Гістарыяграфія гісторыі Беларусі перыяда 1917 – 1945 гг.

 Вядучымі накірункамі даследаванняў у сярэдзіне 50 – 80-х гг. з’яўляліся гісторыя Кастрычніцкай рэвалюцыі, ўсталяванне Савецкай улады на тэрыторыі Беларусі, утварэнне беларускай савецкай дзяржаўнасці, працэс «сацыялістычнага будаўніцтва».

Вывучэнне гісторыі сацыялістычнай рэвалюцыі ў Беларусі звязана з імем І.М.Ігнаценкі. У манаграфіі «Беднейшее крестьянство – союзник пролетариата в борьбе за победу Октябрьской революции в Белоруссии (1917 – 1918 гг.)» (1962 г.) ён ахарактарызаваў палітычнае становішча на неакупаванай тэррыторыі Беларусі напярэдадані і ў час Кастрычніцкай рэвалюцыі, упершыню пасля 20 – 30-х гг. паказаў уплыў на сялянства беларускіх нацыянальных партый, увёў новую гістарыяграфічную тэму – аналіз складу і рашэнняў Усебеларускага з’езда.

Барацьбу з «карнілаўскім мяцежом», падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Мінску, падпісанне Брэсцкага міру разглядзаў у сваіх працах У.Р.Івашын, дзейнасць партыі бальшавікоў, ваеннае будаўніцтва, дзейнасць Саветаў і рэўкомаў, удзел Беларусі ў ваенна-палітычным саюзе савецкіх рэспублік – П.А.Селіванаў, унутраную і знешнюю барацьбу на тэрыторыі Беларусі ў перыяд грамадзянскай вайны – С.З.Пачанін, становішча рабочага класа і дзейнасць прафсаюзаў у 1917 – 1918 гг. – В.Р.Гнеўка, дзейнасць атрадаў Чырвонай гвардыі, атрадаў Частак асобага прызначэння – А.Г.Хахлоў, арганізацыю Саветаў – П.К.Блашко.

Значная ўвага даследчыкаў у 50 – 60-я гг. была накіравана на вывучэнне аграрных пераўтварэнняў савецкай улады. У працах В.А.Мілаванава, І.Я.Марчанкі, Б.М.Фіха і інш. абгрунтоўвалася аграрная палітыка партыі бальшавікоў, яе сацыялістычны характар. Галоўным аспектам вывучаемай праблемы з’яўляўся працэс арганізацыі калектыўнага сектара ў беларускай вёсцы.

У пасляваенных выданнях утрымліваецца значны факталагічны матэрыял, прысвечаны стану беларускага грамадства ў 20 – 30–я гг. Шырока пададзены станоўчы вопыт, але не асвятляецца шэраг тагачасных праблем: нізкі ўзровень жыцця насельніцтва, супярэчлівы характар дэмакратызацыі ў перыяд НЭПа, цяжкасці ў ажыццяўленні палітыкі «беларусізацыі», пачатак фарміравання камандна-адміністрацыйнай сістэмы і інш.

Асобнай тэмай даследавання ў сярэдзіне 50 – 80-я гг. стала гісторыя нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў БССР. Н.В.Каменская ў манаграфіях «Утварэнне БССР» (1946 г.), «Вялікая Кастрычніцкая Сацыялістычная рэвалюцыя і ўтварэнне БССР» (1954 г.), «Первые социалистические преобразования в Белоруссии» (1957 г.) упершыню паказала ўплыў Кастрычніцкай рэвалюцыі на «сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне працоўных» Беларусі, але зусім не разгледжаны беларускі нацыянальны рух.

Найбольш грунтоўны аналіз праблемы ўтрымліваецца ў двухтомнай працы В.А.Круталевіча «Рождение Белорусской Советской Республики» (1976 г., 1979 г.).

У манаграфіі Я.Н.Шкляр «Борьба трудящихся Литовско-Белорусской ССР с иностранными интервентами и внутренней контрреволюцией (1919 – 1920 гг.)» (1963 г.) раскрыта гісторыя ўтварэння і роль ЛітБелССР.

Па-ранейшаму актуальным для беларускай савецкай гістарычнай навукі заставалася пытанне барацьбы з «дробнабуржуазнымі і нацыяналістычнымі партыямі». Гэты аспект знайшоў адлюстраванне ў працах М.С.Сташкевіча «Непазбежнае банкруцтва» (1974 г.), «На защите идей Октября: Из истории идейно-политической борьбы в Белоруссии в годы гражданской войны (1919 – 1920 гг.)» (1978 г.), «На пути к истине: Из истории национально-освободительного движения в Белоруссии, 1917 г.» (1983 г.), «Приговор революции: Крах антисоветского движения в Белоруссии, 1917 – 1925.» (1985 г.).

