Багълайыджысыз табили муреккеп джумлелернинъ таби къысымына коре таснифи

       Багълайыджысыз табили муреккеп джумлелер теркибинде бири дигерине мана, тизим ве интонация вастасынен таби олып кельген эки къысымдан ибареттир. Таби этиджи къысым – баш джумле, таби олгъан къысым – таби джумледир. Табили багълайыджысыз джумлелер, тюрлю мана мунасебетлерини бильдирип, бойле чешитлерге болюне:

- себеп табили муреккеп джумле;

- нетидже табили муреккеп джумле;

- макъсат табили джумле;

- вакъыт табили муреккеп джумле;

- шарт;

- тамамлайыджы;

- изалама.

Багълайыджысыз себеп табили муреккеп джумлелерде къысымлар арасында себеп мунасебети ифаделене. Бу типтеки джумледе баш къысым таби джумледен эвель тура. Таби джумле исе баш джумледен сонъ келип, онынъ иш-арекетинден кельген себебини анълатыр. Бойле джумлелер багълайыджылы себеп джумлелерге бир дередже мунасебетте олур; чюнки багълайыджысыны джумле манасына тесир олмадан багълайыджысыз джумлесинде ишлетмек мумкюн. Меселя: Орденли адамнынъ суали директорны тааджиплендирди, бойле суальни о биринджи кере эшитмеди. Тенъештирейик: Орденли адамнынъ суали директорны тааджиплендирди, чюнки бойле суальни о биринджи кере эшитмеди. Бу джумледен коремиз ки, таби джумле постпозицияда булунып, баш джумленинъ хаберини изалап келе. Багълайыджы тюшюрилип къала.

Багълайыджысыз нетидже табили муреккеп джумлелерде таби джумле баш джумледек олгъан иш-арекетнинъ нетиджесини бильдирир. Бойле джумлелерде, иш-арекетнинъ арды-сыра олып кечкенинден, къысымлары шекильдже адий джумлелерни анъдырып, онынъ ичюн, демек, ве багълайыджы ве багълайыджы вазифесинде кельген сёзлернен ишлете билирлер.

Багълайыджысыз макъсат табили муреккеп джумле. Макъсат мунасебетини бильдирген джумлелерде таби джумле баш джумледе оладжакъ иш-арекетнинъ макъсадыны бильдирир.

Баш джумледе хабер биринджи шахыста кельген истек я да эмир фииллеринен, таби джумледе исе хабер учюнджи шахыста кельген эмир-истек фииллеринен ифаделенир. Таби джумле не макъсатнен? не ичюн? деген суаллерден бирине джевап олып келир.

Меселя:

Багълайыджысыз вакъыт табили муреккеп джумлелерде вакъыт мунасебети ифаделене. Бойле джумлелерде таби ве баш джумледе иш-арекетнинъ вакъыт мунасебети косьтериле. Таби къысым баш джумледен эвель келе.

Таби джумледе иш-арекет эвельдже башлай ве сонъуна етмей, баш джумледе сонъджа башлагъан иш-арекет белли бир къыскъа вакъыт арасында берабер олып кече ве девамлай.

Меселя: Къаранлыкъ тюшип, немселер атешни токътаткъан маальде, дёрт солдат къалгъан эди (Э.А.).

Таби джумледе иш-арекет девамлангъан вакъытта, баш джумледе сонъджа башлангъан иш-арекет олып кечер. Белли бир къыскъа вакъыт арасында таби джумленен баш джумленинъ иш-арекети берабер олып кечер.

Меселя:

Таби багъ баш ве таби джумлелернинъ тизилювинден кельген манасындан ифаделенир, чюнки таби джумлелер, озь башына къулланылмайып, баш джумленинъ мейдангъа кельмесини талап этер.

Шарт мунасебетини бильдирген багълайыджысыз табили муреккеп джумлелерде таби джумледе къоюлгъан шартлар баш джумледеки иш-арекет насыл оладжагъыны анълатыр. Таби ве баш джумлелерде назарда тутулгъан иш-арекет арды-сыра бир-бирининъ артындан олып кечеджегинден себеп, бойле джумлелерде шарт манасынен берабер вакъыт манасы да келип къошулыр. Меселя: Сиз кирерсиз, сонъ къабакъ манъа патлар. Бу джумледе шарт манасынен берабер вакъыт манасы кельгени де корюле. Бойле джумлелерге вакъыт манасыны анълаткъан сёзлерни къошмакъ мумкюн: Къачан сиз кирерсиз, сонъ къабакъ манъа патлар. Таби ве баш джумлелернинъ хаберлери шимдики-келеджек (даимийлик) заман фиилининъ шеклинен ифаделенир. Шарт джумлесининъ башкъа сойларында ялынъыз шарт манасы ифаделенир. Таби джумленинъ хабери учюнджи шахыста кельген эмир-истек фиилинен ифаделенир.

Меселя:

Таби джумленинъ хабери экинджи шахыста кельген эмир фиилинен ифаделене.

Меселя:

Таби джумленинъ хабери кечкен заман фиилинен ифаделенир:

Баш джумледе хабер шимдики-келеджек заман, я да эмир фииллеринен ифаделенир:

Багълайыджысыз тамамлайыджы табили муреккеп джумлелер тамамлайыджы мунасебетини бильдирелер. Мында баш джумленинъ хабери баш джумледе анълатылгъан мананынъ битмесини сорар. Баш джумледе хабер тарафындан идаре этильген тамамлайыджы олмакъ керек. Онынъ олмагъаны ичюн баш джумленинъ хаберине багълы олып таби джумле келир. Баш джумленинъ хабери айтмакъ, дуймакъ, зан этмек, фарз этмек, бильмек, сезмек киби фииллернен ифаделенир. Меселя:

Багълайыджысыз изайи табили муреккеп джумлелерде таби джумле бутюнлей баш джумлени я да тек къайсы бир азаны изалап келир. Бойле джумлелернинъ теркибинде иза манасыны анълаткъан ве багълайыджы вазифесинде кельген яни сёзю кирсетиле билир [3, c. 86].

Меселя: ***

Бойлеликнен, табили муреккеп джумлелер таби ве баш компонентлерден ибареттир. Бу компонентлер озьара табийлик багъынен багъланып кельмекте, яни синтактик джеэттен бири-бирине таби олалар. Баш джумле эсас фикирнинъ ташыйыджысы, таби этиджи къысым сайыла, таби джумле исе грамматик ве семантик джеэттен онъа багълы олып, баш джумлени тамамлап кельмектедир. Таби ве баш джумлелер бири-бирине багълайыджылар, нисбий сёзлер, мунасебетчилер, дереджеликлер, бундан да гъайры, мана ве интонация вастасынен багъланырлар.

 

Амелий къысым