк, әткәй, ул мине яратмый, кайт­мыйм, - дип пышылдады.

- Син аңа түгел, безгә кайтасың.

Шулвакыт ишектән бала күтәргән ак халатлы шәфкать туташы чыкты.

- Арслановны кем каршы ала?

- Мин, - дип сикереп торды Шәүкәт абый. - Кая әле, иң беренче булып, оны­гымны үзем кулга алыйм. Бисмилләһир-рахмәнир-рәхим, ай-яй, оныгым үземә охшаган икән. Әйдә, улым, өйгә кайтыйк. Менә, кызым, оныгымны караган өчен сезгә кечкенә генә күчтәнәч, - дип, шәфкать туташына торт белән шәраб бирде.

Шәүкәт абый бер кулына бала күтә­реп, икенче кулы белән киленен җитәк­ләп ишек алдына чыкты. Анда аларны Булат, Байрас һәм Әлфис көтеп тора иде. Иң беренче булып, апасын Әлфис кочаклап алды.

- Апа, без сине каршылар өчен ма­шина сатып алдык. Әйдә, тизрәк өйгә кайтыйк, әни сине көтә.

Сөмбел аны кочаклады да тыела ал­мыйча елап җибәрде...

Байрас, кайтканда, алгы көзгедән Сөмбелгә күз төшергәләп алды. Шәүкәт абый исә оныгына карап сөйләнүендә булды. Челтәрне ачып елмайды, оныгы­на сокланып туя алмады, иелеп иснәп тә алгалады.

- Кайткач, улымны мунча кертербез. Кызым, нинди исем кушабыз, кем дип дәшик бу матур егеткә?

- Әткәй, исемне Байрас куйсын. Без­не коткаручы ул бит, - диде Сөмбел, Булатка карамыйча гына.

Байрас белән Сөмбелнең күз карашла­ры көзгедә очрашты. Бу карашны Сөм­белнең беренче генә күрүе түгел, шулай да аның мәгънәсен аңлап бетерә алмый әле. Ул озак елаудан шешенеп беткән күзләрен аска иде, җилкәсенә җиткән чәчләре аның битен каплады.

Байрасның йөзе бик җитди. «Минем улым булса, Азамат кушар идем, Азамат Байрасович, матур яңгырый, килешеп тора», - дип уйлады, чак кына кычкы­рып әйтмәде.

- Бу мактаулы эшне, әти, мин сиңа тапшырам. Әйдә, үзең куш исемне
оныгыңа, тик революциягә кадәрге булмасын.

- Ә шулай да, улым, син нинди исем кушар идең?

- Азамат.

- Нигә, бик матур исем, Азамат бул­сын. Булат, ник дәшмисең, ошыймы улыңның исеме?

- Ошый, әти, ошый, - дип елмайды Булат.

- Алайса, Азамат Булатович булды улыбыз. Менә, күр, улым, бу синең туган авылың Ахун булыр, күр, урамнары нин­ди киң, мәчетен, манарасын кара, хәтта персональный ае да бар Ахун авылының. Тирә-якка берәү генә ул, бер авылда да юк мондый байлык. Бу, улым, «Кызыл партизан» колхозының горурлыгы!

Капка төбенә кайтып туктагач, маши­на кычкыртып алды.

Өйдән, йөгерә-йөгерә, бәйрәмчә ки­енгән Гөлфия апа чыкты. Ул иң башта Сөмбел утырган якка килде. Сөмбел әле дә: «Ник монда кайттым инде? Мин аңа кайтмыйм, дип сүз бирдем. Хәзер менә муенына берәүдән икәү итеп астылар. Мине бөтенләй күралмаслык дәрәҗәгә җиткәндер, больни­цадан чыкканнан бирле күтәрелеп тә карамады», - дип, үз уйларына чумып утыра бирде. Аның машинадан төшәр­лек хәле дә, теләге дә юк. Башын аска иеп, битенә төшкән чәчләре артына яшеренмәкче булды.

Булат, чыгып, ишекне ачты.

- Сөмбел, әйдә төш, керәбез.

- Исәнме, кызым, исән-сау котылып кайтуың белән. Әйдә, керик, кызым, - дип, Гөлфия апа, елый-елый, Сөмбелнең кулыннан җитәкләп, өйгә алып керде.

