Арганізацыя гістарычнай навукі Беларусі на мяжы хх – ххі ст.

Паварот у развіцці гістарычнай навукі Беларусі адбываецца ў другой палове 80-х гг. пад уплывам «перабудовы». Можна нагадаць петыцыю 28 беларускіх навукоўцаў да М.С.Гарбачова аб прыніжэнні статуса беларускай мовы (15 снежня 1985 г.), ліст-пратэст А.Адамовіча да М.С.Гарбачова аб няпоўным асвятленни наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС у СМІ (1 чэрвеня 1986 г.), утварэнне аб’яднання «Мартыралог Беларусі» (1988 г.) і інш. падзеі. Палітыка «галоснасці», дэмакратызацыя грамадства карэнным чынам паўплывалі на масавую самасвядомасць, выклікалі зацікаўленасць да т.зв. «белых плям» гісторыі, найперш савецкага перыяда. На думку, У.М.Міхнюка адбыўся «крызіс даверу да гістарычнай навукі». У другой палове 80-х гг. новыя падыходы да падзей савецкай гісторыі былі вызначаны расійскімі даследчыкамі (Валабуевым, Данілавым, Палікарпавым, Афанасьевым і інш.), што знайшло адлюстраванне ў калектыўных зборніках, напрыклад, «Страницы истории советского общества» (1989 г.). Аўтары пісалі аб дэфармуючым уплыве «сталінізма» і «таталітарызма» на ўсе сферы палітычнага, эканамічнага, культурнага і духоўнага жыцця савецкага грамадства пры захаванні сацыялістычнага ідэала.

У гістарычнай навукі БССР пачала нанава фарміравацца нацыянальная гістарыяграфічная канцэпцыя, падмацаваная дзейнасцю палітычнай апазіцыі (БНФ) і літаратараў. Выступленні і публікацыі супраць дэнацыяналізацыі і саветызацыі ў БССР выклікалі дыскусію не толькі сярод адукаваных слаёў насельніцтва, але і ў навуковых колах рэспублікі.

М.С.Сташкевіч лічыць, што ў гістарычнай навуцы Беларусі ў канцы 80 – пачатку 90-х гг. склаліся тры падыходы даследчыкаў да праблемы абнаўлення гістарычнай навукі і гістарычнай свядомасці беларусаў. Першы – кансерватыўна-дагматычны – прадугледжваў нежаданне адмовіцца ад ранейшых ідэалагічных прынцыпаў, схільнасць да захавання класавага падыхода. За яго выступалі члены грамадскага аб’яднання «Гістарычныя веды», якое ўзнікла ў 1996 годзе. Другі падыход – нацыянал-патрыятычны – прадугледжваў поўны перагляд гістарыяграфічных канцэпцый з пазіцый этнацэнтрызму і «нацыяналізацыі гісторыі». Яго прыхільнікамі былі гісторыкі, якія цесна супрацоўнічалі з палитычнай апазіцыяй. Трэці падыход – крытычны – вызначаўся грунтоўным аналізам папярэдняй савецкай гістарыяграфіі, выкарыстаннем новых метадалагічных падыходаў. Ён быў характэрны для большасці супрацоўнікаў Інстытута гісторыі НАНБ і выкладчыкаў ВНУ.

У першай палове 90-х гг. супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАНБ распрацавалі нацыянальную канцэпцыю гісторыі Беларусі. Яе прадставіў у 1993 г. доктар гістарычных навук М.В.Біч у праекце «Аб нацыянальнай канцэпцыі гісторыі і гістарычнай адукацыі». Канцэпцыя прадугледжвала дэпартызацыю і дэідэалагізацыю гістарыяграфіі, выкарыстанне плюралістычнай метадалогіі, прыярытэт прынцыпа аб’ектыўнасці і гуманістычных каштоўнасцяў.

На аснове праекта была распрацавана новая праграма гістарычнай адукацыі ў РБ. З 1993/1994 навучальнага года ў пачатковую школу ўведзены курс «Мая Радзіма – Беларусь», у базавую школу – курс «Гісторыі Беларусі» са старажытных часоў да сучаснасці, аналагічна і ў старэйшыя класы сярэдняй школы, але на праблемным узроўні. У вышэйшай школе замест курса «Гісторыі КПСС» для студэнтаў усіх ВНУ быў уведзены курс «Гісторыі Беларусі».

Для асвятлення ўсеагульнай гісторыі спачатку ўжываліся расійскія падручнікі. А для асвятлення савецкага перыяда айчыннай гісторыі быў падрыхтаваны дапаможнік для настаўнікаў і вучняў старэйшых класаў «Актуальныя пытанні гісторыі БССР. Савецкі перыяд» (1991 г.). З мэтай поўнага забеспячэння вучэбнага працэса беларускія навукоўцы (Г.В.Штыхаў, У.К.Пляшэвіч, П.А.Лойка, М.В.Біч, В.М.Фамін, У.Н.Сідарцоў і інш.) падрыхтавалі вучэбныя дапаможнікі па гісторыі Беларусі для 5–6-га, 7-га, 8-га, 9-га, 10 і 11-га класаў школы. Выданні характарызуюцца высокім навуковым узроўнем, аўтарскім падыходам да праблем мінулага Беларусі, пэўнай палітызацыяй гісторыі, недастаткова распрацаваным метадычным апаратам.

Для настаўнікаў, студэнтаў і аматараў гісторыі выйшлі навукова-папулярныя выданні: «100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі» (укладальнікі І.Саверчанка і З.Санько), «История Беларуси: вопросы и ответы» (укладальнікі Г.Галенчанка і У.Асмалоўскі), «Крыжовы шлях» (укладальнікі Л.Лойка і Т.Лойка). Аўтары ў даступнай форме імкнуліся задаволіць патрэбу ў папулярнай літаратуры па асноўным аспектам гісторыі Беларусі. Выданні маюць слабы метадычны аппарат і аўтарскую інтэрпрэтацыю.

