Палітычны крызіс і эканамічны заняпад Рэчы Паспалітай i яе падзелы.

У канцы 18ст. у РП назіраўся ўнутрыпаліт крызіс, які быў вынікам дзеяння шэрагу ўзаемазвязаных фактараў: 1) Люблінская унія заклала аснову нераўнапраўнага стан. ВКЛ у складзе дзярж., 2)паліт лад РП, які падрываў асновы дзяржаўнасці. Найбольш небяспечным было спалучэнне "залатых шляхецкіх вольнасцей": выбранне манарха, Либерум ветаі "Пакта канвента". Каронны сейм у РП дыктаваў каралю сваю волю. Кароль павінен быў строга выконваць як "Пакта канвента", так і пастановы сейма.

Либерум вета магло паралізаваць цэнтральную ўладу. У 1652 г. дэпутат Сіцінскі ў1ню ўжыў слова "не дазваляю" і прыпыніў пастанову сейма. Так, за 1744 - 1762 гг. усе адзінаццаць сеймаў не здолелі прыняць патрэбных рашэнняў. Любая пастанова караля ці сейма магла быць адхілена шляхтай.

У выніку асаблівасцей паліт. ладу РП да канца 17 ст. у дзяржаве назіралася аслабленне манархічнай улады; узмацненне шляхты, заняпад адміністрац. кіравання, духоўнасці і грамадзянскага сумлення.

3)рэлігійная палітыка. Берасцейская царкоўная унія не дала жаданых вынікаў. Лацінізацыя уніяцкай царквы прывяла да расколу грамадства на яе прыхільнікаў і праціўнікаў. Гэта паглыбіла існуючыя ў грамадстве супярэчнасці. 4)спалучэнне нац.га і рэлігійнага прыгнёту з феадальным. Распаўсюджанне аграрнай рэф. Жыгімонта Аўгуста на Усходнюю Б. выклікала супраціўленне народных мас: уцёкі ад гаспадароў, падпальванне маёнткаў, паўстанні.

Адным з буйнейшых сялянскіх рухаў у 18ст. было паўстанне пад кіраўніцтвам Вашчылы ў уладанні князя Радзівіла, у 1740-1744 гг. Паўстанне было жорстка падаўлена: 74 паўстанцы былі закатаваны (адны павешаны, іншыя - жывымі пасаджаны на кол).

5) барацьба паміж магнатамі за ўладу. У 1696 г. большая частка беларуска-літоўскай шляхты выступіла супраць усемагутнасці Сапегаў. Барацьбу ўзначалілі Агінскія і Вішнявецкія. Яны выдалі ў Вільні універсал, у якім абвяшчалі гетмана Казіміра Яна Сапегу і яго сяброў ворагамі Айчыны і прыгаварылі іх да пакарання смерцю з канфіскацыяй маёмасці. Барацьба прыняла характар грамадзянскай в-ны. У час Паўночнай в-ны Сапега перайшоў на бок Карла XII і разам з ім пачаў граміць маёнткі праціўнікаў.

У часы кіравання Аўгуста III у паліт жыцці з' явілася новая рыса - зварот шляхты за дапамогай да суседніх краін дзеля выраш. ўнутраных спраў.

У 1768г. сейм (пад націскам рускіх войск) прыняў пастанову аб ураўнаванні ў правах правасл і пратэстантаў з катол..

Па прапанове прускага караля Фрыдрыха II 5 жніўня 1772 у Пецярбургу была падпісана канвенцыя аб падзеле РП паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Прусія атрым паўн-зах частку Польшчы, Аўстрыя -паўдн Польшчу і частку Зах. Украіны са Львовам. Да Расіі адышла Усх. Б.

Спроба карэнных пераўтварэнняў адбылася на Чатырохгадовым сейме (1788 - 1792). 3 мая 1791 на ім была прынята Канст. РП, якая адмяняла выбарнасць каралёў, либерум вета і права на канфедэрацыі. Заканадаўчая ўлада належала двухпалатнаму сейму, які выбіраўся на два гады і павінен быў прымаць рашэнні большасцю галасоў. Каралю і радзе належала выканаўчая ўлада. Урад, войска і бюджэт былі абвешчаны агульнымі для ўсёй РП. Канст. зрабіла крок у напрамку збліжэння мяшчанства са шляхтай: шляхта атрымала дазвол займацца гандлем, а мяшчанне - набываць зямельныя ўладанні, займаць цывільныя пасады. Зусім не змянілася стан. сялян.