- Сөйләшербез, аңлашырбыз, әле бит, балам, тормышың башлана гына. Сиңа терелергә, аякка басарга кирәк, баланы үзем карармын. Сиңа хәзер ял итәргә, ныгытып ашарга кирәк. Буза өлгергән, кымыз алып кайтты атагыз, сарык суйдык. Аша-эч, аякка бас. Кая, оныгымны да күрим, бирегез әле үземә...

Сөмбел атна-ун көн диярлек үз поч­магыннан чыкмады. Гөлфия апа килене янында йөгереп кенә йөрде. Ахун йола­лары буенча, килененә көн дә сары май белән әче корт шулпасы эчерде.

-  Эч, килен, эч, баладан соң эчне әйбәт җыя. Менә, буза да эч, ул тынычланды­рып йоклата, ашказанын яхшы эшләтә, ә балага бия сөте дә эчерештерербез. Мин малайларның барысына да эчердем, күрәсең, Аллага шөкер, нинди тазалар. Кымызга кытлык юк. Безнең Ахун үзенең яхшы кымызы белән данлыклы. Ахун ял йортына әллә кайлардан дәваланырга киләләр. Атаң хәзер бияләр көтә, и-и, син күрсәң, тауларда кара болыт булып елкы көтүе йөри. Калхузның байлыгы да, горурлыгы да...

Шулай итеп, Сөмбел тагын шушы йортта калды. Күпкәме-азгамы, әлегә үзе дә белми.

Сөмбел яраткан карт алмагачы янына чыкты, агач инде чәчәкләрен койган. Аның янына Байрас килеп утырды, алар бер-берсенә карамаска тырыштылар. Сөм­белнең газаплануларын күреп, Байрасның йөрәге әрнеде, хәленнән килсә, барлык авырлыкларны үзе күтәрер иде.

- Сөмбел, ник син болай өзгәләнәсең, миңа булса да эчеңне бушат, сиңа бездә яшәү шулкадәр авырмы? Нәрсә борчый сине, нәрсәдән куркасың? Сөмбел, күз­ләремә карап әйт әле, нәрсә телисең син бездән, аңлат. Без бөтенебез гаепле кеше кебек йөрибез, өй өстендә кара болыт асылынып торган кебек. Әти белән әнинең ни гаебе бар, алар сиңа яхшылык кына телиләр. - Ул әкрен генә
Сөмбелнең кулын кысты. - Мин, үзең беләсең, һәрвакыт ярдәмгә килермен, әйт кенә, эчеңә җыйма. Син бит хәзер әни кеше, сиңа көчле булырга, аякта нык торырга кирәк. Кайчан терелеп аякка басасың, теләсәң...

Ул, сүзен әйтеп бетерә алмыйча, тук­тап калды, аннары авыр сулап:

-... шул вакытта китәрсең, - диде дә башын читкә борды.

- Хәзер мине барыгыз да жәллисез, бала үсеп, әзрәк кулга тотарлык булгач, - мин сезне жәлләрмен. Моның чиге кайда, Байрас? Сине күралмаган кеше белән бер түбә астында ничек яшәргә кирәк? Мин абыеңа, китәрмен, юлыңа киртә булмам, дип сүз бирдем. Әткәй белән әнкәйне мин бик яратам, алар каршында оят миңа. Алар, бала булгач, барысы да үзгәрер дип уйлаганнардыр, ләкин безне бала бәйли алмый. Баланы күрмәсәгез, җиңелрәк булыр иде. Иртәме, соңмы, миңа барыбер китәргә туры киләчәк. Байрас, ичмасам, син аңларга тырыш мине.

- Сөмбел, син дә аңла, минем сине беркая да җибәрәсем килми. Минем хакка, әниләр хакына, зинһар, ашыкма, - дип, Байрас аның кулын кысты. Матур зәңгәр күзләрдә яшь ялтырады, ул күзләрдә әллә нинди чаткылар уйнады, тагын нидер әйтергә теләгән иде, күз яшьләрен күрсәтүдән оялып сикереп торды да бакчадан чыгып китте.

«Бәлки, Байрас хаклыдыр, әткәй бе­лән әнкәйнең ни гаебе бар, алар Сөмбел­не үз балалары кебек якын күрәләр. Те­релергә кирәк, бала әзрәк үссен, аннары күз күрер».