Упершыню айчынная гісторыя з нацыянальна-дзяржаўных пазіцый была прадстаўлена ў «Нарысах гісторыі Беларусі» (1994 – 1995 гг.), падрыхтаваных аўтарскім калектывам Інстытута гісторыі НАНБ пад кіраўніцтвам акадэміка М.П.Касцюка.

Распараджэннем Прэзідэнта РБ ад 16 жніўня 1995 г. была створана Дзяржаўная камісія па падрыхтоўцы і выданню падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў па сацыяльна-гуманітарнаму цыклу. У яе склад увайшлі вядомыя даследчыкі – Я.М.Бабосаў, І.Я.Навуменка, Э.М.Загарульскі, І.В.Аржахоўскі, У.С.Кошалеў, А.І.Падлужны, Г.Я.Галенчанка, П.Ц.Петрыкаў, П.Ф.Дзмітрачкоў. Пад кіраўніцтвам камісіі было падрыхтавана другое пакаленне дапаможнікаў па гісторыі Беларусі (5 – 11 класы), выдадзеных у 1997 – 1998 гг. Сярод аўтараў – Г.В.Штыхаў, Э.М.Загарульскі, В.У.Ракуць, П.А.Лойка, М.В.Біч, У.Н.Сідарцоў, В.М.Фамін, С.В.Паноў, П.Ц.Петрыкаў, В.А.Мілаванаў, Г.Я.Галенчанка, І.А.Аўдзееў і інш.

Для студэнтаў ВНУ, найперш гістарычных факультэтаў, калектыў аўтараў пад кіраўніцтвам доктара гістарычных навук Я.К.Новіка (Г.С.Марцуль, Э.А.Забродскі, У.К.Коршук, М.С.Сташкевіч, М.К.Сакалоў і інш.) выдаў у 1998 г. вучэбны дапаможнік па «Гісторыі Беларусі». У выніку супрацоўніцтва кафедры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта і Рэспубліканскага інстытута вышэйшай школы пры БДУ ў 2000 – 2002 гг. быў апублікаваны курс лекцый (у 2-х частках) па айчыннай гісторыі. З аўтарскіх прац заслугоўваюць увагу выданні Г.М.Сагановіча «Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца Х V ІІІ ст.» (2001 г.), З.В.Шыбекі «Нарыс гісторыі Беларусі (1795 – 2002)» (2003 г.), П.Г.Чыгрынава «Очерки истории Беларуси» (2000 г.).

Вядучым навуковым цэнтрам, які ажыццяўляе і каардынуе гістарычныя даследаванні ў Рэспубліцы Беларусь, з’яўляецца Інстытут гісторыі НАНБ (дырэктар – доктар гістарычных навук А.А.Каваленя).

Структурна Інстытут гісторыі складаецца з дзесяці аддзелаў (археалогіі каменнага і бронзавага вякоў, археалогіі жалезнага века, археалогіі сярэдневяковага перыяда, археалогіі і гісторыі Полацкай зямлі, гісторыі Беларусі ХІІІ – ХVІІІ стст., гісторыі Беларусі ХІХ – пачатку ХХ стст., сацыяльна-эканамічнай і палітычнай гісторыі Беларусі, ваеннай гісторыі Беларусі, гісторыі нацыянальна-культурнага развіцця, гісторыі нацыянальных і міжнародных адносін Беларусі, спецыяльных гістарычных дысцыплін), якія вызначаюць прыярытэтныя накірункі ў вывучэнні айчыннай гісторыі.

Супрацоўнікі інстытута праводзяць фундаментальныя даследаванні па пяцігадовым тэмам, якія зацвярджаюцца і фінансуюцца ўрадам краіны. У 1990 – 1995 гг. рапрацоўвалася тэма «Гісторыя станаўлення і развіцця беларускай народнасці і нацыі. Нацыянальныя працэсы і міжнацыянальныя адносіны на сучасным этапе», у 1996 – 2000 гг. – «Нацыянальная гісторыя Беларусі», у 2001 – 2005 гг. – «Беларусь у сацыяльна-эканамічных і грамадска-палітычных працэсах ХХ стагоддзя». На 2006 – 2010 гг. запланавана тэма «Гісторыя беларускай нацыі, дзяржаўнасці і культуры».

З абагульняючых акадэмічных прац неабходна адзначыць выданне шасцітомнай «Гісторыі Беларусі» (у 2000 – 2006 гг. выйшлі чатыры тамы (1-ы, 3-і, 4-ы, 5-ы)), трохтомнай «Гісторыі сялянства Беларусі» (у 1997 – 2002 гг. выйшлі два тамы), «Канфесіі на Беларусі» (1998 г.) і інш.

Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя П.Броўкі» ажыццявіла выданне «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (у 6-і тамах, 1993 – 2003 гг.), якому няма аналагаў на постсавецкай прасторы. У 1995 г. пад кіраўніцтвам Б.І.Сачанкі выйшлі аднатомныя энцыклапедычныя даведнікі «Мысліцелі і асветнікі Беларусі. ХІ – ХІХ стагоддзі» і «Беларусь». Апошняе выданне стала асновай для «Беларускай Энцыклапедыі» у 18 тамах, якія былі надрукаваны ў 1996 – 2004 гадах. У 2005 г. выйшлі першыя тамы энцыклапедый «Вялікае княства Літоўскае» і «Беларускі фальклор».

11 снежня 1991 г. на базе Інстытута гісторыка-палітычных даследаванняў быў арганізаваны Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы. Яго супрацоўнікі даследуюць пытанні дакументазнаўства, архівазнаўства, археаграфіі, крыніцазнаўства. У структуры інстытута 5 аддзелаў: дакументазнаўства, архівазнаўства, археаграфіі, аўтаматызацыі архіўных тэхналогій, редактарска-выдавецкі. У 1993 г. была праведзена навуковая канферэнцыя «Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: стан і перспектывы» (г. Мінск), у 1994 г. – «Армія Краёва на тэрыторыі заходняй Беларусі» (г. Гродна), у 1996 г. – «М.М.Улашчык і праблемы беларускай гістарыяграфіі, крыніцазнаўства і археаграфіі» (г. Мінск). Таксама супрацоўнікі інстытута падрыхтавалі і выдалі сборнік дакументаў «Архіўная справа на Беларусі ў дакументах і матэрыялах (1921 – 1995 гг.)», шэраг манаграфій.

