Тема: Муреккеплешкен джумлелер

Айырылма илявелер.

Айырылма айырыджылар предметнинъ аляметини текрар изалап, кимге?, неге? менсюп олгъаныны косьтермек ичюн, джумленинъ башкъа азаларындан айырылып къулланылалар.

Меселя: Бир талебе, / узун бойлу, ири козьлю къызчыкъ, / абиде этрафындаки къоранынъ къапусыны ачып, учъ къызнен берабер ичери кирди. (С.С.)

Айырылма тамамлайыджы озюнден эвель кельген тамам- лайыджынынъ манасыны изалап, оларгъа терендже таин- лев манасыны къоша билир.

Меселя: Бизлерге, / инсанларгъа /, эбедий аят берилъген. (С.С.)

Айырылма аллар эки чешиттен ибарет олурлар: оборот шеклинде ве джумле азасы киби.

Оборот шеклинде тизильген айырылма аллар иш-арекет- нинъ беджерилюв тарзыны, вакътыны, шартыны, себебини, макъсадыны, тенъештирмени эм де керилеме маналарыны ифаде эте.

Меселя: О, этрафны козъден кечирди, / омузындаки торбасыны ерге къойып, / Ёргъун кевдесини мешин къаплы кресло устюне ташлады. (С.Э.)

Оборот алларнынъ теркибинде мунасебетчилер де ишле- тиле билир: сонъ, киби, коре, алда, бакъкъанда, деп ве башкъалары.

Меселя: / Бу арада адамньтъ лафыны больген киби, /

ири пенджерелерден оларнынъ юзълерине машина ярыгъы урды. (С.Э.)

Джумленинъ азасы киби тизильген айырылма аллар озюнден эвель кельген алларнынъ манасыны изалап, оны конкретлештирир, олар эксериет ер ве вакъыт маналарыны анълатырлар.

Меселя: Авлакъта, / дагъ этегинде, / оларгъа тирелъ- ген киби, ян-янаша, цемент заводларнынъ къоджаман кевделери кок юзюне ынтылып туралар. (С.Э.)

Айырылма илявелер муптедагъа я да джумленинъ экин- джи дередже азаларындан бирине менсюп олып оларнынъ маналарыны изалап келирлер.

Меселя: Бизлер, / мектеп талебелери, / эр сы- ныфтан айырыджа гулъчемберлер алып, Эминенинъ къабирине ведалаьиувгъа баргъан эдик. (С.С.)

Эгер айырылма аза джумленинъ башында олса, виргуль ондан сонъ къоюла, джумленинъ ортасында олса, эки тарафлама виргульнен айырыла.

 

Вазифелер. Джумлелерни кочюрип язынъыз, айрылма азаларны тапып, чешитлерини къайд этинъиз, синтактик талиль этинъиз. Айырылма азаларнынъ джумледе беджерген вазифеле- рини анълатынъыз.

 

1. Сиз, Зарифе енге, эсли-башлы къадынсынъыз, ойле алларда не япмакъ кереклигини биледирсинъиз. (Ю.Б.)

2. Залнен сананынъ огюндеки онъ тарафтаки кошеде, къы- зыл орьтюли стол устюнде, Сервернинъ балабан портрети къоюлгъан. (Ю.Б.) 3. Айше университеттен эрте-ярыкъ къайтып кельди. (Ю.Б.) 4. О, Сервернинъ суретини козьле- рине синъирмеге истер киби, баягъы вакъыт ресимге бакъып турды. (Ю.Б.) 5. Ана анда, чемодан ичинде, дженкнинъ биринджи айлары Серверден кельген бир десте мектюп ята. (Ю.Б.) 6. Алиме, орта яшларында бир къадын, онъа терен бир назар ташлады. (Ю.Б)

Тема: Багълайыджысыз муреккеп джумлелер

Амелий къысым

Вазифе: Джумлелерни кочюрип язынъыз, синтактик талиль этинъиз. Багьлайыджысыз тизмели муреккеп джумлелернинъ чешитлерини бельгиленъиз, аляметлерини анълатынъыз.

