Гемоглобин молекуласының құрылымы

Бірінші жағдайда глобиннің α-тізбегі түзілуін қадағалайтын геннің ауытқуынан, оның түзілуі қатты азаюы болып, α-талассемия (грек. thalassa - теңіз, haima-қан) дамиды. Глобиннің β-тізбегінің түзілуі бұзылудан β-талассемия дамиды. Талассемия глобин молекуласы түзілуі бұзылуынан дамитын анемияның түрі. Бұл кезде гем молекуласының түзілуі қалыпты болуынан қанда бос порфириндердің жиналып қалуы болмайды. Талассемияның әр түрінде глобиннің бір жұп тізбегі түзілуінің азаюы басқа жұп тізбектердің түзілуін арттырады.α-талассемия кезінде 16 хромосоманың ақауына байланысты глобиннің α-тізбегі аз түзіледі. Оның толық түзілмеуі өте сирек болады. Өйткені α-тізбегінің түзілуі екі жұп гендермен қадағаланады Бұл талассемия ұрпақтан ұрпаққа аутосомды–бәсеңкі түрде беріледі. Гетерозиготты тұлғаларда ол жеңіл өтеді. Өйткені глобиннің β-тізбегі тұнбаға ауыспай, еріген күйінде сақталады. Бұл анемия кезінде шеткері қанда гипохромды эритроциттер байқалады және олардың осмостық төзімділігі төмендейді. Глобиннің α-тізбегінің түзілуін қадағалайтын үш геннің өзгерістерінде қанда төрт β-тізбегінен тұратын гемоглобин (НвН) пайда болады. Оны Барт гемоглобині дейді. Ол оттегіні тым қатты байланыстырып, оны тіндерге бере алмайды. Осыдан іштегі ұрықта осындай гемоглобин болса, онда іштегі балада тіндік асфиксия, ісіну, жүрек қызметінің іркілулік жеткіліксіздігі байқалып, бала өлі туады немесе туғаннан кейін ілезде шетінеп кетеді.

β-талассемия кезінде 6-хромосоманың ақауынан глобиннің β-тізбегі түзілуі азайып, α-тізбегі көптеп түзіледі. Бұл тізбек эритроциттердің ішінде тұнбаға тұнып қалады. Оларды эритроциттерден аластау үшін сүйек кемігінде макрофагтардың белсенділігі артып, бұндай эритроциттер фагоциттелінеді. Содан сүйек кемігінде гемолиз артып, дәрменсіз эритропоез дамиды. Гемолиздің нәтижесінде сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілу қарқыны артады. Эритропоездік тіннің аумағы ұлғаяды. Сол себепті қаңқа сүйектерінің қалыптыдан ауытқулары болады. Бұл кезде сүйек кемігінде дәрменсіз эритропоездің нәтижесінде ішектер арқылы темір иондарының сіңірілуі артады. Осыдан организмде темірдің деңгейі тым көбейіп кетеді (-сурет). Бірақ эритроциттерде темірдің деңгейі жеткіліксіз болады, зат алмасу бұзылыстарына олардың сезімталдығы көтеріледі, бета-тізбектерімен жұпталмаған альфа-тізбектерінің тұнбаға ауысуына қабілеті артып кетеді. Қанның оттегіге сыйымдылығы азаюынан гемдік гипоксия дамиды. Соған жауап ретінде сүйек кемігінде эритроидтық өскіндердің артық өсіп-өніп кетуі артады. Гемоглобин түзуге темір иондары аз пайдаланылады, бүлінген өзгерістерге ұшыраған эритроциттердің түрлері (микроциттер, нысына-тәрізді эритроциттер) пайда болады. Олардың орташа тіршілік ұзақтығы қысқарады, эритроциттер көкбауырдың макрофагтарымен фагоциттелінеді. Бұл кезде организмде (қанда, бауырда, жүректе, көкбауырда т.б.) темір көптеп жиналып қалады. Науқастардың бауыры, көкбауыры ұлғаяды, сарғыштану және анемия дамиды.