Больницадан кайтканына бер ай бул­ды. Гөлфия апа, бар эшен ташлап, аларны карый, ә ул елап йөри. Тиздән печән дә башланачак. «Үземне кулга алырга кирәк, ашка таш белән атмыйлар, яшәр­гә кирәк. Җитәр сырхау бозау кебек йөрергә», - дигән уйлар белән Сөмбел, үз-үзенә ышанып, торып басты. Чәй эчәргә чакырырга дип кергән Әлфисне кочаклап үпте, елмайды. Ул кинәт йокысыннан уянган кешегә охшап калды. Җиң сызганып, дөнья көтәргә, өйдә булышырга тотынды, ләкин Булат бе­лән бер бүлмәдә ялгыз калмаска, аның белән очрашмаска тырышты. Азамат күзгә күренеп үсте, елмаеп алдаштыра башлады, өйдәгеләр аны кулларыннан да төшермәде. Сөмбел ашарга пешерде, өй җыештырды. Гөлфия апа килененең үзгәрүенә сөенеп туймады.

Җиләк вакыты да җитте. Шәүкәт аб­зый көн дә эзләп кәләпүшенә җиләк җыеп кайта. Сөмбел дә кызыгып:

- Әни, мин дә Әлфис белән җиләккә барыйм әле? - дигәч, Гөлфия апа:

- Тик озак йөрмәгез, бала имезәсең бар бит, - дип, каршы килмәде.

Алар башта берни тапмый озак йөр­деләр, йөри торгач, бер чокырга - җи­ләклекнең уртасына килеп чыктылар. Икесенең дә сөенече эчләренә сыймады, дөньяларын онытып җиләк җыйдылар. Алар, чиләкләрен тутырып, шатлана-шатлана кайтырга чыкканда, көн кичкә авышкан иде. Болай да авыр чиләк бара-бара тагын да авырайды. Шәүкәт абый аларны күреп: «И балалар, кем яшь бала калдырып, шулай озак йөри инде?» - дип ачуланмакчы иде, килене кулындагы тулы чиләкне күргәч:

- Килен, нишләвең бу? Сиңа авыр күтәрергә ярамый, кайдан җыеп бетер­дегез мондый эре җиләкләрне? – дип елмайды.

- Авыз итеп кара әле, әткәй, шундый тәмле.

- Иртәгә җиләк бөккәне пешерербез, әйеме, апа? - диде Әлфис.

- Пешерербез, солтаным.

- Ә мин иң эре җиләкне Азаматка кап­тырам.

- Әнкәй ачуланамы, бала еладымы икән? Әткәй, иртәгә безне бала белән җиләклеккә китерә алмассыңмы? Без җиләк җыйганда, Азамат коляскасында ятар иде, - диде Сөмбел шатлыклы тавыш белән.

Шәүкәт килененә карап сокланды. Сөмбел рәтләнә башлады, тәненә әзрәк ит тә кунды, бит очлары да алсуланды. Кымыз эчерергә кирәк, дип, күңеленә салып куйды.

- Әйе, килен, Ахунның тирә-як бо­лыннары җиләк-җимешкә бай. Җиләккә Очлытау, Акбиек тауларына барырга кирәк, ә менә чия Майор яланнарында мул була. Кызыл көртмәле белән кара көртмәле Акчалы тавында, йә урыс ур­манында шәп уңа. Алла бирса, алып барырмын. Көзен гөмбә дә җыярбыз.

Алар кайтып кергәндә, Булат ишегал­дында бала күтәреп йөри иде. Ул:

- Бала елатып, бу вакытка кадәр кая йөрисең? - дип ачуланып, Сөмбелгә карады.

- Ярар, ярар, бала елый-елый үсә ул, - дип, кайнатасы киленен яклап каршы төште. - Хәзер тәмләп ашар, әнә, Әлфис җиләк ашатам, ди.

Сөмбел кулларын юып килде дә күтә­релеп карамыйча гына Булат кулыннан баланы алды.

- Улым, еладыңмы, ашыйсың кил­деме?

- Әйдә, апа, теге зур җиләкне кап­тырыйк.

- Кит, теләсә нәрсә ашатма, кечкенә бит әле ул, - дип, Булат Әлфисне ачу­ланды.

Бала, әнисенең тавышын таныпмы, та­гын елый башлады. Сыер савып чыккан Гөлфия апа:

- И балам, ник озакладыгыз? Син киткәч бик каты елады, тамагы да ач­кандыр, тизрәк имез инде, - диде.

Сөмбел, кеше күзеннән ераграк бу­лыйм дип, бала имезергә бакчага кереп утырды. Бала имине эләктереп алды да комсызланып суыра да башлады. Бу дөньяда кемгәдер кирәк булуыңны аң­лау күңелгә рәхәтлек бирә. Менә бит ул чын тормыш!