Богьазым тутулды, тилим де тутулып къалгьандай олды. (Р.М.) 2. Онъа насылдыр таныш чизгилер корюнген киби олды, о къадынны къайда корьгенини бирден хатырлап оламады. (С.С.) 3. Тимур Абдуллаевич Алименинъ эллери агъырлашкъаныны сезди, о, онынъ ап-акъ кесильген юзюни корьди. (С.С.) 4. Дагьны, ташны ель бозар, адам огълуны сёз бозар. (Ат.с.) 5. Сейдамет деде бу фикирни торунынынъ козьлеринде окъуды, Асие буны анълап шу саат куледжек олды. (Р. А.) 6. Озенчик энди бираз сакин акъмакъта, онынъ чевре-четинде отлар осип чыкъкъан. (И.) 7. Ачув – душман, акъыл – дост. (Ат.с.) 8. Адамларнынъ кольгелери айдынланды, бир аньден сонъ эр шей кене зифт къаранлыгъына чёкти. (И.П.) 9. Къызлардан базылары помидор туршусыны догърады, дигерлери отьмек ве пенир кести, чанакь-чёльмекни азырладылар. (И.П.) 10. Тама-тама голь олур, акъа-акъа сель олур. (Ат.с.) 11. Джемилевнинъ къоллары къалтырады, сесинде сертлик дуюлды. (И.П.) 12. Козьлерини ачкъанда, кунеш къонгъан, къаранлыкъ тюшкен эди. (Ш.А.)

Эвге вазифе:

Джумлелерни окъунъыз. Айырыджы, тенъештирме, кенъишлетме маналарыны анълаткъан тизмели муреккеп джумлелерни тапып, талиль этинъиз, кочюрип язынъыз.

Эмектен дост артар, ошектен душман артар. (Ат. с.) 2. Ат арабада сыналыр, йигит мейданда сыналыр. (Ат.с.) 3. Лампалар янды, оларнынъ ерге тёккен нурлары чечеклерге янъы тазелик, тюс ве ренк бердилер. (Ю.Б.) 4. Эсма шимди дайысынынъ янында отура, онынъ алы пек яман. (А.О.) 5. Аш – саибинен ярашыр, гуль – япрагъынен ярашыр. (Ат.с.) 6. Я Керим аранда тахта эренделей, я да Реян пенджереге джам къоя. (А.Къ.) 7. Сен мындан мытлакъа кет, ёкъса джады сени ольдюрир. (М.) 8. Базы къоранталар пек муаббет яшайлар, базылары исе къавгъа-давадан къуртулмайлар. (И.) 9. Яхшы сёз кульдире, яман сёз куйдюре. (Ат.с.) 10. Эсма болдурды, анасы оны къучагъына ала, опе. (А.О.) 11. Тек бир Бекмуратовнынъ кулер череси денъишмеди, онынъ козьлери буллюрдай парылдады. (Ю.Б.) 12. Мурат четке чекильди, проводникке ёл берди, о, аджиз кулюмсиреди. (Э.У.) 13. Къуш ювасыз олмаз, инсан эвсиз олмаз. (Ат.с.)

Тема: Муреккеплешкен джумлелер

Дерснинъ макъсады: муреккеплешкен  джумлелернинъ тизилюв аляметлерини ве меселенинъ эсас проблемаларыны ачыкъламакъ. 

Дерснинъ планы:

1. Мевзу. Муреккеплешкен джумлелер: (Сойдаш азалы джумлелер. Сойдаш азалы джумлелерде багълайыджыларны ишлетюв)

2. Сойдаш азалы джумлелерде умумлештириджи сёзлерни къулланув.

Мевзу. Джумленинъ айрылма азалары: (Айрылма айырыджылар. Айырылма тамамлайыджылар. Айырылма аллар. Айырылма илявелер.

Эдебият:

1.Акмоллаев Э. C. Къырымтатар тилининъ амелияты. Синтаксис / Э. C. Акмоллаев. – Ташкент: Укитувчи, 1986. – 160 с.

2.Аджимамбетова. Г. Ш. Земаневий къырымтатар тили. Синтаксис (Сёз бирикмеси. Адий джумле) учебное пособие / Г. Ш. Аджимамбетова. – Симферополь: ИП Хотеева Л.В.