Плённа працуе калектыў Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклора імя К.Крапівы. Супрацоўнікі гэтай навуковай установы, якая структурна складаецца з 10 аддзелаў (тэатральнага мастацтва, выяўленчага мастацтва, гісторыі культуры, антрапалогіі, славістыкі і інш.), падрыхтавалі «Гісторыю кінамастацтва Беларусі» у 4-х тамах, фундаментальнае выданне «Беларусы» у 8 тамах.

Для арганізацыя святкавання 500-годдзя з дня нараджэння Ф.Скарыны 15 жніўня 1990 г. па распараджэнню ўрада БССР быў створаны часовы творчы калектыў у складзе АН БССР. Праз год ён атрымаў статус Нацыянальнага навукова-асветніцкага цэнтра імя Ф.Скарыны (дырэктар – А.В.Мальдзіс).

Супрацоўнікі цэнтра даследуюць гісторыю і тэорыю беларускай культуры, працэс фарміравання сучаснай беларускай нацыі, ажыццяўляюць збор бібліяграфічнай інфармацыі, распрацоўваюць беларускую навуковую тэрміналогію, займаюцца праблемай рэстытуцыі культурных каштоўнасцяў, вывучаюць беларускую дыяспару. За 1991 – 1997 гг. імі было праведзена 20 навуковых канферэнцый, у тым ліку два кангрэса беларусістаў. Цэнтр падтрымлівае сувязі з 200 замежнымі беларусістамі ў 23 краінах свету.

З гістарычных грамадскіх арганізацый у постсавецкі час працягвае сваю дзейнасць Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры (заснавана ў 1968 г.), якое мае свае аддзяленні ва ўсіх абласцях рэспублікі. Часопіс, выдаваемы таварыствам, «Памятники истории и культуры Белоруссии», з 1989 г. стаў называцца «Спадчына». Артыкулы ў асноўным былі прысвечаны праблеме беларускай гістарычнай і культурнай спадчыны ў еўрапейскім кантэксце, а таксама гісторыі Беларусі, гісторыі філасофскай думкі, гісторыі мастацтва і рэлігіі, гісторыі нацыянальных меншасцей, беалрускай дыяспары. Друкаваліся гістарычныя крыніцы.

5 лютага 1993 г. на Усебеларускім кангрэсе гісторыкаў у Мінску была створана грамадская навуковая арганізацыя «Беларуская асацыяцыя гісторыкаў» (ініцыятары – М.П.Касцюк, У.М.Міхнюк, П.А.Шупляк). Яе першым старшынёй выбралі тагачаснага дэкана гістфака БДУ П.А.Шупляка, якога ў 1997 г. змяніў акадэмік М.П.Касцюк. Пазней на аснове асацыяцыі быў арганізаваны Нацыянальны камітэт гісторыкаў Рэспублікі Беларусь. Ён у 1995 г. упершыню прадстаўляў рэспубліку на ХVІІІ Міжнародным кангрэсе гістарычных навук у Манрэалі, а праз два гады – у італьянскім Спалета афіцыйна прыняты ў склад гэтай аўтарытэтнай міжнароднай арганізацыі гісторыкаў.

Вясной 1996 г. пры Мінскім доме ветэранаў было арганізавана Беларускае рэспубліканскае аб'яднанне «Гістарычныя веды» (ініцыятар – прафесар А.І.Залескі) з гісторыкаў, якія стаялі на пазіцыях класавага падыходу і савецкай дзяржаўнасці. Яны заяўлялі, што будуць весці барацьбу супраць «фальсіфікацыі» падзей мінулага, «выкарыстоўваючы вопыт сусветнай рэвалюцыі і контррэвалюцыі». Члены гэтага аб'яднання падзверглі вострай крытыцы супрацоўнікаў Інстытута гісторыі, рэдакцыю «Беларускай Энцыклапедыі», шэраг пісьменнікаў у «маральна-палітычным заняпадзе», «нацыянал-экстрэмізме» і «прыслужніцтве капіталізму».

З 1996 г. пачала дзейнасць Беларуская асацыяцыя «Гісторыя і камп'ютар» пад кіраўніцтвам прафесара БДУ У.Н.Сідарцова. Яе мэта – прапаганда і распрацоўка навейшых метадаў гістарычнага пазнання.

У Рэспубліцы Беларусь пашырылася кола навуковай гістарычнай перыёдыкі. Акрамя часопіса «Весці НАНБ» і «Веснікаў» універсітэтаў з 1993 г. пачалося выданне «Беларускага гістарычнага часопіса» (гал. рэдактар – В.Ф.Кушнер). У часопісе абмяркоўваюцца праблемы айчыннай і сусветнай гісторыі, публікуюцца матэрыялы па методыцы выкладання гісторыі, праграмы, рэцэнзіі. З 1994 г. выходзіць «Беларускі гістарычны агляд», у якім друкуюцца арыгіналы і пераклады дакументаў, рэцэнзіі, артыкулы па пытанням этнічнай гісторыі, метадалогіі гісторыі. Папулярнасць сярод настаўнікаў школ і сярэдніх спецыяльных устаноў рэспублікі набыў часопіс «Гісторыя: праблемы выкладання» (з 1997 г.).

2. Падрыхтоўка гістарычных кадраў вышэйшай кваліфікацыі ў Рэспубліцы Беларусь.

