Жiктеу f-тегiндегi зат есiмдер

Appendix,icis f - соқыр iшек (өсiндi).

A carotis, idis f - ұйқы артеиясы.

Atriculatio, onis f – буын.

Auris, is f – құлақ.

Basis, is f – негiз.

Cavitas, atis f (cavum,in) - қуыс.

Cervix, icis f - 1).мойын, 2)мойын (жатыр, қуық, тiс).

Cutis, is f – терi.

Frons, frontis f – маңдай.

Gl.parotis, tidis f – құлақ айналасы безi.

Meninx, ngis f – ми қабығы (көбнесе көпше түрде)

Pars, partis f – бөлiк.

Radix, icis f – тамыр, түбiр.

Pelvis, is f – жамбас.

Pelvis renalis – бүйрек қалқаны.

Pyramis, idis f (грек) – пирамида.

Regio, onis f – аймақ.

Synchondosis, is f (грек) – синхондроз.(шеңіршектік дамуы)

Symphysis, is(грек) – симфиз.

Tuberositas, atis f – бұдыр.

Bilis, is f - өт.

Extremitas, atis f – соңы, ұшы, (тек ұзын мүшелердiң).

Impressio, onis f - қысым.

Iris, idis f - қабақша, көз қабақшасы.

Lens, lentis f – көздiң жылтыр қабықшасы.

Phalanx,ngis f – фаланга (сүйекше, саусақ сүйегi).

Pubes,is f - қасаға.

9 – cабақ

Тақырыбы: III жiктеудегi n-тегiндегi зат есімдер

1. III жiктеуде орта текте (n) зат есiмдердiң белгiсi атау септiгiнiң жалғаулары болып табылады: en,-us,-ma,-ur,-l,-ar,-ut, e жалғауы

2. Атау септiгiнде жалғауы кµрсетіледі, iлiк септiгінің жалғауы негiз бөлiгi- мен берiледi.

1. III жiктеуде атау септiгiнде us- жалғауымен аяқталған зат еiсмдер, iлiк септiгiнде oris, eris, uris, болып аяқталса орта текке (n), ал utis, udis болып аяқталса f тегiне жатады.

utis,udis à f

us

oris,eris, ris à n

 

4. Сонымен қатар III жiктеу n – тегiндегi e жалғауы зат есiмдердi және f - тегiндегi е - жалғауымен аяқталатын грек тiлiндегi зат есiмдерден ажырата бiлу керек. Мысалы: rete, is n – тор, raphe, еs f – тiгiс (грек), diploe, es f – диплоэ.

5. III жiктеу n -тегiндегi ma- жалғаумен аяқталған зат есiмдердi, I жiктеу f-тегiнде а – жалғауымен аяқталған зат есiмдерден ажырата бiлу керек.

Мысалы: stroma, atis n; squama, ae f.

	N e n t r u m

 

 

 

Атау септiгi en us ur ma e l ar ut

Iлiк септiгi in+is o/e/u or+is at+ is is ll/al+is ar+is it+is

жалғауы + ris

(негiз бөлiгiмен)

Ережеге бағынбайтын сөздер: ren, renis m – бүйрек; lien, enis m – көкбауыр.

3 жiктеу n тегiндегi зат есiмдер:

 

Abdomen, inis n – iш

Caput, itis n – бас

Corpus, oris n – дене

Diaphragma, atis n – көк ет

Foramen, inis n – тесiк

Crus, cruris n – аяқ, сирақ

Hepar, atis n – бауыр

Occiput, itis n – шүйде

Pectus, oris n – кеуде

Stroma, atis n – мүше тірегi

Tempus, oris n - самай

Zуgoma, atis n – бет

Chiasma, atis n - қиылыс

Femur, oris n – сан

Glomus, eris n – шумақ

Systema, atis n – жүйе

Tegmen, inis n – төбе

Viscus, eris n – iш құрылысы

Жаттығулар

I. Сөздiк формасын аяқтаңдар.

Abdōmen, semen, nomen, infugen, forāmen, pecten, tegmen, limen; genus, pectus, tempus, crus, pus; sulfur, femur; stroma, systema, carcinōma; rete, ile; fel (fellis), mel; pulvinar, calcar, thenar; caput, occiput, sinciput.