- Ачка үлә язганмы? - диде Булат.

Үз уйларына батып утырганга, Сөм­бел аның янына килеп басуын сизми дә калган.

- Кит, карап торма, - диде ул, күкрәген кулы белән капларга тырышып.

- Сөмбел, ник син миннән качасың? Минем дә аның ашаганын, ими имгәнен күрәсем килә бит. Ә син мине күрүгә качарга гына торасың.

Ашап туймаган бала имине эзләп кыч­кырып елап җибәрде.

- Сөмбел, ашат, туймады бит, ник яшердең инде?

- Син киткәч ашатырмын, - дип җа­вап бирде Сөмбел коры гына.

Сөмбел киреләнгән, аны кире как­кан саен, Булат, үзе дә сизмәстән, аңа ныграк тартылды, улын сагынып, атна саен кайтты. Ике ай буе Фәридә белән күрешкәне юк, бары хат аша гына хәбәрләшәләр. Соңгы вакытта еш кына Байрашың күз карашы Сөмбелгә төбәл­гәнен сизде. Энесенең әллә теге вакыт­та әйткән сүзләре хак булды микән? Булмас, аңа кызлар беткәнме, дип үзен тынычландырырга тырышты. Беркөнне әтисе:

- Хатының мунчага китте. Йөрмә мон­да мүкләк сыер кебек, хатының янына бар, әзрәк ир була бел, - дип ачуланды.

- Кертми ул, - дип куйды Булат, ата­сыннан оялып.

- Ә син икенче юлы биген алып ат! Әй, улым, бигрәк пешмәгәнсең, Байрас булса, бүрәнәсен сүтеп кереп утырган булыр иде.

Икенче атнада Булат, чынлап та, кай­ту белән мунчаның биген алып атты. Сөмбел, гадәттә, мунчага иң соңыннан, өйдәге эшләр беткәч кенә керә. Булат ул кичне түземсезлек белән көтте, киткәнен күрми калмыйм дип, мунча ишеген күзәтте. Ул Сөмбелнең җиңел генә янына кертмәсен яхшы аңлый, ни әйтәсен дә белә, ләкин ниндидер көч акылын томалады, күңеле Сөмбелгә тартылды. Ни булса, шул булыр дип, Сөмбел китеп бераз вакыт узгач, карак кеше сыман як-ягына карана-карана, мунчага кереп китте.

- Әй, кем бар? Монда мин, - дип кычкырды Сөмбел. Үзе арты белән бо­рылып басты, тәнен ни белән капларга белмичә, күзенә беренче күренгән зур сөлгене эләктереп алды.

- Курыкма, бу мин.

- Нишлисең монда, чыгып кит!

Булат Сөмбелнең сүзләрен ишетмәде. Каршысында басып торучы кечкенә сы­лу гәүдә, иңнәренә таралган куе кара чәчләр, нечкә бил аның зиһенен томала­ды. Ул сукыр кеше кебек кулларын алга сузды, Сөмбелнең иңенә кагылуга, кинәт сискәнеп куйды. Аның хатынын анадан тума килеш беренче тапкыр күрүе. Үзенә көчләп хатын итеп тагылган Сөмбел ут яктысында шундый гүзәл иде. Ул аны акрын гына күкрәгенә кысты, үзен-үзе белештермичә, шашып-шашып үбә башлады. Сөмбелне әкренләп үзенә таба борды, ул сөлгесен кысып тоткан, күзләрен йомган килеш:

- Булат, кирәкми, калдыр мине, - дип пышылдады, ләкин үзе кумады, этмәде.

- Сөмбел, без бит никахлы, Сөмбел, ничек сагынганмын мин сине, зинһар, кума, китә алмыйм, - дип пышылдады Булат. Ул инде үз-үзенә хуҗа түгел иде, онытылып, Сөмбелнең һәрбер ноктасын кайнар иреннәре белән шашып үбә башлады. Сөмбел үзендә аңа каршы торырлык көч тапмады, бары дер-дер калтырады, тәненең Булат кагылган һәр җире әйтеп бетергесез рәхәтлек уята, күңелне өтеп-өтеп ала иде. Аның зур куллары астында яшь хатынның тәне камырга әйләнде. Булат аның йомшак күкрәкләрен, әллә кай җирләрен иркәли-сыйпый идәнгә тезләнде, Сөмбел кысып тоткан сөлгене дә тартып төшерде. Сөмбел аһ итте, куллары белән кайсы җирен капларга белмичә калды. Булат бермәл күзен ачып, аның гәүдәсенә, күкрәкләренә сокланып карап торды. Күзләре әкренләп өстән аска төште. Шулчак кендектән аска чаклы сузылган кызыл-шәмәхә яра аны сискәндереп,
айнытып җибәргәндәй булды, яраны әкрен генә бармаклары белән сыйпады да аягына торып басты.