Па дадзеным Г.У.Карзенкі, за перыяд з 1991 па 2000 гг. колькасць спецыялістаў – гісторыкаў вышэйшай кваліфікацыі скарацілася ў Беларусі ў 2 разы. Напрыклад, у Інстытуце гісторыі НАНБ агульная колькасць супрацоўнікаў зменшылася са 189 да 125 чалавек, а ў Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору колькасць кандыдатаў навук – з 24 да 10 чалавек. На думку У.М.Міхнюка, гэты працэс быў абумоўлены спыненнем падрыхтоўкі гісторыкаў вышэйшай кваліфікацыі па спецыяльнасці «Гісторыя КПСС», адсутнасцю гістарычных кафедраў у камерцыйных ВНУ, зніжэннем маральнай і матэрыяльнай матывацыі ў атрыманні вучонай ступені, крызісам гістарычнай навукі, карпаратыўнасцю і інш. фактарамі.

Як вынік, адбываецца пераход вучоных з Нацыянальнай акадэміі навук у вышэйшыя навучальныя ўстановы. Набыла актуальнасць праблема старэння кадраў. У 2000 г. сярэдні ўзрост дактароў гістарычных навук складаў 64,3 года, кандыдатаў навук – 48,2 года. Ужо ў 2003 г. больш за 1/3 даследчыкаў мелі ўзрост больш за 50 гадоў, уключаючы 80 % дактароў і 25 % кандыдатаў навук. Гэтая акалічнасць выклікала праблему функцыянавання саветаў па абароне дысертацый, якіх у рэспубліцы налічваецца 6: пры Інстытуце гісторыі НАНБ, пры Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце імя М.Танка, пры Беларускім навукова-даследчым інстытуце дакументазнаўства і архіўнай справы, пры Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклора НАНБ, пры Беларусім дзяржаўным універсітэце (два).

Асноўнымі формамі падрыхтоўкі кадраў вышэйшай кваліфікацыі з’ўляюцца аспірантура, дактарантура і суіскальніцтва. У 2002 г. колькасць аспірантаў па гістарычнаму профілю (спецыяльнасці 07.00.02 «айчынная гісторыя», 07.00.03 «усеагульная гісторыя», 07.00.05 «гісторыя міжнародных адносін і знешняй палітыкі», 07.00.06 «археалогія», 07.00.07 «этнаграфія», 07.00.09 «гістарыяграфія, крыніцазнаўства і метады гістарычнага даследавання» і інш.) складала 253 чалавека (4,2 % ад агульнай колькасці). Падрыхтоўка спецыялістаў гістарычнага профілю апярэджвае падрыхтоўку спецыялістаў па сельскагаспадарчым навукам, навукам аб Зямлі, мастацтвазнаўству, псіхалогіі, сацыялогіі, культуралогіі, але адстае ад эканамічных, біялагічных, філалагічных, юрыдычных, педагагічных і медыцынскіх навук.

У 2002 г. аспірантуру скончылі 53 чалавека, з іх 94 % без абароны дысертацыі. Гэта сведчыць аб нізкай эфектыўнасці аспірантуры. Тое ж характэрна і для дактарантуры.

Што датычыцца дынамікі абароны дысертацый, то за 1991 – 2003 гг. было абаронена 323 дысертацыі: 63 доктарскіх і 260 кандыдацкіх. Іх доля ў агульнай колькасці абароненых дысертацый у РБ складае 4 %. Найбольш эфектыўным У.М.Міхнюк лічыў перыяд з 1986 па 1995 гг., калі ў рэспубліцы было абаронена 57 доктарскіх і 240 кандыдацкіх работ.

Палова доктарскіх работ і 60 % кандыдацкіх прысвечана праблемам айчыннай гісторыі, кожная шостая работа – сусветнай гісторыі. Напрыклад, з 34 доктарскіх дысертацый, абароненых у 1991 – 1996 гг., 16 – па гісторыі Беларусі, 7 – па ўсеагульнай гісторыі, 4 – па этнаграфіі, этналогіі і антрапалогіі, 4 – па гістарыяграфіі, крыніцазнаўству і метадам гістарычнага даследавання, 3 – па археалогіі. Са 136 кандыдацкіх дысертацый, абароненых у 90-я гг., 88 - па гісторыі Беларусі, 15 – па археалогіі, 14 – па ўсеагульнай гісторыі, 9 – па гістарыяграфіі, крыніцазнаўству і метадам гістарычнага даследавання, 8 – па этнаграфіі, этналогіі, антрапалогіі, 2 – па гісторыі міжнародных адносін і знешняй палітыкі.

3. Асноўныя накірункі гістарыяграфіі гісторыі Беларусі.

Рубеж ХХ – ХХІ ст. трактуецца метадолагамі гісторыі (АМ.Нечухрын) як перыяд крызіса гістарычнай навукі. Пад ім разумеецца не дэградацыя навуковых ведаў, а працэс пераасэнсавання тэарэтычных і метадалагічных асноў навукі. Праблемай для беларускай гістарыяграфіі стала абмежаванасць метадалагічнай падрыхтоўкі гісторыкаў, недастатковае валоданне імі сучаснымі метадамі гістарычных даследаванняў, слабая матэрыяльная база навукі. Назіраецца дыспрапорцыя ў падрыхтоўцы спецыялістаў па асобным галінам навукі і ў праблематыцы навуковых работ.

Вывучэнне першабытнага грамадства на Беларусі ў канцы XX – пачатку ХХІ ст. значна ўзбагацілася новымі археалагічнымі даследаваннямі перыядаў каменнага, бронзавага і жалезнага вякоў. Грунтоўнае даследаванне атрымалі культуры фінальнага палеаліту і мезаліту: лінгбійская культура (М.М.Чарняўскі), свідэрская культура (У.П.Ксяндзоў), грэнская культура (В.Ф.Капыцін), кундская культура (У.П.Ксяндзоў), сожская культура (В.Ф.Капыцін, А.Г.Калечыц), яніславіцкая культура (М.М.Чарняўскі), кудлаеўская культура (Н.Н.Крывальцэвіч, В.Я.Кудрашоў), помнікі нарачанскага тыпу (У.П.Ксяндзоў, М.М.Чарняўскі).

