Вучэбна-метадычны дапаможнік

па аднайменнаму курсу

для студэнтаў спецыяльнасці

1 – 21 03 01 – 01 – Гісторыя,

1 – 02 01 02 – 04 – Гісторыя. Замежная мова

 

 

Гродна 2006

УДК 303.446.4(476)

ББК 63.1(4 Беі)

 

 

Складальнік: кандыдат гістарычных навук, дацэнт В.А.Белазаровіч

 

Пад агульнай рэд. доктара гістарычных навук, прафесара А.М.Нечухрына

 

Рэцэнзенты: кандыдат гістарычных навук, дацэнт Н.У.Казлоўская,

кандыдат гістарычных навук А.І.Шаланда.

 

Рэкамендавана саветам гістарычнага факультэта ГрДУ імя Я.Купалы

 

Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: Вучэб.-метад. дапам. / Склад. В.А.Белазаровіч. – Гродна: ГрДУ, 2006. – 309 с.

 

ISBN

 

Дапаможнік змяшчае разгорнутую панараму развіцця гістарыяграфіі гісторыі Беларусі ад з’яўлення першых гістарычных звестак пра Беларусь па сённяшні дзень. Выданне ўтрымлівае тэматыку і планы заняткаў, спіс літаратуры, тэматыку рэфератаў, тэсты для самаправеркі.

 

 

УДК 303.446.4(476)

ББК 63.1(4 Беі)

 

 

ПРАДМОВА

 

Пераход да нацыянальнай гістарычнай канцэпцыі ў Беларусі, які быў здзейснены ў першай палове 90-х гг. ХХ ст., прадвызначыў увядзенне ў праграмы ВНУ курса «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі». Гэтая спецыяльная гістарычная дысцыпліна прадугледжвае вывучэнне творчасці гісторыкаў, навуковых накірункаў, вызначэнне іх ролі ў айчыннай гістарыяграфіі. Асобная ўвага надаецца аналізу дзейнасці навуковых і навучальных устаноў гістарычнага профілю ў Беларусі. У дапаможніку ахопліваецца перыяд гісторыі гістарычнай думкі Беларусі ад яе вытокаў па сённяшні дзень.

Выкладанне курса пабудавана на аснове праграмы «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі» для студэнтаў гістарычных спецыяльнасцей, зацверджанай Саветам Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Я.Купалы. Выданне ўтрымлівае тэматыку і планы лекцыйных і практычных заняткаў, літаратуру да іх. Для паглыбленага вывучэння прапануюцца прыкладныя тэмы рэфератаў па асобных пытаннях гістарыяграфіі гісторыі Беларусі. Кожнае тэма мае тэкставае суправаджэнне. Да кожнай тэмы ёсць праверачныя тэсты, разлічаныя як на веданне фактычнага матэрыялу, так і на яго аналіз.Адказваючы на іх, студэнты могуць ацаніць ступень засваення і разумення той ці іншай тэмы айчыннай гістарыяграфіі.

У працэсе падрыхтоўкі да семінарскіх заняткаў спачатку неабходна праглядзець канспект лекцый выкладчыка, прысвечаных вывучаемай тэме. Затым – прачытаць тэкст дапаможніка, прааналізаваць спіс рэкамендуемай літаратуры, які складаецца з манаграфій, вучэбных дапаможнікаў, абагульняючых навуковых прац, навуковых артыкулаў. Заключным момантам з'яўляецца вывучэнне літаратуры і работа з праверачным тэстам.

 

Тэма 1

Уводзіны

 

План

 

1. Прадмет курса «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі».

2. Задачы курса «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі».

3. Прынцыпы і метады гістарыяграфічнага пазнання.

4. Гістарыяграфічны факт і гістарыяграфічная крыніца

5. Праблема перыядызацыі гістарыяграфіі гісторыі Беларусі.

6. Станаўленне гістарыяграфіі гісторыі Беларусі як навукі.

 

Літаратура

 

1. Барг М.А. Категории и методы исторической науки. – М.: Наука, 1984. – 342 с.

2. Белазаровіч В.А. Асноўныя этапы гістарыяграфіі гісторыі Беларусі (да праблемы перыядызацыі) // Подготовка педагогических и научных кадров историков и развитие исторической науки в Беларуси: материалы респ. науч.-практ. конф., 30 сент. 2004 г., Гродно / под ред. Е.А.Ровбы, А.Н.Нечухрина, И.П.Креня. – Гродно: ГрГУ, 2005. – С. 131 – 134.