– 124 с.

3.«Земаневий къырымтатар тили (синтаксис)» фенини огренюв боюнджа окъув-методик тевсиелер 1 къысым / Тертип эткен Г. Ш. Аджимамбетова. Акъмесджит: Форма, 2014. – 60 с.

4.Земаневий къырымтатар тили (синтаксис) фенини огренюв боюнджа окъув-методик тевсиелер 2 къысым / Тертип эткен Г. Ш. Аджимамбетова. Акъмесджит: Форма, 2014. – 49 с.

 

 

Адий джумлелер, чешит грамматик васталарынен кенишленип муреккеплеше билир. Бойле грамматик васталары вазифесинде сойдаш азалар, айырылма аза- лар, хитаплар, кириш сёзлер, кириш бирикмелер, кириш джумлелер иштирак этелер. Олар джумлени белли бир де- реджеде кенишлендирелер, лякин тизим джеэттен адий джумленинъ шеклинден чыкъмазлар.

Сойдаш муптедалар, сойдаш хаберлер, сойдаш айыры- джылар, сойдаш тамамлайыджылар, сойдаш аллар — эпи- си сойдаш азалы джумлелернинъ теркибине кирелер.

Сойдаш муптедалар. Джумледе бир къач муптеда ишле- тильсе ве бир хаберге бойсунып кельсе, олар сойдаш олып келирлер.

Меселя: Онынъ устюнде чайник, шекерлик, эки филъ- джан ве бир де козьлюк тура. (И.П.)

Сойдаш хаберлер бири-бирине бойсунмасалар да, лякин эписи муптедагъа багъланып келирлер ве бир сой синтактик вазифени беджерирлер.

Меселя: Артындан мен де турдым, кийиндим ве мер- дивен мейданлыгъына чыкътым. (А.Къ.)

Сойдаш хаберлерде кечкен заман бильдирген эди ярдым- джы фиили хабернинъ сонъкисине къошулып келир.

Меселя: О, кеткен сайын алевлене, патлай, чатырдай эди. (И.П.)

Сойдаш хаберлерде ишлетильген фииллер бир шекильде олып келирлер (сайысы, заманы, шахысы).

Сойдаш азаларында хаберлик, келиш, шахыс ялгъама- лары сойдаш сёзнинъ энъ сонъунда къоюлып эписи ичюн умумий олур.

Сойдаш айырыджылар айырылгъан сёзге бир сой мунасебетте олурлар. Сойдаш айырыджылар бири-би- ринен арды-сыра интонациянен ве тизме багълайы- джыларнен багъланып келирлер.

Меселя: Секиз йыллыкъ азаплы, мешакъатлы омюри о ерлерде кечти. (И.П.)

Сойдаш тамамлайыджылар бир келишнинъ шеклин- де келирлер.

Меселя: Бетини, манълайыны терен бурюшиклер къаплап алгъан. (И.П.)

Сойдаш аллар бир мананы анълатырлар (ер, тарз, вакъыт, себеп, макъсат ве ил.).

Меселя: Копек бирден сычрап, авулдап озен тарафкъа чапты. (И.П.)

Сойдаш азалар джумледе бири-биринден виргульнен айы- рылалар.

Сойдаш азалары бири-бирине багълайыджысыз багълан- гъанлары киби багълайыджылар вастасынен де багъланып келирлер. Сойдаш азалы джумлелерде умумийлештириджи сёзлер де ишлетилир. Олар сойдаш азаларындан эвель, я да сонъ келе билирлер.

Меселя: Эр кес: бала-чагъа, къарт-яш оны «Азман» деп чагъыра эди. (И.П.)

Умумийлештириджи сёзлер джумледе сойдаш азалары нен берабер бир сой вазифени беджере ве бир сой суальге джевап берелер. Сойдаш азалар умумийлештириджи сёзлер- нинъ манасыны айдынлаштырыр ве изалар. Умумийлештириджи сёзлернинъ вазифесинде эксериет, чокълукъ мана- сында кельген исимлер, я да замирлер къулланылырлар.

Эгер умумийлештириджи сёз сойдаш азаларындан эвель кельсе ондан сонъ эки нокъта (:) къоюлыр.