З наступных археалагічных эпох абагульняючыя працы прадстаўлены па днепра-данецкай культуры (У.Ф.Ісаенка), нёманскай культуры (М.М.Чарняўскі, В.Л.Лакіза, У.Ф.Ісаенка), верхнедняпроўскай культуры (А.Г.Калечыц), нарвенскай культуры (М.М.Чарняўскі), культуры шарападобных амфар (М.М.Чарняўскі, В.Я.Кудрашоў, В.Л.Ліпніцкая), помнікам тыпу Бабінавічаў (Э.М.Зайкоўскі) перыяда неаліта.

Эпоха бронзавага века атрымала вывучэнне праз сярэднедняпроўскую культуру (А.Г.Калечыц, М.М.Крывальцэвіч), палескую шнуравой керамікі культуру (М.М.Крывальцэвіч), помнікі са шнуравой керамікай Панямоння (М.М.Чарняўскі), паўночна-беларускую культуру (М.М.Чарняўскі), культуру тшцінецкую (В.Л.Лакіза, М.М.Крывальцэвіч), помнікі сосніцкага тыпу (А.Г.Калечыц), сярэдняй і позняй бронзы культуру Паазер’я (Э.М.Зайкоўскі).

Вывучэнне археалагічных помнікаў жалезнага веку прадстаўлена ў працах А.А.Егарэйчанка, Л.М.Лашанкова, С.Я.Расадзіна, В.С.Вяргей, В.I.Шадыра, Г.В.Штыхава, А.А.Макушнікава.

У апошніх навуковых выданнях, асабліва ў чатырохтомніку «Археалогія Беларусі» (выданне завершана ў 2001 г.), праводзіцца думка, што беларусы з’яўляюцца часткай славянскага свету. Супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАНБ прытрымліваюцца індаеўрапейскай этнагенетычнай тэорыі (аўтахтоннае насельніцтва → старажытныя індаеўрапейцы → балты → усходнія славяне → беларусы). Праблемай застаецца пачатак фарміравання беларускага этнасу, у прыватнасці, фарміраванне «старажытнарускай народнасці» або «усходнеславянскай», як гэта прапануе беларускі даследчык М.Ф.Піліпенка. Новую дыскусійную манаграфію «Древнерусская народность» (1999 г.) выдаў адзін з заснавальнікаў тэорыі балцкага субстрату В.В.Сядоў.

Не страчвае актуальнасці тэма Кіеўскай Русі. Існуюць розныя пункты гледжання на храналагічныя рамкі існавання старажытнарускай дзяржавы. Так Г.В.Штыхаў лічыць, што ўжо ў гады княжання Яраслава Мудрага Кіеўская Русь як адзіная дзяржава фактычна перастала існаваць. У другой палове XI ст., па яго сцвярджэнні, Кіеўская Русь распалася на часткі, а пазней, у XII ст., на яе месцы ўтварылася пяць зямельных аб'яднанняў, у якіх адбывалася паступовае складванне элементаў рэгіянальнага дзяржаўнага ладу. На Любецкім з'ездзе князёў у 1107 г. юрыдычна была замацавана раздробленасць Русі. Гэты ж факт адзначае і расійскі гісторык А.М.Сахараў (дырэктар Інстытута расійскай гісторыі РАН).

У сувязі з гэтай праблемай узнікае пытанне, што сабой уяўляла старажытнаруская народнасць? Пазіцыі даследчыкаў зводзяцца да дзвух палажэнняў: 1) старажытнаруская народнасць была ўстойлівай этнічнай супольнасцю, якая перажыла Кіеўскую Русь і на яе аснове сфарміраваліся тры народнасці – беларуская, руская, украінская; 2) старажытнаруская народнасць канчаткова не склалася, яе распад быў вызначаны распадам Кіеўскай Русі ў XII – XIII ст.

Грунтоўную распрацоўку атрымала гісторыя Беларусі ў вучэбным дапаможніку Э.М.Загарульскага «Заходняя Русь. IX – XIII стст.» (1998 г.). Аўтар прааналізаваў рассяленне ўсходніх славян, працэс узнікнення Старажытнарускай дзяржавы. У выданні грунтоўна падаецца палітычнае, эканамічнае, культурнае развіццё ўсходніх славян, раскрываецца фарміраванне старажытнарускай народнасці.

У першай палове 90-х гг. у гістарычнай літаратуры замацавалася пазіцыя, сфармуляваная ў працах В.Ластоўскага, аб беларускім характары Полацкай зямлі ў ІХ – ХІІІ ст. Першым гэты тэзіс падаў М.І.Ермаловіч у кнізе «Старажытная Беларусь: Полацкі і Новагародскі перыяды» (1990 г.). Затым канцэпцыя разам з постацямі Рагвалода, Рагнеды, Усяслава Брачыславіча, Ефрасінні Полацкай увайшла ў навучальныя дапаможнікі. Але ў сярэдзіне 90-х гг. ацэнка мяняецца да вызначэнняў: «адно з феадальных княстваў на тэрыторыі Беларусі» (А.П.Ігнаценка), «самастойная дзяржава», «зыходны пункт беларускай дзяржаўнасці» (Г.В.Штыхаў).

Галоўным пытаннем беларускай гістарыяграфіі 90-х гг. становіцца гісторыя Беларусі ў кантэксце гісторыі ВКЛ. Аб гэтым сведчыць рост колькасці публікацый: у 1990 г. – 47, у 1991 г. – 100, у 1992 г. – 183. Адной з цэнтральных тэм навуковай дыскусіі стала праблема ўзнікнення ВКЛ.

Першым, хто ў 80-х – 90-х гг. прапанаваў уласную канцэпцыю ўзнікнення і развіцця ВКЛ як беларускай дзяржавы ХІІІ – ХV ст., быў беларускі даследчык М.І.Ермаловіч. Пастаноўка пытання была слушнай, і шэраг аспектаў яго прац заслугоўваюць увагі. Аўтар падмацоўвае сваю пазіцыю вядучай роллю Навагародка, беларускім характарам Вільні і герба «Пагоні», дзяржаўным статусам беларускай мовы. Але канцэпцыя носіць гіпатэтычны характар. Даследчык не выкарыстаў набыткі літоўскай і польскай гістарыяграфій. А.Кыштымаў назваў Ермаловіча «нашым апошнім летапісцам», «першым інтуітывістам беларускай гістарыяграфіі».