3. Біч М.В. Гістарыяграфія // Беларуская Энцыклапедыя: У 18 т. – Мн.: БелЭн, 1997. – Т. 5. – С. 273 – 274.

4. Дербов Л.А. Введение в изучение истории. – М.: Высш. шк., 1981. – 184 с.

5. Достижения исторической науки в БССР за 50 лет (1919 – 1969 гг.). Краткий очерк / Под ред. И.С.Кравченко и З.Ю.Копысского. – Мн.: Наука и техника, 1970. – 96 с.

6. Достижения исторической науки в БССР за 60 лет / Поболь Л.Д., Копысский З.Ю., Бич М.О. и др. Под ред. З.Ю.Копысского и П.Т.Петрикова. – Мн.: Наука и техника, 1979. – 80 с.

7. Дьяков В.А. Методология истории в прошлом и настоящем. – М.: Мысль, 1974. – 190 с.

8. Завелев А.И. Историографическое исследование: методологические аспекты. – М.: Высш. шк., 1987. – 159 с.

9. Игнатенко А.П. Введение в историю БССР. – Мн.: Высш. шк., 1965. – 48 с.

10. Историография истории России до 1917 г.: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений: В 2 т. / Под ред. М.Ю.Лачаевой. – М.: ВЛАДОС, 2003. – Т. 1. – С. 12 – 25.

11. Методологические вопросы истории. – Мн., 1996. – 103 с.

12. Михнюк В.Н. Становление и развитие исторической науки Советской Белоруссии (1919 – 1941 гг.) / Под ред. П.Т.Петрикова. – Мн.: Наука и техника, 1985. – 286 с.

13. Михнюк В.Н., Петриков П.Т. Историческая наука Белорусской ССР, 80-е годы. – Мн.: Наука и техника, 1987. – 120 с.

14. Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. – М.: Высш. шк., 1989. – 174 с.

15. Наука в БССР за 30 лет. – Мн., 1949.

16. Навука ў Беларускай ССР за 40 год. – Мн.: Выд. АН БССР, 1958. – С. 64 – 89.

17. Навука БССР за 50 год. – Мн.: Навука і тэхніка, 1968. – С. 52 – 78.

18. Наука Беларуси в ХХ столетии. – Мн.: Белорусская наука, 2001. – С. 49 – 91.

19. Очерки истории исторической науки в СССР / Под ред. М.Н.Тихомирова. Т. 1. – М.: Изд. АН СССР, 1955.

20. Петрыкаў П.Ц. Перыядызацыя гісторыі гістарычнай навукі ў БССР // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. – 1990. - №6. – С. 52 – 65.

21. Петрыкаў П.Ц. Асноўныя этапы гістарыяграфіі Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. – 2003. - №4. – С. 34 – 42.

22. Сахаров А.М. Методология истории и историография. – М., 1981.

23. Шаўчук І.І. Гістарыяграфія // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. – Мн.: БелЭн, 1996. – Т. 3. – С. 15 – 16.

 

Тэматыка рэфератаў

 

1. У.І.Пічэта як даследчык гісторыі гістарычнай навукі Беларусі.

2. З.Ю.Капыскі як даследчык гісторыі гістарычнай навукі Беларусі.

3. У.М.Міхнюк як даследчык гісторыі гістарычнай навукі Беларусі.

4. П.Ц.Петрыкаў як даследчык гісторыі гістарычнай навукі Беларусі.

 

1. Прадмет курса «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі». Гістарычная навука Беларусі прайшла складаны і супярэчлівы шлях развіцця, асабліва ў савецкі час. Склалася сістэма ўстаноў гістарычнага профілю, падрыхтаваны кваліфікаваныя кадры даследчыкаў, назапашаны вялікі аб’ём гістарычных ведаў. Гістарычная навука не можа развівацца без аналіза набытых звестак, вызначэння ўкладу асобных вучоных і калектываў у вырашэнне навуковых праблем. Яна мае патрэбу ў ацэнцы выкарыстаных вучонымі крыніц і іх інтэрпрэтацыі, метадалогіі канцэптуальных палажэнняў, дакладнасці вынікаў, новага ўкладу ў развіццё навукі. Усё гэта вызначае высокую ролю гістарыяграфіі гісторыі Беларусі сярод іншых гістарычных навук.