Эгер умумийлештириджи сёз сойдаш азаларындан сонъ кельсе тире (—) къоюлыр.

 

Вазифелер: Джумлелерни кочюрип язынъыз, сойдаш азаларыны тапып, къайд этинъиз, чешитлерини бельгиле- нъиз.

1. Теметте бу субеттен бир сувукълыкъ, титислик къалды. (И.П.) 2. Онынъ козьлеринде терен кедер, къай- гъы сакълы эдилер. (И.П.) 3. О, акъайнынъ сабырсыз- лангъаныны, эеджанлангъаныны дераль анълады. (И.П.)

4. О, эфкярыны дагъытаджакъ олып, еринден къалкъты да, тувар аранына догъру адымлады. (И.П.) 5. Вакъытсыз атылгъан достларыны, къан къускъан осьмюрлерни, къапу алдында бузлап къалгъан къадынларны козь алдына кетир- ди. (И.П.) 6. Къалын, токъал ве юньлю пармакъларынен серт сакъалыны сыйпады. (И.П.) 7. Баланынъ яш, гуняхсыз къальби тельче-тельче олгъан эди. (И.П.) 8. Базылары олып кечкен вакъианы, къабартып, озюнден де къошып, ялдыз- латып айта. (И.П.) 9. Тамила, къоркъа-къоркъа, сыкъыла- сыкъыла Шерифовнынъ иш одасына кирди. (И.П.) 10. Мен оны не ичери, не де тышары итеп чыкъарып олдым. (Э.У.)

11. Решид Абдурешидовичнинъ артындан узун ве къаран- лыкъ коридоргъа чыкътым. (Э.У.) 12. Къуш де пенджереге урулды, де келип балаларнынъ башына къонды. (Э.У.)

13. Олар буюк, сим-сия эм де пек кедерли эдилер. (Э.У.)

14. Онынъ козьлери балабан, эм де сим-сия эдилер. (Э.У.)

15. О, фидан киби, инджечик ве назик эди. (Э.У.) 16. Курсу- мызда пек дюльбер, пек гузель бичимли бир къыз бар эди. (Э.У.)

 

 

Вазифелер: Ашагъыда берильген джумлелерни, токътав ишаретлерини къойып, кочюрип язынъыз. Сойдаш азалы джумлелерни синтактик талиль этинъиз. Не ичюн базы айырыджылар сойдаш олып кельмегенлерини анълатынъыз.

1. Не япаджагъыны бильмеген адам киби, де чемодангъа де богъчагъа япыша эди. (И.П.) 2. Чокъ вакъыт майлы моторларгъа гурюльтинен аилангъан транспортер лента- ларгъа бакъты. (И.П.) 3. Эскен хафиф ельчик тюрлю къокъулар кетире. (И.П.) 4. Ильяс Меметович сабыр- сызлана кя де бир саатине козь ташлай. (И.П.) 5. Ара- реттенми ёкъса чокъ юргенденми, ёргъунлыгъы даа савушмай эди. (И.П.) 6. Аман шляпасыны чыкъарып аскъычкъа илиштирди къолундаки кягъытларны ма- вы къадифенен орьтюли стол узерине ташлады. (И.П.)

7. Теренден эм де зорнен нефес ала. (И.П.) 8. Сонъра яваш лякин къатты адымларнен ичери кирди. (И.П.)

 

 

Адий джумленинъ теркибинде айырылма азалар да иш- летиле билирлер. Олар джумленинъ азаларындан бир де- бирине айырыджа эмиет берип, онынъ манасыны къувет- лендирелер, я да изалап муайенлештирелер. Эгер де джум- ленинъ бир де-бир азасы айырылгъан аза тарафындан къу- ветлендирилип кельсе, айырылма аза оборот шеклинде ифа- деленир.

Меселя: О, / къаршысына келеяткъан биринджи юк машинасыны токътатып, / шофёрдан бир шейлер сорады, бир шейлер язып алды. (С.Э.)

Эгер де джумленинъ бир де-бир азасы айырылма аза та- рафындан изаланып муайенлештирильсе, айырылма аза тек джумле азасы киби ифаделенип келир.