Айқын β-талассемия Кули ауруы деп аталады. Бұл кезде гомозиготтық адамдарда β-тізбегі мүлде түзілмейді. Сонымен бірге бұл анемияның аралық жеңіл түрлері де кездеседі. Жеңіл түрлерінде шеткері қанда гипохромдық эритроциттер және микроциттер байқалады, глобиннің α-тізбектері тұнбаға ауысқандықтан эритроциттер нысана тәріздес болып өзгереді. Бұл анемия қан көрінісі бойынша темір тапшылықты анемияға ұқсайды. Бірақ одан эритроциттердің көптігімен және организмде темір иондарының қалыпты мөлшерде болуымен ерекшеленеді. Глобин β-тізбегінің түзілуін қадағалайтын құрылымдық геннің нүктелі мутациясынаносы тізбекте глутамин қышқылы валин аминқышқылымен ауысып кетеді де S-гемоглобин (HbS) түзіледі. Содан орақ тәріздес жасушалы анемия дамиды.Бұл кезде қанның реологиялық қабілеті өзгереді, эритро-циттердің тар саңылаулар арқылы өтуінде деформациялық қасиеті жоғалады. Сүйек кемігінде эритроидтық өскіндердің эритропоетинге сезімталығы сақталып қалады, бірақ оның әсерінен НвS түзілуі артады. НвS көп болуынан эритро-циттер цитоплазмасының тұтқырлығы артады, гипоксияның, ацидоздың, уытты заттардың әсерлерінен бұл гемоглобиннің еруі төмендейді де, ол түйіршіктеніп тұнбаға ауысады. Эритроциттер орақтәріздес болып өзгереді. Осының нәтижесінде жасуша ішінде, әсіресе гипоксия кезінде, гемолизге ұшырайды. Эритроциттердің деформациялық қасиеті жоғалғандықтан ұсақ тамырлар арқылы өтуі бұзылып, тіндерде микроциркуляция бүлінеді. Содан аяқтарда ойық жара, сүйек некрозы, өкпе инфаркты, нефропатия т.с.с. тіндердің ишемиялық бүліністері пайда болады (-сурет). Көптеген ағзалардың (көкбауырда, бауырда, сүйек кемігінде) макрофагтар жүйесі орақ тәріздес эритроциттерді фагоциттейді. Содан дамыған гемолизден гиперсидеремия, дененің сарғыштануы, микроциттік және нормобластық анемия дамиды, бауыр мен көкбауыр ұлғаяды. Анемияның бұл түрі тропикалық Африка және Үндістанның кейбір аймақтары тұрғындарының арасында жиі кездеседі. Ол ұрпақтан ұрпаққа аутосомдық-бәсеңкі түрде беріледі. НвS бойынша гомозиготты тұлғаларда анемия тым ауыр өтеді. Науқас адам жүрек-қантамырлар жүйесі жеткіліксіз-дігінен, миокардта т.с.с. ағзаларда гемосидероз дамуынан бала кезінде жан тапсырады.

Қан өзгерістері. Тұқым қуатын гемолиздік анемиялар кездерінде эритроциттердің өндірілуі жиі дәрменсіз эритропоезбен қабаттасады. Өйткені сүйек кемігінде ядросы бар эритроциттер тым қатты еріп кетеді. Гемолиз жиі болғанда гипорегенерациялық анемия пайда болуы мүмкін. Қан жағымында эритроциттердің ретикулоциттер және ядросы бар эритроциттер сияқты жас түрлерімен қатар, бүліністік өзгерістерге ұшыраған жасушалар (микросфероциттер, орақ тәріздес, нысана тәріздес эритроциттер) пайда болады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

ü Аурулардың диагностикасы және емдеу хаттамалары (Приказы №764 - 2007, №165 - 2012)

ü Хаттаманы дайындау барысында пайдаланылған əдебиеттер:

1. Клиническое руководство по скринингу, профилактике и лечению железодефицитной анемии. Ташкент 2004, 68 с.

2. PRODIGY Guidance - Anaemia - iron deficiency Clinical Practice Guidelines, 2005 3. Screening for Iron Deficiency. Anemia—Including Iron Prophylaxis. Clinical guidelines 4. Iron Deficiency Anaemia. Assessment, Prevention and Control. A guide

for programme managers.

ü Патофизиология : учеб. / П. Ф. Литвицкий. — 4-е изд., испр. и доп. — М. : ГЭОТАР — Медиа, 2009.