14.05.1792 праціўнікі Канст. пад пакравіц. Расіі ў мястэчку Таргавіцы створылі канфедэрацыю і абвясцілі акт аб абароне ранейшага парадку кіравання краінай. Зноў пачалася грамадзян. в-на.

У 1793г. адбыўся другі падзел РП паміж Расіяй і Прусіяй. Да Прусіі адышлі Данцыг і Вялікая Польшча, а да Расіі-Цэнтр. Б., а таксама частка Правабярэжнай Украіны.

Гэты падзел выклікаў пратэст розных пластоў шляхецтва. 24.03.1794 г. у Кракаве пачалося паўстанне на чале з Т. Касцюшкам. Мэтай паўстання было адраджэнне РП у межах 1772 г.

З 22 па 23 красавіка 1794 г. паўстанцы захапілі Вільню і ўтварылі найвыш. раду літ. народа на чале з вілен. камендантам Ясінскім. Але абаронцы Айчыны не здолелі згуртавацца. Паміж імі адсутнічала дысцыпліна, працягв. сваркі і спрэчкі. Хутка ўся Б. і Літва былі ахоплены паўстаннем, да якога далуч. частка сялян, што паверылі абяцанням Касцюшкі вызваліць іх ад феад. прыгнёту. Аднак выкананне абяцання затрымлівалася, сяляне пачалі адыходзіць ад паўстання.

Супраць РП выступілі Прусія, Аўстрыя і Расія. У бітве пад Мацяёвіцамі Касцюшка трапіў у палон, а ў Варшаву былі ўведзены рускія, прускія і аўстрыйскія войскі. Апошні кароль РП Станіслаў Панятоўскі адрокся ад прастола.

У 1795г. адбыўся апошні падзел РП. Расія атрымала Заходнюю Б. і Усходнюю Літву, а таксама Украіну да Зах. Буга. Аўстрыя і Прусія захапілі карэнныя польскія землі, частку ўкраінскіх і літоўскіх зямель.

Такім чынам паліт крызіс, які ўжо даўно раздзіраў Рэч Паспалітую, у сяр. 18ст. прывёў дзяржаву да канчатковай гібелі.

11.Уключэнне беларускіх земель у склад Расійскай імперыі. Палітыка царызму на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII – пачатку ХІХ стст.

Падзелы РП 1772, Усходн частка да Расіі – Падзвінне і падняпроўе Ў склад Пскоўскай і магіл. 1776 створ – Полацкая губ. 1773 Ў Рас тэр дзеліцца на губ(300-400тыс ч) і паветы(20-30 тыс ч). 1793 – 2 падзел. Новая губ – Мінская. 1794 створ Вілен і Слонім губ, 1795 – 3 падзел. Новае дзяленне губ: Аўстрыя, Расія, Прусія. 3 млн.чал да Расіі. Крэпасці Дынабург, Полацк, Відзы, Рагачоў. Рэформы 1796-97гг. Адміністр. – створ.губ.: белар (Пол, Магіл намесніцтвы)- цэнтр Віцебск. Мінская; Літоўская (Слонімская і Вілен губ). 1802г. Бел губ разбіта на Магіл і Віц+Смален=Бел генерал губ-ва; Мінская і Літоўская на Грод і Вілен+Мінская = Літоўскае ген губ. Выканаўчая улада – Губернатар. Прысяга Расіі. 1840 Указ Мікалая 1 забараніў ужываць назву “беларуская”. Бел ген губ ліквід у сяр 19 ст. У 60-я гг. У справаводстве З’яўл назва “Паўн зах край” кожная губ падзял на павет, глаўны – камісар. Паветы дзял на 6 ключоў на чале з войтамі. У сель адмін гал – сотнік, дзесятнік. Губ аб’ядн у ген – губ. Ген губ-р – намеснік цара, якому падпарадк некалькі губ-й. Расійскія афіцэры станавіліся камісарамі ў паветах. Пасада Ген-губ і губ-ра займалі выхадцы з Расіі, а пасада у адмін губ0ра маглі і мясцовыя. Пры губ быді канцылярыи, ваенная каманда. Такі падзел да 1917г.