- Кичер мине, Сөмбел, - дип, аның күз­ләренә карады. - Курыкма, мин сиңа ка­гылмыйм, - дип, иреннәре белән шәмәхә ярага йомшак кына тиеп алды да, исерек кеше кебек чайкала-чайкала, мунчадан чыгып китте. Ишек ничек ачылса, шулай тавышсыз гына ябылды.

Сөмбел баскан урыныннан да кузгала алмады, кайнар күз яшьләре күкрәкләре­нә тамды. Аның җанын әллә оялу, әллә гарьләнү биләп алды. Ул аны элеккечә иркәли, үбә, башын югалта, ләкин «яра­там» дими. Ничек аңларга соң моны? Мәңге онытмасын, газапланып яшәсен, ди микән? Сөмбел мунчада ялгызы бик озак елады.

Берсе мунчада, икенчесе бакчада...

Булат, мунчадан чыккач, карт алмагач төбенә килеп утырды, аның бу мизгелдә аю булып үкерәсе, бүре булып улыйсы килде, йөрәге күкрәгенә сыймады. «Ниш­ләдем мин?» - дип, үзен ачуланды. Әллә язмышка буйсынып, «Сөмбел, барысын да оныт, әйдә, ир белән хатын булып бергә яшик» дияргәме? Юк, Сөмбел беркайчан онытмаячак та, кичермәячәк тә. Аның яралары зур, тирән, Булат сал­ган яралар... Кирегә юл юктыр шул. Ә аның хыялы, мәхәббәте, яшь каендай сылу Фәридәсе кемнәргә калыр? Фәри­дәне кемнеңдер хатыны итеп күзалдына китерү дә коточкыч тоелды. Юк, ул Фә­ридәсен беркемгә бирмәячәк! Ул күпме төннәр озын буйлы сылуы белән кул­тыклашып, башкаларны көнләштереп, урамда йөрүләр турында хыялланды. Әйе, аның чибәр хатынына күпме күзләр көнләшеп караячак. Фәридәнең бер кара­шы җитә, ул аның колына әйләнә дә куя. Сөмбел белән, улы белән нишләргә соң? Сөмбелгә бераз гына якынлашса да үз-үзенә хуҗа булудан туктый, башы белән упкынга чума. Менә хәзер дә тынычлана алмый утыра, елыйсы килә.

Мескен карт алмагач, ничә ай инде аның калын ботаклары астында ике яшь йөрәк кайнар күз яшьләре түгә. Әгәр теле булса, Булатка киңәш биреп: «Бәхе­теңне ерактан эзләмә, бәхетен яныңда. Өеңә кер дә хатының белән балаңны кочаклап ят. Беренче хатын Ходайдан, икенчесе...» - дияр иде. Юк шул аның теле...

Сөмбел бүлмәсендә ут янды, ачык тә­рәзәдән бала елаган тавыш ишетелде. Булат өйгә кермәде, тәрәзә янына ки­леп, читтән генә Сөмбелнең көйли-көйли бала имезгәнен күзәтте.