 

II. Iлiк септiгiне қойыңдар.

Declive, raphe, rete, diploё, systole, chole, diastole, dyspnoё, zygoma, oedema, struma, squama, stroma, trauma, bregma, platysma, chiasma, parenchyma, mamma, diastema, diaphragma.

 

III. Аударыңдар.

A. Glomus caroticum, ren accessorius, systema lymphaticum, sinus occipitalis durae matris, cavitas (=cavum) abdominis, glomus pulmonale, caput superius, musculi pterygoidei, pancreas accessorium, foramen palatinum majus, tegmen tympani, lobus anterior hypophysis, cavitas oris propria, foramen venae cavae, lopus hepatis dexter/sinister, crus anterius capsulae internae, stroma ganglii, hepar mobile, appendix fibrosa hepatis, rete venosum, porta hepatis, cortex thymi, hilus lienis, cortex renis, tuber frontale, musculus longus capitalis.

B. Pars cartilaginea tubae auditivae, arteria meningea media, caput ossis femoris, corpus adiposum infrapatellare, diaphragma urogenitale, pars dorsalis pontis, corpus pineale, calcar avis, crus membranaceum simplex, rete mirabile, corpus adiposum orbitae, systema nervosum centrale, radiatio corporis callosi, corpus vitreum, pecten anale, corpus medullare, systema urogenitale, pecten ossis pubis, caput et crus stapedis, stroma iridis, parenchyma testis, articulatio talocruralis, arteria circumflexa femoris lateralis.

C. Diaphragma oris, basis cartilaginis arytenoideae, periodontium insertionis, corpus mandibulae, stroma glandulae, foramen infraorbitale maxillae, musculus rectus capitis posterior major, crus mediale cartilaginis alaris majoris, isthmus cartilaginis, foramen mentale, corpus adiposum buccae, canalis radicis dentis corpus linguae, crus anterius, radix superior nervi hypoglossi, ganglion spirale cochleae, crus osseum commune, pars ossea tubae auditivae, apex capitis fibulae, rete articulare genus, canalis infraorbitalius maxillae, foramen apicis radicis dentis, facies anterior lentis, foramen caecum linguae, musculus obliquus externus abdominis.

 

10 – сабақ

Тақырыбы: Атау септiгi көпше түрдегi зат есiмдер

Атау септiгi көпше түрдегi зат есiмдердi жасау үшiн, төмендегi жобаны бiлу қажет.

 

1 2 3 4

Анықталған негізге атау септігі көпше түрі жалғауы жалғанады

Оның тура негізін анықтаймыз

Оның жіктеуін анықтаймыз

Зат есімнің сөз формасын аламыз

 

 

Атау септiгi көпше түрдегi зат есiмдердiң I-V жiктеулер мынандай жалғаулары бар:

Тектерi Жiктеу	m	f	n
I		ae
II	-i		-a
III	еs	Es	-a ia (e,al,ar-аяқталған зат есiмдер)
IV	us		ua
V		es

Жоғарыда берiлген 1-таблицаны пайдалана отырып мына зат есiмдерге талдау жасап көрiңiздер:

Сөздiк формасы Жiктеуi Негiзi Атау септiгi көпше түрi

vertera,ae f I vertebr vertebrae

sul cus,i m II sulc sulci

ligamentum II ligament ligamenta

foramen,inis m III foramin foramina

processus,us m IV process processus

facies,ei f V faci facies

Атау септiгi көпше түрдегi сын есiмдер

Атау септiгi көпше түрдегi сын есiмдердi жасау үшiн,төмендегi жобаны пайдалану керек.

1 2 3 4

 

Атау септiгi көпше түрдегi сын есiмдер ларын есте сақтаңыздар.

 

Тегi	I-топ (I-II жiктеу және күшейтпелi шырай)	III Жiктеудегі сын есімдер,	Салыстырмалы шырай
M	-i	s	(ior) -es
F	-ae	es	(ior) -es
N	-a	-ia	(ior) -a

 

Жоғарыда берiлген таблицаны пайдалана отырып, қалыпты және салыстырмалы шырайдағы сын еciмдерге талдау жасап көрiңiздер.