Да праблемы фарміравання ВКЛ звярнуліся беларускія прафесійныя гісторыкі В.Л.Насевіч («Пачаткі Вялікага княства Літоўскага. Падзеі і асобы») (1993 г.), А.К.Краўцевіч («Стварэнне Вялікага княства Літоўскага») (1998 г.). Паводле Краўцэвіча, ВКЛ складалася на аснове літоўска-славянскай супольнасці пры пераважнай палітычнай ролі Беларусі, бо Літва не мела яшчэ сваёй дзяржаўнасці. У святле пазнейшай гісторыі Беларусі і Літвы, у т.л. Гарадзельскай уніі 1413 г., гэта канцэпцыя патрабуе дадатковага абгрунтавання. Больш рэалістычная выснова выкладзена ў працы Насевіча: на ранніх стадыях фарміравання ВКЛ пэўнае палітычнае дамінаванне мела літоўская знаць, у той час як беларускія і украінскія землі адыгрывалі прыярытэтную ролю у культурным і сацыяльным развіцці дзяржавы.

Па пытаннях фарміравання ВКЛ і яго гісторыі да Люблінскай уніі сярод сучасных літоўскіх і інш. замежных гісторыкаў пануе пункт гледжання, што гэта была літоўская дзяржава, якая паступова падначаліла землі Беларусі, Украіны і некаторыя княствы Паўночна-Усходняй Русі.

Супярэчліва асвятляцца дзяржаўны лад ВКЛ. У большасці прац прынята, што да смерці Вітаўта панавала абсалютная манархія. Пасля прывілея 1492 г., стала зацвярджацца саслоўна-прадстаўнічая манархія. Пры гэтым не ўлічваецца дэцэнтралізацыя ВКЛ, што знайшло адлюстраванне ў тэрытарыяльна-адміністрацыйным падзеле, дэмаграфічных і тэрытарыяльных дыспрапорцыях паміж этнічна-літоўскім землямі і «рускім» арэалам ВКЛ. У сучасных даследаваннях звернута ўвага на гэту акалічнасць, якая рабіла немагчымай рэалізацыю абсалютызму ў яго тыповым еўрапейскім варыянце. Паказальны ў гэтым плане работы па гісторыі дзяржавы і права Беларусі: С.А.Падокшына і С.Ф.Сокала «Дзяржаўнасць і права Беларусі са старажытных часоў да канца ХVІ стагоддзя» (2000 г.), Г.В.Штыхава «Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі» (1992 г.) і С.В.Тарасава «Полацк ІХ – ХVІІ ст.: Гісторыя і тапаграфія» (1998 г.) па гісторыі Полацкага княства, Л.Вайтовіча «Удільні князівства Рюриковичів і Гедиміновичів у ХІІ – ХVІ ст.» (1996 г.).

Недахопам айчыннай і замежнай гістарыяграфіі можна лічыць недастатковую распрацаванасць «рускай» праграмы вялікіх князёў літоўскіх, асабліва праблема ўдзелу беларускіх зямель ва ўмацаванні і абароне ВКЛ. Слаба даследуюцца змены ва ўнутрыпалітычнай сітуацыі ВКЛ у канцы ХV – сярэдзіне ХVІ ст., узрастанне ўплыву беларуска-украінскай знаці і кансалідацыя шляхты.

Навукова-папулярны і абагульняючы характар па гісторыі дзяржаўнасці Беларусі ад старажытнасці да нашых часоў мае калектыўная праца, падрыхтаваная беларускім згуртаваннем «Бацькаўшчына», «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы» (2001 г.) і манаграфія гродзенскіх даследчыкаў М.У.Сільчанкі і І.А.Басюка «Беларуская дзяржаўнасць» (1997 г.).

Гістарыяграфія знешняй палітыкі ВКЛ – самая нявывучаная частка беларускай гістарычнай навукі. Яе адставанне абумоўлена метадалагічнымі цяжкасцямі, бо Беларусь (у сучасным сэнсе гэтага тэрміна) не праводзіла асобнай знешняй палітыкі, калі не лічыць ВКЛ монаэтнічнай беларускай дзяржавай. У савецкай гістарыяграфіі 30 – 80-х гг. у якасці адзінага цэнтра «збірання» зямель старажытнай Русі звычайна разглядалася толькі Вялікае княства Маскоўскае. З беларускіх гісторыкаў часткова закранулі гэтую тэму А.Янушкевіч, Г.М.Сагановіч. Інфлянцкай вайне прысвечаны манаграфіі С.В.Бахрушына, В.Д.Каралюка, В.Навадворскага і інш. даследчыкаў.

Істотна разышліся гісторыкі ў ацэнцы дзяржаўных уній ВКЛ з Польшчай. У працах польскіх гісторыкаў ХІХ – першай паловы ХХ ст. ідэалізавалася палітычная роля Кароны, не даследавалася сацыяльна-эканамічная аснова экспансіі. На думку большасці літоўскіх гісторыкаў, Крэўская унія не была актам рэальнага аб’яднання дзвух дзяржаў, пытанне аб ролі ўдзельных князёў і баярства ў яе заключэнні застаецца невысветленым. Польскія гісторыкі, наадварот, падкрэслівалі раўнапраўны саюз дзвух дзяржаў і яго пазітыўныя вынікі. У беларускай гістарыяграфіі негатыўны кантэкст уній звязваецца з польскай феадальнай і каталіцкай экспансіяй і з унутранай палітыкай правячых колаў ВКЛ.

Недастаткова вывучаны адносіны з Крымскім ханствам, якое ажыццяўляла сваю палітыку ў дачыненні да ВКЛ, Маскоўскай Русі, Польшчы. Даследчыкі адзначаюць слабую каардынацыю сумесных дзеянняў Польшчы і ВКЛ супраць паўднёвых суседзяў. Невывучанымі засталіся палітычныя сувязі ВКЛ з Ноўгарадам і Псковам.