У складзе новай дзяржавы былі саслоўі: дваранства= шляхта. Расія прызнала правы бел літ шляхты. 1785г. Кацярына2 жалавала грамату дваранству. На шляхту распаўс правы рас дваран, але мясцовая шляхта страціла шэраг правоў: выбіраць караля, мець войска, абаронч збудав. Стварэння канфедэрацыі. Шляхта набыла і захавала правы: нерухомая маёмасць, служыць ці не, ствараць павятовыя і губ дваранскія сходы, быць абранымі і кіраваць такімі сходамі, мець не менш 20 сял. 94% шляхты не адпавядала гэтым умовам, РАЗБОР шляхты. Пераводз у разрад аднадворцаў, у горадзе ў разрад грамадзяніна. Падцверджаныя запісваліся ў кнігі. Прысяга на вернасць уладзе.

Сялянства: прыв-уласн (запрыгоненыя), наледжалі шляхце, царкве, гараджанам. Дзярж. – казне. Вольныя. Гарады. Пазбаўлены магдэб права усе гарады і сталі кіравацца згодна жалаванай грамаце гарадам 1775г.

12.Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель ва ўмовах крызісу феадальнай гаспадаркі (канец XVIII – 50-я гады XIX ст.).

Памешч землеўлад – буйнапамесн. Многа невял маёнт.Больш і больш таварны хар. Пашыр плошча ворн зямлі-збож культ. Тав-граш аднос садзейн спецыяліз сельс вытворч. Віцебвск-ільнавод-ва. Павял пасев бульбы для вінакур, хар-танкарун авечкагад, свінагад. Каб павял даход-ць маёнт- малатарні, веялкі. 1848- Гора-Горацкі зям інст.(падр спец кадр).

Сяляне: цяглыя, аброчн, дзярж. перав на паншч- 6-4 дзён у тыдзен. Згоны (гвалты, талокі). + даніна (натур аброк). Дзярж павін- падушны падат, земскі сбор. Аброчныя – 20-80 руб у год (карова кошт 12) + даніна, дадат, дзярж павін. Пабочн зараб: лесапав, дарогі, ткацт і г.д. Сялянскі рух. Спраб гаспад рэф. Шмат скарг цару- не прын поспех- вёскамі адмаўл ад працы, паншч-ну, падача іскаў ад прыгону+ нет поспеху. Уцёкі. Меры: рэформа Кісялёва – 1839 падпі Мік 1 “Палаж аб кір дзярж маёнт ў Зах губ”-мерапрыемствы: 1. правядз “люстрацый”- апісан кожн дз памесц. 2. ствар апарат для кір дзярж маёнт. Рэф пач са спробы змяніць стан дзярж сялян. Напрамкі: рэф сістэмы кір дзярж сял; пал "апякунства" ў адн да сялян; "люстрацыі дзяржаўных маёмасцей". Замест чаты-рох'яруснай сіст мясц кіравання на Бел ўстан тры адмін ярусы:губерня - акруга - сельская ўправа. дзейніч з крас 1840 г. (выбар форм кір дзярж маёнткамі, правядзенне рэвізій, люстрацый, ахова грамад парадку, пытанні харчовай, медыцын дапамоги. 2.Палітыка "апякунства" над дзярж сял(харч дапамога сял,пытанне аб арганіз пачатк навучання сялян. Пачатак у зах губ 1839 г. праводз ў два этапы: да 1844 г. пры захав фальв-панш сіст, з 1844 г. на аснове паскор перав сялян на аброк. Рэф не змагла прадух працэс выспяв капіталіс адносін у дзярж вёсцы, затрым працэс рассл сялян. мела супрацьлег вынікі. Перавод на аброк спрыяў росту маёмас дыферэнцыяцыі, працэсу першапач накапл капіталу, вызваліў працоўн рукі для капіталістычнай вытв-ці, стымуляваў рост гарадс насел. Прам-ць, трансп, гандль. Горад. Пр-ць, 3 стад: дробнатав вытв, мануф і фабр. Пач існ вольна-наём праца. Найб разв Гродн губ. Асн шляхі зносін-водн (Днепр, Бераз, Нём, Зах Дзвін, Буг), з’яўл перш параходы. Дарогі: Злуч Маск і Піцярб. Буд Пяц-Варш чыгун дар.. Важн роля кірмаш. Штотыдн.