 

Атау, жекеше түрлерi	Тобы	Жiктеуi	Тегi	Негiзi	Атау көпше түрлерi
Pilosus Pilosa Pilosum Vertebralis Vertebralis Vertebrale Simplex Simplex Posterior Posterius	I I I II II II II II II II	II I II III III III III III III III	m f n m f n mf m mf n	Pilos- Pilos- Pilos- Vertebral- Vertebral- Vertebral- Simplic- Simplic- Posterior- Posterior-	Pilosi Pilosae Pilosa Vertebrales Vertebrales Vertebra Simplices- Simplicia Posteriores Posteriora

Жаттығулар

I. Ауызша аударыңыз: буындар, аймақтар, синхондроздар, өкпелер, шемiршектер, сiңiрлер, басыңқылар, бұлшық еттер, омыртқалар, тiгiстер, қылқандар, қабырғалар, жырықтар, тiстер, сегменттер, аралықтар қойнаулар, саусақтар, доғалар, түйiндер, емiзiктер, қырлар, тармақтар.

 

II. Жазбаша аударыңыз: жоғарғы күрек тiстер, буын беттерi, бүйректердiң веналары, мұрын шемiршектерi, терi ±стағыштары, үлкен ми қыртыстары, көпiр ядролары, тоқ iшектiң таспалары; айналдырғыштар: мойынның, кеуденiң, белдiң iшбұлшық еттерi, бас сүйектерi, бет сүйектерi, бас тiгiстерi, айырша бездiң бөлiктерi, мишық қабықшалары, бауыр байламдары, тізе веналары, көмей шемiршектерi, қөз алмасы бұлшық еттерi, көзбұршақ сәулелерi.

 

Номенклатурада колданылатын негiзгi шартты қысқартулар:

Aa. – arteriae; Bb. – bursae; Gll. – glandulae; Forr. – foramina; Ligg. – ligamenta; Mm. – musculi; Nn. – nervi; Rr. – rami; Vagg. – vaginae; Vv. – venae.

 

III. Сөйлемдердi аударыңыз:

А. Кiшi қанатты шемiршектер, үлкен мидың төменгi веналары, қалталар және синовиальдi қынаптар, кiшi тiластылық ағындар, беткейлiк лимфатиқалық тамырлар, мойынның қылқанаралық бұлшық еттерi, артқы қысқа кiрпiктiк артериялар, кеуделiк жұректiк тармақтар, қосымша мұрын шемiршектерi.

Б. Жамбастық нерв түйiндерi, жұлынның кесiндiлерi, сүт безiнiң бөлiктерi, алдынғы және артқы қарынша, қосалқы ядролар кiшi бүйрек тостағандары, жамбастық сегіздiк тесiктер, тоқ iшектiң ойлы таспалары, ортаңғы бөкшелiк бұлшық еттiң ұршықтық қалталары, аяқ сүйектерi, көлденең самай қатпалары.

С. Кiшi тiластылық ағындар, төменгi ит-тiстер, кiшi тандай өзектерi, жоғарғы және артқы құлақ бұлшықеттерi, көз шандырлары, қосымша мұрын шемiршектерi, сына тәрiздi сүйектiң қанат тәрiздi өсiндiлерi, жоғарғы артқы альвеолярлық тесiктер, үлкен және кiшi мүйiздер, үлкен және кiшi тастақты нервтердіњ сайлары, жоғарғы және төменгi мұрын қалқандары, мандай сүйегiнiң көздiк бөлiмдерi.

 

IV .Жазбаша аударыңыз: бүйрек үстi бездерi, мұрын шемiршектерi, жауырын қырлары, қатты ми қойнаулары, омыртқалық буындар, төменгi мойындық жүректi тармақтар, бүйректiк емiзiкшелер, мишық жапырақшалары, жұлын-

милық түбiрлер, жүрек артериялары, молярлы бездер, синовиальды қалталар мен қынаптар, бауырасты батыңқылар (қалталар), жұлын-ми нервтерi, аяқ ұшының фалангаралық буындары, көмей қарыншалары, жұтқыншақ бездерi, жамбастық тесiктер, арқа бұлшық еттерi, асқазанның өзiндiк бездерi, торлы ұяшықтар, қынапралық кеңiстiктер.

 

V. Жақшаның iшiнде берiлген сын есiмдердi зат есiмдермен байланыстырып, ауызша аударыңыз: бұтақтар (емiзiктi, бездiк, аралық, 12-елі ішектiк, асқазандық), тесiктер (альвеолярлы, емiзшелiк, омыртқааралық, сегiзкөздiк); бұлшық еттер байламдар (құлақтық, вентральды сары); буындар (шемiршектiк, фиброзды, омыртқалық, синовиальдi); веналар (жүрекше-қарыншалық, бронхиальды, желкелiк (шүйделiк), беткейлiк.