Кампетэнтнае даследаванне з высвятленнем сутнасці, эвалюцыі, гаспадарчай і паднявольнай дзейнасці сялянства і храналагічных межаў працэсу яго запрыгоньвання зроблена М.Ф.Спірыдонавым у кнізе «Закрепощение крестьянства Беларуси (ХV – ХVІ вв.)» (1993 г.). Асновай яго працы сталі актавыя матэрыялы Метрыкі ВКЛ і мясцовых судоў, што дазволіла параўнаць юрыдычныя нормы і рэальную сацыяльную практыку, паказаць паступовую інтэграцыю розных пластоў сялянства ў адзінае залежнае саслоў’е. Асобным катэгорыям сялян прысвечаны працы беларускіх даследчыкаў П.А.Лойкі і В.Ф.Голубева.

Значны ўклад у вывучэнне гісторыі праваслаўнай і ўніяцкай царквы ўносяць сучасныя рускія, украінскія, польскія даследчыкі. Руская патрыярхія пачала выдаваць шматтомную Праваслаўную энцыклапедыю (выданне пачатку ХХ ст. з-за ўмоў ваенных і рэвалюцыйных часоў не было завершана). На высокім прафесійным узроўні маскоўскі даследчык Я.Шчапаў напісаў курс лекцый па ранняй гісторыі праваслаўнай царквы і дзяржавы Х – ХІІІ ст. Рэктар Духоўнай акадэміі ў Львове Б.Гудзак выпусціў сінтэтычную працу па старажытнай гісторыі ўкраінскай царквы (з уключэннем значных матэрыялаў па гісторыі Беларусі) «Криза і реформа» (1999 г.).

Гісторыяй праваслаў’я ў Падляшшы займаецца беластоцкі даследчык А.Мірановіч. Традыцыйна польскія і літоўскія гісторыкі дэталёва распрацоўваюць гісторыю хрысціянізацыі Літвы. Пры розных палітычных ацэнках яны пагаджаюцца з тым, што гэта ўцягвала Літву ў еўрапейскую супольнасць, а ў дачыненні да зямель Русі ў ВКЛ вяла да росту канфесійнай і сацыяльнай напружанасці.

Павярхоўна вывучана гісторыя першых манаскіх ордэнаў у Беларусі. Выключэнне складае гісторыя Ордэна езуітаў, якой прысвечаны даследаванні Т.Б.Бліновай.

Эвалюцыю хрысціянскіх цэркваў на адпаведным кантынентальным узроўні вывучаюць супрацоўнікі Інстытута Цэнтральна-Усходняй Еўропы ў Любліне пад кіраўніцтвам праф. Е.Клачоўскага, гістарыяграфічныя аспекты царкоўнай праблематыкі – заходнебеларускага Цэнтра гістарычных даследаванняў, які ўзначальвае прафесар Д.У.Караў.

Рэфармацыйная царква, якая заснавалася ў Беларусі у сярэдзіне ХVІ ст., даследавалася галоўным чынам у ХХ ст. Розныя аспекты рэфармацыйнага руху асвятляюцца ў публікацыях І.Саверчанкі, Л.Івановай, Я.Н.Парэцкага, М.Б.Дзмітрыева і інш. даследчыкаў. Фундаментальнае даследаванне па гісторыі Рэфармацыі ў Літве падрыхтавала доктар гістарычных навук Літоўскай рэспублікі І.Лукшайтэ. Галоўныя архіўныя матэрыялы Віленскага кальвінісцкага сіноду загінулі ў 1611 г., таму вывучэнне асноўнай плыні рэфармацыйнага руху у Беларусі сустракаецца з вялікімі цяжкасцямі. Спрэчнымі застаюцца пытанні аб перадумовах Рэфармацыі ў Беларусі, яе сацыяльным уплыве на сялянства, мяшчан, секулярызацыі царкоўных уладанняў, гісторыі асобных кальвінісцкіх збораў.

Інтарэс да гісторыі уніяцтва ўзрос у 90-х гг. ХХ ст. у сувязі з 400-гадовым юбілеем Берасцейскага сабора 1596 г. і адраджэннем уніяцкай царквы ва Украіне. За апошняе десяцігоддзе выйшла нямала публікацый, прысвечаных дзейнасці уніятаў, непасрэдна Берасцейскай уніі. Новыя працы па гісторыі ўніяцкай царквы ў Беларусі і ва Украіне ўлічаны ў манаграфіях С.В.Марозавай «Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596 – 1839 гады)» (2001 г.). С.А.Падокшына «Унія, дзяржаўнасць, культура (Філасофска-гістарычны аналіз)» (1998 г.). На супярэчлівыя высновы дыскусій па гісторыі уніі ўплываюць канфесійныя і палітычныя погляды іх удзельнікаў, традыцыі старой гістарыяграфіі. Важнымі праблемамі застаюцца перадумовы Берасцейскай уніі, уплыў палітычных і царкоўных тэндэнцый на дзейнасць уніяцкай царквы, адносіны каталіцкай іерархіі, правячых колаў Рэчы Паспалітай, розных пластоў беларускага насельніцтва да уніятаў.

У апошнія дзесяцігоддзі пашырыліся даследаванні па гісторыі нехрысціянскіх канфесій ў Беларусі, з’явіліся сур’ёзныя публікацыі прафесійных гісторыкаў па гісторыі татарскай абшчыны і мусульманства (I.Собчака, П.Бараўскага, С.Думіна).

Відавочны дасягненні беларускіх даследчыкаў ў вывучэнні матэрыяльнай і духоўнай культуры Беларусі ХІІІ – ХV, ХVІ ст. Раннія этапы, як і перыядызацыя культурна-гістарычнага працэсу да канца ХV – ХVІ ст., па комплексных крытэрыях не паддаюцца вырашэнню з-за недахопу пісьмовых і наратыўных крыніц. Варта ўлічваць позняе развіццё ў Беларусі сярэдневяковай археалогіі па помніках ХІІІ – ХVІ ст. У адзінай сінтэтычнай працы Л.М.Лыча і У.І.Навіцкага «Гісторыя культуры Беларусі» (1996 г.) гісторыя культуры Беларусі ХІІІ – ХVІ ст. асвятляецца ў яе сувязях з развіццём культурна-гістарычных працэсаў у ВКЛ, асаблівасцямі фарміраванныя беларускай народнасці і статусам беларускай мовы.