* * *

Печән өсте җитте. Бөтен кеше печән­дә, Булат та ял алып кайтты. Сөмбел бе­лән Әлфис өйдә калды. Тавык чүпләсә дә бетми торган йорт эше Сөмбелгә өел­де, ул хәленнән килгәнчә эшне җиренә җиткереп эшләргә тырышты. Байрасның ай буе кайтканы юк, аны кайсыдыр авылга көзге урып-җыюга җибәргәннәр, ахры. Кыяр-помидор, алмалар өлгерә башлады. Сөмбел көне буе бакчада мәш килә, улы шунда бишегендә ята. Кай­натасының бакчада бишек көйләве бик яхшы булды. Музыка астында Сөмбел бакчада ашын да пешерде, керен дә юды. Бакча Сөмбелгә аның өчен генә ясалган оҗмах почмагы кебек тоелды. Ул утырткан чәчәкләр, бигрәк тә койма буендагы дәлияләр эре-эре чәчәк атты. Печәнчеләргә кичке ашны бакчада әзер­ли, күңелләрен күрә, кич белән гөрлә­шеп чәй эчәләр. Аның бакчасына күрше­ләре дә кереп чәй эчәргә ярата. Гөлфия апа килене булуга сөенеп бетә алмады: печәннән арып кайтуга, аш пешкән, мун­ча ягылган, сыер савылган, бар да тәртиптә. Кайтып ашап-эчәләр, туйганчы оныкларын сөяләр дә ятып йоклыйлар. Гөлфия апаның үз гомерендә беренче тапкыр шулай рәхәтләнеп печән эшләве иде. Кечкенә генә Сөмбел барысына да ничек өлгерәдер, ашларны да бик тәм­ле әзерли. Барысы яхшы кебек, ләкин шулай да аларны билгесезлек борчыга­ны сизелә. Булат белән Сөмбел сөйләш­ми, бергә йокламыйлар. Иртән йокыдан торгач, Гөлфия апа өметләнеп, Сөмбел янындагы урынга карый. Юк шул, Булат урынында Әлфис, Әлфис урынында Булат ята. Ник яшьләр үзара уртак тел таба алмый?

- Әллә ялгыштыкмы икән, атасы, көч­ләп яраттырып булмый бит, бәлки Сөм­белне алып кайтасы да калмагандыр, - дип, аптырап сорап куйды беркөнне иреннән Гөлфия апа.

- Нәрсә, кире илтеп куярга куша­сыңмы?

- Юк инде, аптыраганнан гына әйтәм.

- Нәрсә югалтканыңны аңлар өчен югалтып карарга кирәк, ди, шунысыннан куркам. Сөмбел кебек бар яктан килгән хатын ялгыз калмас. Менә әйткән идең диярсең, киләчәктә бик чибәр хатын булачак ул. Булат кына соңлап аңламагае. Беләсеңме, анасы, минем бер нәрсәгә шигем бар, күптән әйтмәкче идем дә, тик сез хатын-кызлар икенче төрле аң­лавыгыз бар.

- Әйт инде, сузма.

- Миңа калса, безнең Байрас Сөмбелгә гашыйк, мин моны күптән сизеп йөрим инде. Ул кайтса, Сөмбелнең һәр адымын күзәтә, берәр хәл булса, һәрва­кыт аның янында. Сизгән булсаң, Бай­рас бик үзгәрде, элекке җилбәзәк түгел инде, җитдиләнеп китте. Менә шуларны уйлыйм да һич очына чыга алмыйм.

- Кит инде, атасы, абыйсына көндәш була алмас бит.

- Ярый, анасы, ашыкмыйк әле, бер җае чыгар. Әгәр Байрас Сөмбелне алам дисә, мин аптырамам, каршы да килмәм. Син дә яхшылап уйла, минем оныгымны кемнеңдер баласы итеп күрәсем килми.

Тыштан тыныч күренсәләр дә, менә шундый борчу-өметләр эчендә яшиләр алар.

Август урталарында печәнне бетерде­ләр. Беркөнне Шәүкәт абый кичке аш вакытында:

- Иртәгә кибән куябыз, Әлфисне да үзебез белән алабыз. Ат белән чүмәлә тарттырыр. Сөмбел бер көн генә солтан­сыз торып торыр инде, - диде.

Иртән барысы да печән өяргә китте­ләр, Сөмбел бала белән өйдә үзе генә калды. Иртәнге якта кибән куясы урын­га чүмәлә тарттырдылар. Гөлфия апа:

- Печән өя башлаганчы, әйдәгез, ашап алыйк,- дип, кыр табыны әзерләде.

Әлфис атта гына йөрсә дә арыган иде, әнисенең сүзен ишетүгә, табын янына сузылып та ятты. Аның янына Булат ки­леп утырды.

- Арыдыңмы әллә? Шулай ул, әле си­ңа эләккәне юк, безне синең кебек чакта көн дә иртә таңнан уятып, печәнгә алып баралар иде. Ә син йокың туйганчы, җиңгәң куенында йоклыйсың.

- Йокласа соң, мин бит бала карыйм.

- Әлфис улым, җитәр апаң белән йок­ларга, мин сиңа анда кермә дип, ничә әйттем инде. Менә өйләнгәч, үз хаты­ның белән йокларсың. Бераз оят кирәк, бер ел бит инде, кияү егете кебек ул бүлмәдән чыкмыйсың да, абыең урыны икәнен беләсең бит, - диде әтисе.