Тэрмін «гістарыяграфія» мае грэчаскае паходжанне і складаецца з дзвух слоў: «гісторыя», што азначае «апавяданне аб мінулым», і «графо» - «пішу». Такім чынам, у прамым сэнсе «гістарыяграфія» азначае «апісанне чаго-небудзь», «пісьмовае апавяданне аб мінулым». Гэтае значэнне тэрміна заховалася да ХХ ст., а тых, хто займаўся гісторыяй, называлі «гістарыёграфамі». Напрыклад, у дарэвалюцыйнай Расіі існавала званне прыдворнага гістарыёграфа. Яно прысвойвалася вядомым вучоным і пісьменнікам (Г.Ф.Мілеру, М.М.Шчарбатаву, М.М.Карамзіну). Пасада давала ім вялікі грашовы аклад і доступ у архівы.

У ХХ ст. значэнне тэрміна «гістарыяграфія» змянілася. Пад ёй сталі звычайна разумець сукупнасць гістарычных работ, прысвечаных той ці іншай праблеме або сукупнасць даследаванняў, аб’яднаных агульнымі рысамі: нацыянальнымі (беларуская, расійская, амерыканская гістарыяграфія), тэарэтычнымі (ліберальная, дваранска-манархічная, марксісцкая гістарыяграфія), тэматычнымі (гістарыяграфія ВКЛ, гістарыяграфія аграрнай гісторыі), храналагічнымі (гістарыяграфія 20 - сярэдзіны 50-х гг., гістарыяграфія сярэдзіны 50 – 80-х гг. ХХ ст.). Не адразу зацвердзіўся тэрмін «гісторыя гістарычнай навукі», які стаў ужывацца з пачатку ХХ ст.

Сама праблема вызначэння прадмета гістарыяграфіі паўстала ўжо ў ХІХ ст. Шэраг даследчыкаў (С.М.Салаўёў, К.М.Бястужаў-Румін) разумелі пад ім біяграфіі гісторыкаўз пералікам іх прац. М.В.Каяловіч, П.М.Мілюкоў, В.В.Ключэўскі, А.С.Лапа-Данілеўскі разумелі пад прадметам гістарыяграфіі працэс развіцця гістарычнай думкі. Але гэты падыход не разглядаў крыніцавую базу даследаванняў, формы арганізацыі навукі, падмяняў гістарыяграфію гісторыяй філасофскіх ідэй.

У савецкі час гістарычная школа М.М.Пакроўскага пераўтварыла дыскусію аб прадмеце гістарыяграфіі ў класавую палеміку. Гэты падыход лёг у аснову вызначэння паняцця «гістарыяграфія» у «Очерках истории исторической науки в СССР»: « гістарыяграфія – гэта навука, якая вывучае гісторыю накаплення ведаў аб развіцці чалавечага грамадства, гісторыю ўдасканалення метадаў гістарычнага даследавання, гісторыю барацьбы розных плыняў у сферы тлумачэння грамадскіх з’яў». Фактычна пад гістарыяграфіяй сталі разумець гісторыю грамадскай думкі, што набліжала яе да філасофіі і сацыялогіі.

У 1961 г. выйшаў падручнік «Историография истории СССР с древнейших времён до Великой Октябрьской социалистической революции». Аўтары разглядалі гістарыяграфію не толькі як вывучэнне працэса назапашвання ведаў аб развіцці чалавечага грамадстава і пераўтварэння іх у навуку. Аўтары імкнуліся найперш вызначыць класавую сутнасць гістарычных тэорый. Асобая ўвага надавалася вывучэнню рэвалюцыйнага накірунку ў гістарыяграфіі.