 

VI. Берiлген зат есiмнiң атау септiгi көпше түрiн жасаңыз.

Pes, pedis m; cavitalis, atis f; foramen, inis n; unguis, is m; thenar, aris n; dens, dentis m; caput, itis n; fronts, frontis f; paries, etis m; tempus, oris n; canalis, is m; apex, icis m; calcar, aris n; tuberositas, atis, f; cervix, icis f; os, oris n; ars, artis f; stapes, edis m; glans, glandis f; meninx, ngis f.

 

VII. Берiлген сын есiмнiң атау септiгi көпше түрiн жасаңыз.

Frontalis, e; anterior, ius; dentalis, e; orbitalis, e; posterior, ius; molaris, e; infraorbitalis, e; superior, ius; sphenoidalis, e; major, jus; premolaris, e; minor, us.

 

VIII. Зат есiмдердi сын есiмдермен байланыстырыңыз.

Nodi (lumbales, lymphatici, pectoralia, epigastrici, pulmonales, dextri, internae, iliaci, occipitales, profunda, mastoidei, regionales); papillae (linguales, concicae, fungiformes, vallatae, filiformes, foliatae, renales, sinistri, lentiformes, minora); ligamenta (interosseae, interspinalia, flava, palmaria, cruciata, intercarpei, alaria, radiata, dorsalia, supraspinalia, costoxiphoidea); dentes (acustici, incisivi, molares, longae, canini, premolares, decidui, permanentes, major, brevia, minores); plexus (iliaci, rectales, inferiores, gastricae, medii, vesicales, medianae, viscerales, vasculares); foramina (ethmoidalia, minora, nervosae).

IX. Қазақ тiлiне аударыңыз.

Musculi subcostales, grandulae labiales, tubercula dentis, dens caninus, pyramides renales, venter posterior, venulae recta, sinus intermedii, cellula anterior, ganglia cardiaca, plicae gastricae, nervi craniales, nervi spinales.

Spatia interglobulalira, nomina anatomica, venae intercostales anteriores, canaliculi dentales, ductus sublinquaeles minores, crura ossea, arteriae ciliares, posteriores longae, vasa sinusoidea lienis, facies articulares, labia oris, juga alveolaria, valvulae venosae, alveoli dentales.

Зат есiмдер мен сын есiмдер сөздiк формасы

I-жiктеудегi зат есiмдер:

Ampulla, ae f – ампула

Apertura, ae f – тесiк

Cellula, ae f – клетка

Fibra, ae f – талшық

Gingiva, ae f – тiс қызыл етi

Glandula, ae f – без

Retina, ae f - торша

Plica, ae f - қабат

Papilla, ae f – емiзiкше

I-жiктеудегi зат есiмдер:

Alveolus, i m – альвеола

Bulbus, i m – пиязшық ()

Bulbus oculi – көз алмасы (қарашығы)

Folium, i m – жапырық

Nucleus, i m - ядро

Ramus, i m – бұтақ

Spatium, i n – кедергi

Metacarpus, i n – бiлезiкше

Metatarsus, i n – білекше

Gyrus, i m - қыртыс

Cilium, i n – кiрпiк

Supercilium, i n - қас

IV-жiктеудегi зат есiмдер.

Manus, us f - қол ұшы

Recessus, us m - қалта

I-топтағы сын есiмдер:

Cavernosus, a, um – үңгіршік

Fibrosus, a, um – талшықты

Gastricus, a, um – асқазандық

Hepaticus, a, um – бауырлық

Lymphaticus, a, um – лимфалық

Mucosus, a, um – кiлегейлi

Nutricus, a, um - қоректiк

Oesophageus,a, um - өңештiк

Pelvinus, a, um – жамбастық

Propius, a, um - өздiк

Accesorius, a, um - қосымша

Flavus, a, um – сары

Glut (a) eus, a, um – бөкселiк

Subcutaneus, a, um – терi асты

II-топтағы сын есiмдер.

Communis, e – жалпы

Corticalis, e - қабықтық

Lumbalis, e – белдiк

Pectoralis, e – кеуделiк

Pulmonalis, e - өкпелiк

 

11 – сабақ

Тақырып. Көпше түрдегi I, II, III, IV, V септеу. Зат есiмдердiң және сын есiмдердiң iлiк септiгi (Genetivuspluralis)

Зат есiмдер мен сын есiм сөздердiң атау септігі көпше түрде қалай өзгеретiнiн үйренгеннен соң, көпше түрiнiң iлiк септiгiне көшемiз.