Развіццё прамысловасці. становічша беларускіх гарадоў. Прам-ць у Бел – дробнатав і мануфакт ступень развіцця. У сель мясц – памешч – сяляне. Прадпр па перараб с\г сыравіны – вінакурныя, суконныя цукровыя, мукамольныя. Даваліся дз пазыкі. Цэнтрам суконнай прам-ці Гродз губ. НОВАЯ з’ява – выкар-не паравых рухавікоў і інш машын. Першымі былі: суконныя фабр у мяст Хомску Кобрын павета і Косаве Слонім павета. ГАРАДЫ. 1п19ст рост гар насельн: перасял яўр з сель мясц. Мяшчане 70-90%, дваране і духав – 6-7%, купцы 2-2,5%. У сяр19ст – 40гарадоў, 300мяст. Буйныя: Віц, Мінск, Магіл, Гродна.Рамяство і гандаль. Унутр гандаль – кірмашы. кірмашы Зэльвенскі ў Гродз губ, Бешанковіцкі ў Віц, Любавіцкі ў Магіл, кантрактавы ў Мін, Троіцкі ў Гомелі. Замежны гандаль. Экспарт:збожжа, лён, пянька,каноплі, лес, лесаматэр-лы, прамысловая тэхніка, галантарэю, прадметы раскошы. Шляхі зносін у 1804-1805 завер будаўн Агінскага і Бярэзінскага каналаў, якія звязвалі Днепр з Зах Двіной, Нёманам і Вислай. Грунтовыя шасэйныя дарогі маскоўска-Кіеўская, Маск-рыжская. Маск-Варшаўская шаша. 1860г.

13.Дасягненні і праблемы культурнага развіцця Беларусі ў першай палове ХІХ ст.

У 1802 г. у Расіі створ Міністэр народ асветы. Школ сіст будав па прынц адзінства і пераемнасці: пераход у школу ажыц без экзам, на падст дакум аб заканчэн папярэдняй школы. Навуч аб'яўлялася бясплатным. Сістэма адукацыі: прыходскія вучылішчы з гадавым тэрмінам навучання (пачатковая школа), двухгадовыя павятовыя вучылішчы, чатырохгад гімназіі і універс. У 1828 г. быў выдадз новы статут навучаль устаноў. Замест адзінай сістэмы пераемна звязаных паміж сабой тыпаў школ, створанай паводле Статута 1804 г., уводзіліся дзве сістэмы, сфармірав па саслоўн прынцыпе: адна з іх павінна была даваць элементар адукацыю для ніж саслоўяў (прыход вучыл з 1 - 2 г навучання, затым трохгад павят вучыл), др- сярэд і выш адукацыі — пераваж для дваран (дама навучанне, сямігадовая гімназія, універсітэт). Пашыр свецкія формы адукацыі. Замест царкоўнапрыходскіх школ адкр нар вучыліш. Манастыр вучыліш пераўтварал у гімназіі. Узн прафесійныя навучальныя ўстановы. 3 к 30-х г пры гімназіях адкр агранаміч і агратэхн курсы,, а ў 1840 г. пачало дзейнічаць Горы-Горацкае земляробчае вучылішча. У 1848 г. на базе яго быў створаны Горы-Горацкі земляробчы інстытут Вышэйшую адукацыю -у Віленскім універсітэце, а пасля яго закрыцця — у Маск, Пецярб, Кіеўс універсітэтах. Наука. Навуковае беларусаз. Грыгаровіч Беларускі архіў”, Даніловіч “Летапісец Літвы і руская хроніка”, “Акты заходняй Расіі”, “Кнігі пасольльскія Вялікага княства Літоўскага”. “Гісторыя літоўскага народа” Т.Нарбут 9-тамоў, Без=Карніловіч “Гістарычныя звесткі аб знамянальных мясцінах”, Іван Насовіч “Слоўнк беларускай гаворкі”, Павел Шпілеўскі “Падарожа па Палессі і беларускім краі”і “Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных я

казках”. Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы, Адам Кіркор.