Паколькі ў 60-я гг. разгарнулася дыскусія аб перыядызацыі савецкай гістарыяграфіі, А.Л.Шапірó прапанаваў уключыць у прадмет гістарыяграфіі працэс укаранення навуковых ведаў у жыццё, г.зн. іх адлюстраванне ў творах літаратуры і мастацтва. З ім не пагадзіўся акадэмік А.М.Сахараў. У палеміцы на старонках часопіса «Вопросы истории» ён вызначыў прадмет гістарыяграфіі як аб’ектыўны працэс развіцця ведаў аб мінулым, які абумоўлены ўсім грамадска-эканамічным развіццём. М.В.Нечкіна ўключыла ў прадмет гістарыяграфіі гісторыю вывучэння сусветнай гісторыі, гісторыю развіцця спецыяльных і дапаможных гістарычных дысцыплін, Я.М.Гарадзецкі – вывучэнне арганізацыі і функцыяніравання цэнтраў гістарычнай навукі, гістарычнай перыёдыкі, палітыку дзяржавы і г.д.

Такім чынам, у навуцы зацвердзіўся тэрмін «гісторыя гістарычнай навукі». Але гісторыя гістарычнай навукі – гэта працэс развіцця навукі і яе падсістэм, а гістарыяграфія – гэта навуковая дысцыпліна, якая вывучае гэты працэс. Гістарыяграфія – гэта навука, якая вывучае працэс накаплення ведаў аб развіцці чалавечага грамадства і пераўтварэння іх у навуку, характарызуе розныя погляды на гістарычныя з’явы, разглядае працэс удасканалення метадаў гістарычнага даследавання. Прадметам гістарыяграфіі гісторыі Беларусі з’яўляецца гісторыя вывучэння айчыннай гісторыі ў гістарычнай навуцы Беларусі.

Паколькі прадмет даследавання цесна звязаны з паняццем «гістарычная навука», таму гістарыяграфія ўключае ў сябе два накірункі: 1) арганізацыя навукі (структура навуковых і вучэбна-навуковых устаноў, падрыхтоўка кваліфікаваных кадраў, крыніцазнаўчая база навукі, метадалагічная аснова даследаванняў, перыядычныя выданні і выдавецкая база і інш.); 2) дасягненні гістарычнай навукі (абагульняючыя калектыўныя працы, манаграфіі, артыкулы, дакументальныя публікацыі і інш.).

Таму гістарыяграфія гісторыі Беларусі вывучае арганізацыю гістарычнай навукі, даследчыцкую праблематыку (паказвае развіццё навуковага пазнання гістарычнага мінулага), тэарэтычную базу даследаванняў (выяўляе, якім чынам тыя ці іншыя тэарэтычныя канцэпцыі выкарыстоўваюцца ў працы даследчыка, уплываюць на фарміраванне навуковых школ, плыняў), паказывае ўплыў палітычнай сітуацыі на канцэптуальную пазіцыю даследчыка.

Калі і чаму з’явілася гістарыяграфія? У старажытнасці і сярэднявеччы гістарычнае мысленне не выходзіла за межы простага пераказу фактаў. Летапісцы і храністы не разумелі прычыны гістарычных перамен. Адсутнічала крытыка крыніц, вызначаныя метады даследавання. Калі ў Беларусі распрацоўка гістарыяграфічных праблем адносіцца да савецкага часу, то ў Расіі – да 20 – 30-х гг. ХІХ ст. (звязана з пераасэнсаваннем прац М.М.Карамзіна). Згодна канцэпцыі Н.Л.Рубінштэйна і Р.А.Кірэевай, у Расійскай імперыі гістарыяграфія аформілася ў спецыяльную гістарычную дысцыпліну толькі ў сярэдзіне ХІХ ст., калі разгарнулася барацьба паміж дзвума плынямі гістарычнай думкі: ліберальнай і кансерватыўна-дваранскай. Менавіта тады з’явілася неабходнасць у гістарыяграфічных ведах.

Расійскі гісторык І.І.Калеснік прапанаваў крытэрыі вызначэння гістарыяграфіі як самастойнай гістарычнай дысцыпліны. Іх – пяць: значныя дасягненні ў галіне тэорыі і метадалогіі гістарычных даследаванняў, фарміраванне цэнтраў па распрацоўцы гістарычных праблем, падрыхтоўка кадраў гісторыкаў, якія прафесійна займаюцца мінулым сваёй навукі, стварэнне навуковых даследаванняў, якія асвятляюць працэс развіцця гістарычнай навукі, фарміраванне асаблівай навуковай лексікі.