Меселя: Ашагъыда, / гуль багъчасында, / индже улукълардан авагъа сачрагъан сув тамчылары чечеклер устюнде ойнашаракъ, кунеш ярыгъында инджи киби парылдайлар. (И.П.)

 

Джумленинъ айырылма азалары булардыр:

1) айырылма айырыджылар;

2) айырылма тамамлайыджылар;

3) айырылма аллар;

Айырылма илявелер.

Айырылма айырыджылар предметнинъ аляметини текрар изалап, кимге?, неге? менсюп олгъаныны косьтермек ичюн, джумленинъ башкъа азаларындан айырылып къулланылалар.

Меселя: Бир талебе, / узун бойлу, ири козьлю къызчыкъ, / абиде этрафындаки къоранынъ къапусыны ачып, учъ къызнен берабер ичери кирди. (С.С.)

Айырылма тамамлайыджы озюнден эвель кельген тамам- лайыджынынъ манасыны изалап, оларгъа терендже таин- лев манасыны къоша билир.

Меселя: Бизлерге, / инсанларгъа /, эбедий аят берилъген. (С.С.)

Айырылма аллар эки чешиттен ибарет олурлар: оборот шеклинде ве джумле азасы киби.

Оборот шеклинде тизильген айырылма аллар иш-арекет- нинъ беджерилюв тарзыны, вакътыны, шартыны, себебини, макъсадыны, тенъештирмени эм де керилеме маналарыны ифаде эте.

Меселя: О, этрафны козъден кечирди, / омузындаки торбасыны ерге къойып, / Ёргъун кевдесини мешин къаплы кресло устюне ташлады. (С.Э.)

Оборот алларнынъ теркибинде мунасебетчилер де ишле- тиле билир: сонъ, киби, коре, алда, бакъкъанда, деп ве башкъалары.

Меселя: / Бу арада адамньтъ лафыны больген киби, /

ири пенджерелерден оларнынъ юзълерине машина ярыгъы урды. (С.Э.)

Джумленинъ азасы киби тизильген айырылма аллар озюнден эвель кельген алларнынъ манасыны изалап, оны конкретлештирир, олар эксериет ер ве вакъыт маналарыны анълатырлар.

Меселя: Авлакъта, / дагъ этегинде, / оларгъа тирелъ- ген киби, ян-янаша, цемент заводларнынъ къоджаман кевделери кок юзюне ынтылып туралар. (С.Э.)

Айырылма илявелер муптедагъа я да джумленинъ экин- джи дередже азаларындан бирине менсюп олып оларнынъ маналарыны изалап келирлер.

Меселя: Бизлер, / мектеп талебелери, / эр сы- ныфтан айырыджа гулъчемберлер алып, Эминенинъ къабирине ведалаьиувгъа баргъан эдик. (С.С.)

Эгер айырылма аза джумленинъ башында олса, виргуль ондан сонъ къоюла, джумленинъ ортасында олса, эки тарафлама виргульнен айырыла.

 

Вазифелер. Джумлелерни кочюрип язынъыз, айрылма азаларны тапып, чешитлерини къайд этинъиз, синтактик талиль этинъиз. Айырылма азаларнынъ джумледе беджерген вазифеле- рини анълатынъыз.

 

1. Сиз, Зарифе енге, эсли-башлы къадынсынъыз, ойле алларда не япмакъ кереклигини биледирсинъиз. (Ю.Б.)

2. Залнен сананынъ огюндеки онъ тарафтаки кошеде, къы- зыл орьтюли стол устюнде, Сервернинъ балабан портрети къоюлгъан. (Ю.Б.) 3. Айше университеттен эрте-ярыкъ къайтып кельди. (Ю.Б.) 4. О, Сервернинъ суретини козьле- рине синъирмеге истер киби, баягъы вакъыт ресимге бакъып турды. (Ю.Б.) 5. Ана анда, чемодан ичинде, дженкнинъ биринджи айлары Серверден кельген бир десте мектюп ята. (Ю.Б.) 6. Алиме, орта яшларында бир къадын, онъа терен бир назар ташлады. (Ю.Б)