- Апа бит үзе, минем янга ят, ди. Без хәзер Азаматны да уртага салып йоклатабыз!

- Улым, син зур бит инде. Менә мин әниең белән ятам, абыең да Азаматның әнисе белән ятарга тиеш. Ул бит аның хатыны, - дип, Шәүкәт абый төпчегенә аңлатырга тырышты.

- Ул аның хатыны түгел, - диде Әл­фис киреләнеп.

Әнисе улының сүзләреннән аптырап калды.

- Ни сөйлисең, улым? Кем әйтте?

- Апа әйтте, бер апага, - диде малай борынын тартып.

- Нинди апага?

- Апа сөйләргә кушмады.

Әтисе дә тәлинкәдән башын күтәреп, кырыс тавыш белән:

- Әлфис, нинди апа? - дип кызык­сынды.

- Апа әйтергә кушмады.

- Апаңа берни дә әйтмәбез, сөйлә!

Барысы да ашларын онытып, бу чы­быксыз радиодан тагын ни ишетербез икән дип, Әлфискә төбәлделәр. Әтисе:

- Йә? - диде басым ясап.

- Өченчекөн безгә, Булат абыйны сорап, бер апа керде. Сөмбел апа: «Ул печәндә», - диде. Теге апа: «Булат минем апамның кызына өйләнәм дип йөри икән. Монда килсәм, аны өйләнгән, баласы бар, диләр. Әгәр алдап йөрсә, бездән яхшылык көтмәсен», - диде.

Улының сүзләрен ишеткәч, әтисе то­рып ук утырды:

- Алай... килеп җиттек. Апаң нәрсә диде?

- «Юк, сезгә дөрес әйтмәгәннәр, ял­гышканнар, энесе өйләнде. Мин энесе­нең хатыны булам», - диде апа.

- Тагын ни булды? - диде әтисе, кы­зарып.

- Теге апа китеп барды, ә апа бик нык елады, Азамат та кушылып елады. Әти, апа сөйләргә кушмаган иде, белсә, мине ачуланачак.

Булат ашамады, каядыр агачлар арасы­на кереп китте. Табын янындагыларның да тамагына азык үтмәде. Эшнең рәте китте, көннең яме бетте. Бер-берсенө карамый-эндәшми, кибән өйделәр. Олы­ларның башында бер генә уй: «Алар кайтканчы, Сөмбел бала белән чыгып югалмагае». Тик бу хакта бер-берсенә кычкырып әйтергә курыктылар.

Капка төбенә йөк машинасы килеп туктаганда, Сөмбел кичке аш өлгертеп йөри иде. Машина тавышын ишетеп, ихата уртасына йөгереп чыкты.

- Байрас, ай буена югалып, кайда йөрдең?

- Исәнме, Сөмбел, - дип, Байрас аңа якын ук килеп басты. Ул кояшта каралган, чәчләре үскән. Үзе тузанга батып беткән булса да, шундый чибәр, сөйкемле иде.

- Әйдә бакчага, бала берүзе, - дип, Сөмбел аның кулыннан тартып бакчага алып керде. - Әйдә, сөйлә, кая югалдың? Кил, менә монда утыр, хәзер аш өлгер­тәм. Әткәйләр дә кайтып җитәр, алар бүген кибән куя, - дип сөйләнә-сөйләнә, күбәләк кебек очып кына йөрде.

- Мин бит сезнең авылда эшлим, сез­дә торам, әниең сиңа күп итеп сәлам әйтергә кушты. Без аның белән печәндә эшлибез, төнлә печән алып кайтабыз, шуңа озак кайта алмадым.

Сөмбелнең кулыннан чүмече төшеп китте, ул сөенеченнән Байрасның каршысына килеп басуын сизми дә калды.

- Синме, бездәме, әнигә булыштың­мы? Байрас җаным, нинди әйбәт кеше син! Сөйлә, авылда ниләр бар? Әни безне сагынамы? Сөйлә инде.

- Сагына, Сөмбел. Әниеңнең берүзеңә генә бик авыр. Быел бөтен ларын бодай белән тутырдым, печәнне дә җитәрлек ташыдык, әле тагын алып кайтасы бар.

Сөмбел аның һәр сөйләгән сүзен йо­тып барды, шатлыгы эченә сыймады.