Көпше түрдiң iлiк септiгiндегi терминдердi тез әрi қатесiз түзу үшiн мынаны жасай алуыңыз керек: 1)зат есiмге жататынын анықтау; 2)сөз түбiрiн таба бiлу; 3)жекеше түр, атау септiкке тән жалғаулар арқылы тегiн анықтау; 4)сөздiк түрiне қарап, сын есiмнiң 1-шi немесе 2-топқа жататындығын анықтау; 5)зат есiмнiң бiр текте, түрде және септiкте байланысқан сын есiмнiң үш септеудiң қайсысымен септелетiнiн анықтау.

Сiздiң осы үйренiп, бiлген бiлiмдерiңiз көпше түр iлiк септiктегi терминдердi түзуге және оларды түсiнуге негiздiк, түпкi бiлiм болып табылады. Сiз үшiн жаңалық-барлық септеу түрлері зат есiмдерiнiң және I, II, III сын есiмдерiнiң көпше түрдегi iлiк септiк жалғауларын бiлу.

 

Тақырыбы: Зат есiмдер мен сын есiмдердiң iлiк септiгi көпше түрлерiнiң жасалуы

1 2 3 4

 

Зат есім мен сын есім сөздік формасы

Олардың жіктеуін анықтау

Негізін анықтау

Негізіне ілік септігі көпше түрі жалғауларын жалғау

 

 

Iлiк септiгi көпше түрiнiң I, II, III, IV, V жiктеулердегi жалғауларын есте сақтаңыз.

Жiктеу Iлiк септiгi көпше түрi жалғаулары

I arum

II orum

III uum

IV,V erum

 

Сөздiк формасы	Жiктеу түрi	Негiзi	Жалғаулары	Iлiк септiгi көпше түрi
Glandula,ae f	I	Glandul –	arum	Glandularum
Nervus, i m	II	Nevv –	orum	Nevvorum
Septum, i n	II	Sept –	orum	Septorum
Textus, us m	IV	Text –	uum	Textuum
Cornu, us n	IV	Corn –	uum	Cornuum
Facies, e i	V	Faci –	erum	Facierum
Thoracicus	II	Thoracic	orum	Thoracicorum
Thoracica	I	Arum	Thoracicarum
Thoracicum	II	Thoracic	Orum	thoracicum

 

Зат есiмдер мен сын есiмдердiң III жiктеудегi iлiк септiгi көпше түрi жалғаулары

· um – жалғауы.

1. Негiзi бiр дауыссыз дыбыспен аяқталған зат есiмдерге жалғанады. Мысалы: radix, icis f – radicum.

2. Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: anterior, ius – anteriorum

· ium – жалғауы

1. Негiзi екi немесе үш дауыссыз дыбыспен аяқталған зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: pars, partis f – partium

2. Буындар саны тең зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: canalis, is m – canalium

3. Орта текте -e, -al, -ar жалғауларымен аяқталған зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: rete, is n – retium

4. II топтағы сын есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: vevtebralis, e - vevtebralium

Жаттығулар

I. Сөздiк түрiнде жазыңдар; көпше түр, iлiк септiгiн түзiңдер; қырқа, қарынша, жүрекше, қарынша, түйiн, бұрыш, ұрт, бұлшық ет, қойнау, без өсiндi, ганглит, тiзеше, иек, шумақ, буын, өкпе, тесiк, сiңiр.

II. Сын есiмдердiң көпше түр iлiк септiгiн түзеңдер; ұзын, шыбықтық, терең, қысқа, жәй, үлкен, жоғарғы, кiшi, алдынғы, ең кiшi, ең үлкен.

III. Аударыңдар

Dentium, tendinum, pulmonum, aurium, ossium, articulationum, retium, regionum, partium, cervicalium, posteriorum, nasalium, minorum.

Жаттығулар

Аударыңдар;

А. Маңдай қойнауларының аралықтары, оң жаќ жүрекшенiң өкпелiк веналарының қойнауы (синусы), сол жаќ жүрекшенiң өкпелiк веналарының тесiктерi, сiңiрлердiң қиылыстары; қабырғаларды көтерушi ұзын бұлшық еттер; бүккiштер сiңiрлерiнiң ұстағыштары, бөксе бұлшық еттерiнiң бұлшық ет аралық қалталары, тамырлардың тамырлары.