Публікацыі па гісторыі культуры Беларусі – найбольш шматлікія з усіх гістарычных даследаванняў сярэдневякоўя і пераходнага перыяду да эпохі Новага часу. Поспехі дасягнуты ў вывучэнні старажытнай беларускай мовы, літаратуры, пісьменнасці, мастацкай спадчыны (пластыка, іканапіс, графіка, слабей – прыкладное артыстычнае рамяство, скульптура), традыцыйнай народнай культуры. Сярод сінтэтычных сфер беларускай культуры найлепш прадстаўлены даследаванні па гісторыі народнай і манументальнай царкоўнай, дварцова-замкавай архітэктуры і дойлідства. Гэтыя працы пераважна наватарскія па сваёй сутнасці, бо абапіраюцца на вывучэнне канкрэтных захаваных помнікаў (Ю.А.Якімовіч, А.Трусаў, А.М.Кушнярэвіч, Л.А.Малчанава, Т.В.Габрусь, А.І.Лакотка).

Агляд прац па гісторыі Беларусі перыяду ВКЛ сведчыць аб дыспрапорцыях у развіцці айчыннай і замежнай гістарыяграфіі. Гісторыкі Беларусі, не гледзячы на слабае развіццё манаграфічных даследаванняў, распрацоўваюць асобныя праблемы ў культурнай, моўнай, этнічнай і сацыяльна-эканамічнай гісторыі ВКЛ. Развіццё дзяржаўна-прававых інстытутаў ВКЛ, сацыяльна-палітычныя рухі, знешнепалітычныя і царкоўна-канфесійныя адносіны Беларусі з Расіяй – тэмы рускай гістарыяграфіі канца ХІХ – ХХ ст. У шырокім кантэксце гісторыі ВКЛ ХІІІ – ХVІ ст. і Рэчы Паспалітай апошняй трэці ХVІ ст. найбольшымі дасягненнямі адзначана польская гістарыяграфія. Асноўным недахопам замежнай гістарыяграфіі можна лічыць яе замкнёнасць ў сваёй нацыянальнай гісторыі, што не адпавядае гістарычнай рэчаіснасці і часткова з’яўляецца рэліктам старой гістарыяграфіі і водгукам палітычных баталій. Развіццю беларускай медыявістычнай гістарыяграфіі перашкаджае адсутнасць моцных гістарыяграфічных традыцый, нераспрацаванасць шэрагу напрамкаў айчыннай гісторыі, распаўсюджанасць гістарычных стэрэатыпаў у навукова-папулярнай літаратуры і вучэбных дапаможніках.

У 90-я гады пачаўся паступовы адыход ад палітызаваных ацэнак праблем гісторыі грамадска-палітычнага жыцця Беларусі ў XIX ст. Менавіта гэтым вызначаецца манаграфія В.В.Шведа «Паміж Польшчай і Расіяй: грамадска-палітычнае жыццё на землях Беларусі (1772 - 1863 г.)». У ёй на падставе новых крыніц асвятляецца механізм далучэння зямель Беларусі да Расійскай імперыі, раскрыта палітыка адносна іх расійскага ўрада, паказаны роля і значэнне розных палітычных і рэвалюцыйных арганізацый, у тым ліку і масонскіх лож, якія дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі, у польскім і рускім апазіцыйных рухах. У гэтым кантэксце разглядаюцца польская і руская плыні грамадска-палітычнага жыцця на землях Беларусі, а таксама зараджэнне беларускага нацыянальнага руху.

Паралельна актывізуецца вывучэнне праблемы дваранства ў Беларусі. Па гісторыі гэтага саслоўя першай паловы ХІХ ст. былі абаронены кандыдацкія дысертацыі Г.Н.Туміловіч, С.Л.Лугаўцовай, С.У.Амелькай. Гістарычную ролю і месца дваранства ў сацыяльна-эканамічным жыцці Беларусі ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. прасачыў А.П.Жытко ў манаграфіі «Дваранства Беларусі перыяду капталізму. 1861 – 1914 гг.» (2003 г.).

Вывучэнне праблем грамадска-палітычнага жыцця ў XIX - пачатку XX ст. стымулявала разгортванне даследаванняў па гісторыі палітычных партый, якія праявілі актыўнасць у Беларусі ў ходзе трох расійскіх рэвалюцый. Гэтыя праблемы занялі важнае месца ў беларускай гістарыяграфіі. У выдадзеных навуковых працах яскрава пераважалі мясцовыя сюжэты. П.І.Брыгадзін, напрыклад, даследаваў дзейнасць эсэраўскіх арганізацый на тэрыторыі Беларусі з канца XIX ст. да лютага 1917 г. у манаграфіі «Эсэры ў Беларусі (канец XIX – люты 1917 г.)» (1994 г.).У ёй даследуецца гісторыя ўзнікнення і дзейнасць мясцовых арганізацый партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў у беларускіх губернях ад яе зараджэння да лютага 1917 г.

Адным з цэнтраў, дзе стваралася ПСР, была Беларусь. Эсэраўскія арганізацыі мелі моцныя пазіцыі ў Віцебску, Магілёве, Гомелі, Мінску, Бабруйску, Пінску і інш. гарадах і мястэчках. Камітэты і групы ПСР ствараліся ў асноўным у гарадах і складаліся са служачых, рамеснікаў, моладзі. Па нацыянальнаму складу ў падаўляючай большасці гэта была яўрэйская моладзь.

Дзейнасць эсэраўскіх арганізацый у Беларусі П.I.Брыгадзін падзяляе на некалькі этапаў. Першым быў перыяд станаўлення, які