 

 

16. Культура 1й пал. XIX ст. Раз с\х і прам-ці, рост гар, эк, сац фактары павл на разв культ.У к 18 – п п 19 ст. моцн пазіцыі ў Беларусі мела пол культура. Пол мова была мовай пераважнай часткі адук насел, мовай тэатра, кнігадрукавання. Аднач з паланізатар тэндэнц ў куль жыцці Бел пач ўзмац рускі ўплыў. На першым этапе распаўс рус культ:пераклад рус кніг, паст п'ес рус аўт, падр да друку руска-пол выданняў. У др чв 19 ст. паліт царызму, накіраваная супраць паланіз. У муз-тэат культ пач 19 ст. вылуч сваёй адметнасцю прыгонны прафесійны тэатр магнатаў. Гэты тэатр меў змешаныя оперна-драмат трупы. Оперы ставілі ў Нясвіж і Слуц тэатрах Радзівілаў, Ружанскім і Дзярэчынскім тэатрах Сапегаў і інш. Значную частку рэпертуару Гродзенскага, Слонімскага і Шклоўскага тэатраў складалі балеты. Пры нек магнац тэатрах існавалі балетныя школы. У п п19 ст тэатр на Беларусі набывае ўжо камерц хар. Усталёў тэатр сезон, з'яўл паст гарадя тэатры. рэпертуар тэатра быў двухмоўным — польска-рускім.

Ставіліся п'есы пол, рус і заходнееўрап аўтараў. Муз культур- Агінскі, паланеза "Развітанне з Радзімай"; Выяўленчае мастацтва- гіст, партрэтны і пейзажны жанры стан галоўнымі ў беларускім жыпапісе. Зацвярджаўся стыль рамантызму, які ламаў стэрэатыпы і каноны класіцызму, узаконьваў свабоду думак і творчасці, ставіў у цэнтр асобу, чалавека, пачуцці. Выд прадст партра жанру з'яўл І.Аляшкевіч, Я.Рустэм, В.Ваньковіч і інш. Гіст жанр -Я.Дамель. І.Хруцкі -рэал нацюрморта. Значная частка беларускай творчай моладзі вучыл ў той час у Пецярб акадэм маст і ў Маск вучыл жыв, скул і дойл.З к 18- класіцызм —у архітэктуры.

Літаратура. Адам Міцкевіч на поль мове, сюжэты бел гіст і фальклору. Прадстаўнік рамантызму у поль літ Ян Чачот выдаў 6 фалькл зборн, бел песні на поль мове і арыгінале.

Ян Баршчэўскі – на бел м вершы і паэма “Рабункі мужыкоў”“Шляхціц Завальня, або Бел у фант апав” – поль м. пераапр фалькл мат-л.

Уладз Сыракомля твораў на поль м, ёсць і бел вершы.

В.Дунін-Марцінкевіч – пераход ад поль літ трад да уласна бел.

ВЫЯЎЛ МАСТ. Узаемадзеянне 2-х плыняў – класіцызму і рамантызму. Бел мастак Іосіф Аляшкевіч – шэраг партрэтаў (А.Чартарыйскага).Валенцій Ваньковіч рамантызм. Партрэты “Міцкевіч на скале Аюдаг” – рамант партр

Ян Дамель – гіст жанр. Карціны “Смерць князя панятоўскага”, “Смерць Глінскага ў няволі”, “Вызваленне Т.Касцюшкі з цямніцы”, пісаў т.с. партрэты і пейзажы.

Вікенцій Дмахоўскі – рамант пейзажы пра дзейн сябра А Міцкевіча.(Возера Свіцязь” “Дом Міцкевіча ў Навагрудку”)

Іван Хруцкі – заснавальнік рэаліст нацюрм. 1839г.- за нацюрм “Кветкі і садавіна атр званне акадэміка Пецярб акадэміі мастацтв. Партрэты – “Сямейны партрэт”, “Партрэт хлопчыка ў саламяным капялюшы”.

АРХІТЭКТУРА класіцызм. Разв горадабуд-ва. Новыя тыпы будын – канцылярыі, бальн, гімназіі. ПАЛАЦЫ: Гомельскі. 1785г. – буд-ва палаца ў Гомелі – граф Румянцаў. 1834 Гомельскі палац набыў фельдмаршал граф Паскевіч - рэканструкцыя з элементамі рамантызму. 1809-1819 – Петрапаўл сабор у Гомелі па праекце англ архіт Дж.Кларка. альтэрнацівай класіцызму выступаў рамантызм, які праявіўся ў пейзажна-паркавым мастацтве.