Б. Сiңiрлердiң байламдары, қол ұшы саусақтарының фиброзды қынаптары, кiшi жiлiншiк бұлшық еттерiнiң сiңiрлерiнiң жоғарғы ұстағышы; қабырғаларды көтергiш, қысқа бұлшық еттер, қанат тәрiздi өсiндiлердiң медиальдi және латеральдi табақшалары.

С. Күрек және ит тiстердiң медиальдi бетi, үлкен және кiшi тастақты нервтердiң өзектерi, қабақтардың бүйiрлі қосылысы, күрек және кiшi азу тiстердiң тiлдiк бетi.

 

Жаңа сөздер

Arteriosus, a, um atrium, i n bronchus, i m cardiacus, a, um comissura, ae f generalis, e glandula, a e f suprarenalis, e lobus, i m medulla ossium, in medulla spinalis medullaris, e paranasalis, e sanguineus, a, um stratum, i n thalamus, i m thymus, i m trachea, ae f vagina, ae f Б. Carpus, i m Lumbi, orum m Membranaceus, a, um Nodulus, i m Opticus, a, um Peron(a)eus, a, um (seu fibularis, e) valvula, ae f vesica biliaris

артериальды жүрекше бронх жүректiк қосылыс басты, жалпы без бүйрек үстi безi бөлiк сүйек миы жұлын милық мұрын қасы қан тасушы қабат таламус, мидың көру төмпегi тимус, айырша без кеңiрдек қынап бiлезiк бел латын т.-де тек Nom.pl.-де жарғақтық түйiншек көру кiшi жiлiншiктiк   қақпақша өт қуығы

12 - cабақ

Тақырыбы: Анатомиялық-гистологиялық терминология бойынша қорытынды бақылау жұмысына дайындық

I. Сөйлемдердi аударыңыз.

А. Margo anterior, os hyoideum, nodus lymphaticus, spina nasalis posterior, colon transversum, fissura orbitalis, radix vestibularis, foramen occipitale magnum, crista tuberculi minoris, fornix pharyngis, meatus externus, incisura pancreatis, dura mater encephali, lobus hepatis dexter.

Б. Corpus vesicae fellae (biliaris), ampulla recti, ligamentum fibulare, cornu sacrale, musculus glut(a)eus minor, ductus hepaticus sinister.

С. Nevrus facialis, glandula lacrimalis, stratum cerebrale, musculus transversus menti, cavitas nasi propria, ductus sublingualis major, nervus musculi tensoris palatini, hiatus canalis nervi petrosi minoris, apex radicis dentis.

II. Сөйлемдердi аударыңыз,

vv. meningaea mediae, nervi vasorum, retinaculum (tendinum) musculorum flexorum comissura palpebrarum lateralis, vaginae tendinum digitorum pedis, medulla renis, arteriae renis, rami alveolares superiores anteriores, rami parotidei, musculi peron(a)ei, foramina palatina minora, tractus spinalis nervi trigemini, corpora paraaortica, ganglia thoracica, glandula trunci sympathici, organa oculi accessoria, aa. сiliares posteriores longae, rr. tractus optici.

III. Аударып атау септiгi көпше түрiне қойыңыз

Төменгi күрек тiс, емiзiк тәрiздi ұяшық, үлкен қанат, тiс аралық кеңiстiк, кiшi шемiршек, күрек тiстiк өзек, кiшi тiл асты ағын, торлы тесiк, қан тасушы тамыр, кiшi мүйiз.

IV. Аударып iлiк септiгi көпше түрiне қойыңыз

Мұрындық без, альвещлярлы тесiк, төменгi буынды өсiндi, төбелiк сүйек.

V. Жазбаша аударыңыз,

Жалпы бауырлық ағын, жұлын-милық нервтi түйiн, iшкi есту жолы, венозды өрiм, төбелiк төмпек, самайлық сызық, көмейдi қысушы бұлшық ет, кеуде клеткасын айналдырушы бұлшық ет, қысқа асқзандық веналар, кiшi таңдайлық өзектер, жамбастық түйiндер, шемiршек ойықтары, бас сүйектiк жүйкелер ядролары, бауыр байламдары, көк бауырдың висцеральды беткейi, қосымша омыртқалық вена, аралық сегiзкөздiк тесiктер, тiзе байламдары, қуықтыњ бұлшық еттiк қабығы, қабырға басының буыны, тiлдiң ортаңғы жүлгесi, тiлдiң соқыр жүлгесi, қосымша мұрындық шемiршектер.