Байрас әсәрләнеп аны күзәтте, аның озак кайтмавының төп сәбәбе - Сөмбел­не ничек тә онытырга тырышу иде. Ә ме­нә хәзер күрде дә аны ничек сагынуын аңлады. Их, бер генә кочаклап үбәсе иде, ник аннары әтисе диварга терәп атмасын шунда, бер генә тапкыр... Сөм­белнең шат йөзе, балаларча самими сөенүе аның күңеленә ниндидер татлы рәхәтлек бирә иде.

- Әйдә, сал майкаңны, юып эләм.

Менә монда кояшта җылынган су бар, үзең дә юын. Мунча өлгермәде шул әле, юынып чыккан булыр идең.

- Син салып торсаң, юынам, - диде Байрас елмаеп.

- Салып торам, Байрас, менә монда үләнгә иел.

Ул, чиләк белән җылы су алып килеп, Байрасны юындырды.

- Чәчләрең шундый үскән, бу эсседә ничек йөрисең, - дип, Сөмбел аның куе чәч арасына бармакларын батырып, су белән чайкады.

- Кызларга шулай ошый, - диде ул көлеп.

- И-и, син пеләш килеш тә матурсыңдыр инде. Безнең авыл кызларын гына түгел, әбиләрен дә үзеңә гашыйк итеп бетергәнсеңдер. Мин аларны жәллим, син берәү, ә алар күбәү, - дип, Сөмбел матур итеп челтерәтеп көлде. Байрас­ның җилкәсенә зур сөлге китереп япты. - Син бит әле Азаматны күрмәдең. Әй­дә, күрсәтәм, ул әткәйгә охшап бара, сезнең якка тарткан.

Алар алмагачка эленгән бишек янына килеп бастылар. Үз уенчыклары белән уйнап яткан бала әнисен күреп елмаеп җибәрде, битләре матур итеп чокырай­ды. Ул күзгә күренеп үскән, тыпырчынып көлә, ыгу-ыгу килеп үз янына чакыра. Искиткеч матур бала.

- Кара әле, улым, кем кайткан? Бай­рас абыйсы кайткан бит. Син, улым, тыныч кына ятып тор. Мин абыйны ашатыйм да аннары сине ашатырмын, яме, улым.

Сөмбел өстәлгә яңа пешеп чыккан токмачлы аш, сөт өсте китереп куйды.

- Аша, син бит эш кешесе, - дип, Байрас каршына килеп утырды.

- Сөмбел, сезнең хәлләр ничек соң, абый белән борчак пешәме?

- Юк, Байрас, без аның белән чит ке­шеләр. Мин сиңа бер вакыйга сөйлим, әтиләргә әйтмә, — дип, өченчекөн бул­ган хәлне сөйләп бирде. - Синең хатының дигәнгә ачуланма инде, телемә беренче ни килде, шуны әйттем. Мин Булатка каршы килә алмыйм, өйләнсен, ул кыз минем шикелле җүләр түгелдер, акыллы, чибәрдер. Бала дип, бөтенебез бәхетсез була алмыйбыз бит инде.

Сөмбел үзенең уйлары белән каядыр еракка китте. Аннары сүзен дәвам итте:

- Өйләнсен, бәхетле булсын. Ул яхшы кеше, мине яратмаган өчен генә начар дия алмыйм. Нишлисең бит, бөтен кеше дә үз тиңен таба алмый, чын мәхәббәт ул меңгә бер генә була, диләр. Мин, күрәсең, шул меңнәр арасына кермәгәнмендер.

Байрас Сөмбелдән күзен аера алма­ды. Хисләремне әйтергәме дип уйлаган иде, иртәрәктер дип, уйларыннан кире кайтты.

- Байрас, бәлки син безне алып кайтып китәрсең, әнигә үзем аңлатырмын. Аң­лар әле, кешедә була торган хәл. Көз җитә бит, Булат та үзенә урын тапмый. Без монда киртә генә булып торабыз.

- Сөмбел, мин сезне хәзер алып китә алмыйм. Йөк машинасында бала кур­кыр. Соңрак, эш беткәч, җиңел машина белән үзем илтеп куярмын, әзрәк түз инде, - дип, аңа моңсу бер караш белән текәлде дә авыр сулап: - Эх, Сөмбел, син киткәч, бу бакчада бик күңелсез булыр бит, - диде.

- Курыкма, башкалар аны тагын да ныграк ямьләр. Ишеттеңме бу җырны:

Чәчкәләрнең нигә кирәге бар,