Але ў 80-я гг. упала цікавасць даследчыкаў да праблем Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, хаця шэраг пытанняў застаўся амаль невывучаным: ажыццяўленне нацыянальнай і сацыяльнай палітыкі партыяй бальшавікоў, узаемаадносіны рабочага класа з нацыянальным рухам, псіхалогія і настрой працоўных, адсутнічала абагульняючая праца па гісторыі грамадзянскай вайны.

У Праграме КПСС, прынятай на ХХІІ з’ездзе партыі ў 1961 г., сцвярджалася, што «індустрыялізацыя краіны, кааперыраванне сельскай гаспадаркі, культурная рэвалюцыя – … асноўныя палажэнні ленінскага плана пабудовы сацыялізму» у СССР. Гэты пастулат стаў асноўнай схемай у вывучэнні гісторыі савецкага грамадства 20 – 30-х гг. Было выдадзена больш за 40 манаграфій, прысвечаных аднаўленчаму перыяду (1921 – 1925 гг.), індустрыяльнаму развіццю БССР, калектывізацыі сельскай гаспадаркі, гісторыі рабочага класа і гісторыі КП(б)Б.

У 50-я гг. узрасла цікавасць даследчыкаў да палітыкі індустрыялізацыі, паколькі лічылася, што перамога ў Вялікай Айчыннай вайне стала вынікам праведзенай у СССР індустрыялізацыі. Сфарміравалася пазіцыя беларускіх гісторыкаў па гэтай праблеме – лічылася, што індустрыялізацыя ў БССР пачалася з ХІV з’езда ВКП(б) (1925 г.) і працягвалася да пачатку вайны. Аўтары зводзілі працэс індустрыялізацыі да тэхніка-эканамічных аспектаў. Галоўную асаблівасць сацыялістычнай індустрыялізацыі ад капіталістычнай яны бачылі ў прыярытэтным развіцці цяжкай прамысловасці.

Першыя вынікі НЭПа ў рэспубліцы прааналізаваў М.Я.Шкляр у манаграфіі «Борьба Компартии Белоруссии за укрепление союза рабочего класса и трудового крестьянства в восстановительный период (1921 – 1925 гг.)» (1960 г.). Таксама гэтай праблематыкай займаўся М.Я.Завалееў. У манаграфіі «Рабочий класс Белоруссии в борьбе за социализм. 1917 – 1932 гг.» (1967 г.) ён разглядзеў змены ў колькасным, культурна-тэхнічным стане пралетарыята Беларусі, раскрыў шэфскую дапамогу вёсцы, дзейнасць прафсаюзаў. А.І.Жаўнерчык і І.В.Міронаў раскрылі ажыццяўленне ІІ-й пяцігодкі ў БССР, а І.С.Росман – пачатковы перыяд ІІІ-й пяцігодкі.

У 1979 г. выйшла манаграфія А.Т.Нятылькіна «Осуществление ленинской политики индустриализации в Белоруссии (1926 – 1941 гг.)», якая абагульняла гісторыю першых пяцігодак. Але аўтар не раскрыў поўна крыніцы індустрыялізацыі, не паказаў фарсіраванне гэтай палітыкі з боку партыйнага кіраўніцтва краінай, абыйшоў сваёй увагай невыкананне першых пяцігадовых планаў.

Адным з першых да праблемы масавай калектывізацыі сельскай гаспадаркі ў БССР звярнуўся А.А.Філімонаў у манаграфіі «Укрепление союза рабочего класса и трудового крестьянства в период развернутого строительства социализма, 1929 – 1936 гг. На материалах Белоруссии» (1968 г.). 

Дзейнасць саўгасаў рэспублікі прадстаўлена ў даследаваннях А.М.Сарокіна «Совхозы БССР в период построения фундамента социализма (1926 – 1932 гг.)» (1971 г.), «Совхозы Белорусской ССР (1917 – 1941 гг.)» (1979 г.).

Пытанні ажыццяўлення культурных пераўтварэнняў у БССР прадставіў у кнізе «Деятельность КПБ по осуществлению культурной революции в республике (1919 – 1937 гг.)» П.П.Сіліванчык, гісторыю беларускага савецкага друку – С.В.Марцалеў, станаўлення вышэйшай школы – Н.І.Красоўскі. Але высокая палітызацыя, заідэалагізаванасць культурнай работы ў БССР не раскрывалася.

У 80-я гг. значная ўвага стала надавацца праблемам фарміравання інтэлігенцыі ў БССР, ваенна-патрыятычнаму выхаванню працоўных, ідэалагічнай рабоце з насельніцтвам у працах Ю.С.Кузняцова, А.Ф.Васілеўскай, Е.В.Маскоўкінай, П.Г.Чыгрынава, М.П.Касцюка. Фарміраванне кадраў для сістэмы народнай адукацыі рэспублікі плённа вывучаў Я.К.Новік.