13 - cабақ

Тақырыбы: Жалпы сөз құрылымы туралы түсiнiк. Сөз құрамы. Морфемалар түрлерi. Морфемалық талдау.

Сөз құрамы мағынасына, формасына қарай бөлiнбейтiн бөлiктерден тұрады. Олар: префикстер, сөз түбiрi, жұрнақ және жалғау. Осы сөз бөлiктерiнiң бәрiн морфемалар (грек. morphe - форма) деп атайды. Негiзi түбiрде орналасқан. Мысалы: тер, терлеу, тершең, тердi т.б..

Түбiр сөзге қатыстығына қарай префикс пен жұрнақ сөз құраушы аффикстер деп аталады (лат. afficus - бекiтiлген). Олар түбiр сөзге жалғану арқылы жаңа сөздер құрайды (сөз құраушылар). Жалғаудың грамматиқалық мағынасы болады. Ол сөздердi септiктерге, түрлерге, тектерге өзгертедi. Сөздердi морфемаларға бөлудi – морфемалық талдау немесе құрамына қарай талдау деп аталады.

Inter-vertеbral-is,e

 

 

Префикс түбiр жұрнақ жалғау

Сөз құраушы аффикстер

 

Жалғауға дейiнгi, негiзгi лексикалық мағынаны алып жүретiн, өзгермейтiн сөз бөлiгiн – сөз негiзi деп атайды. Vertebra, vertebral –is сөздерiнiң негiздерi- vertebr-, vertebral, intervertebral болып табылады. Мысалдардан көрiнiп тұрғандай, сөз негiзi кейбiр жағдайда тұүбiр арқылы берiледi, ал кейбiр жағдайда – түбiр және сөз құраушы аффикстермен берiледi.

Сөз құрылымына қарай талдау. Сөз тудырушы жәнеқұралған негiз.

Морфемалық талдау – сөздiң қандай бөлiктерден тұратынын көрсетедi. Бiрақ ол сөз құралудағы “механизiмi қандай деген сұраққа жауап бере алмайды. Бұл механизмдi сөз құрылымына қарай талдау көмегiмен шешуге болады. Бұл талдаудың мақсаты: сөзден негiз құраушы бөлiктi және сөздiң құралуына себеп болған аффикстi бөлiп алу болып табылады.

Морфемалық және сөз құрылымына қарай талдау айырмашылығын мына мысалдан көруге болады: interlobularis- бөлiкше аралық сын есiм – морфемалық тандау арқылы 4 бөлiктен тұрады: inter (префикс), lob (түбiр) ul,-ar-(жұрнақтар), is (жалғау): ал сөз құрылымына қарай талдау арқылы оны 2 бөлiкке бөлуге болады: inter аралық (префикс) + lobural (is) бөлiкше (сөз тудырушы негiз). Нағыз “механизмi: inter (префикс) + lobural (is) (сөз тудырушы негiз ешқандай морфемаларға бөлiнбейдi).

Сонымен, сөз тудырушы негiз деп - аффикстер жалғау арқылы құрамы күрделi болып жасалынған негiздi айтамыз. Құралған негiз құраушы негiзден 1-морфемаға артық болады. Құрамында құралған негiзi бар сөздi құралған деп, ал құраушы негiздi құраушы сөз деп атаймыз. Мысалы:

құрушы негiз құралған негiз I құралған негiз II құралған негiз IV

Lob us бөлiк lob-ul (us) lobul ar (is) inter- lobular (is)

 

Сөз құраушы негiздi бөлiп алу үшiн сөздердi екi қатарға қою керек.

1) Бiр негiзден тұратын (немесе 1-түбiрден) және 2) бiр аффикстен тұратын (немесе аффикстерден).Мысалы: cholecys-itis, cholecyst-o pexia,cholcyest-o graphia,gastri itis,vagin itis т.б.

Сөз құраушы негiз тек қана құралған сөздiң негiзiн ғана құрамайды, сонымен қатар ол оның мағынасын да бiлдiредi.