2. Задачы курса «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі». Вывучаемы курс ставіць дзевяць задач, якія неабходна вырашыць: 1) вывучэнне заканамернасцей змены гістарычных канцэпцый і іх аналіз; 2) аналіз метадалагічных прынцыпаў, якімі кіраваліся даследчыкі гісторыі Беларусі ў розныя гістарычныя перыяды; 3) даследаванне працэса накаплення фактычных ведаў аб чалавечым грамадстве на тэрыторыі Беларусі, увядзення ў навуковы зварот новых крыніц (аднак гістарыяграфія не займаецца пошукам і публікацыяй гістарычных крыніц); 4) вывучэнне змены і ўдасканалення метадаў і прыёмаў крыніцазнаўчага аналізу; 5) вывучэнне праблематыкі гістарычных даследаванняў; 6) вывучэнне гістарычных навуковых устаноў, а таксама сістэмы гістарычнай адукацыі ў краіне; 7) аналіз сродкаў навуковай інфармацыі і распаўсюджвання гістарычных ведаў, іх уплыву на грамадскую самасвядомасць; 8) даследаванне міжнародных сувязяў айчыннай гістарычнай навукі, уплыву замежнай філасофіі і навуковай думкі на беларускіх вучоных; 9) вывучэнне ўмоў развіцця гістарычнай навукі і адукацыі і, асабліва, урадавай палітыкі ў вышэйадзначанай галіне.

3. Прынцыпы і метады гістарыяграфічнага пазнання. Вывучэнне гістарыяграфіі гісторыі Беларусі прадугледжвае выкарыстанне шэрагу прынцыпаў навуковага пазнання. Першым з іх з’яўляецца прынцып гістарызму. Ён вызначае аналіз любой гістарыяграфічнай з’явы (канцэпцыі вучонага, навуковага накірунку і г.д.) у развіцці і ў сувязі з фактарамі, якія яе абумовілі. Разглядаючы той ці іншы гістарыяграфічны факт, неабходна ўлічваць узровень развіцця тагачаснай гістарычнай навукі, каб не было неабгрунтаваных заўваг да сваіх папярэднікаў.

Другі прынцып – прынцып сістэмнасці. Ён арыентуе даследчыка на вывучэнне перыядаў і накірункаў гісторыі гістарычнай навукі як сістэмы.

Трэці прынцып – прынцып каштоўнаснага падыходу, які прадугледжвае вылучэнне тых ідэй і з’яў мінулага, якія маюць значэнне для сучаснага этапа развіцця гістарычнай навукі.

Вылучаецца шэсць асноўных метадаў гістарыяграфічнага пазнання: 1) параўнальна-гістарычны метад (параўнанне розных гістарычных канцэпцый з мэтай вызначэння іх агульных рыс, асаблівасцей, ступеняў параўнання), 2) храналагічны метад(аналіз эвалюцыі навуковай думкі, змены канцэпцый, ідэй у храналагічнай паслядоўнасці), 3) праблемна-храналагічны метад(дзяленне шырокай тэмы на шэраг вузкіх праблем, кожная з якіх разглядаецца ў храналагічнай паслядоўнасці), 4) метад перыядызацыі(вылучэнне асобных этапаў у развіцці гістарычнай навукі з мэтай вызначэння вядучых накірункаў навуковай думкі), 5) метад рэтраспектыўнага аналіза (вывучэнне развіцця гістарычнай думкі ад сучаснасці да мінулага), 6) метад перспектыўнага аналіза(вызначэнне перспектывы будучых даследаванняў, тэм, праблем).

4. Гістарыяграфічны факт і гістарыяграфічная крыніца. Гэтыя паняцці лічацца выжнейшымі ў гістарыяграфіі, але адзінага падыходу да іх вызначэння няма. Акадэмік М.В.Нечкіна атаясамляла «гістарыяграфічны факт» і «гістарыяграфічную крыніцу». Пад імі яна разумела любую завершаную або незавершаную навуковую працу гісторыка. Г.М.Іваноў уключаў у паняцце «гістарыяграфічны факт» філасофскія, палітычныя і прававыя ідэі, паколькі яны зафіксаваны ў працах гісторыкаў і з’яўляюцца прадметам гістарыяграфічных даследаванняў.

Супраць такога падыходу выступіў А.М.Сахараў, пазіцыя якога дамінуе ў сучаснай гістарыяграфіі. На яго думку, «гістарыяграфічны факт» – гэта канцэпцыя вучонага, прадстаўленая ў навуковых працах. «Гістарыяграфічная крыніца» – гэта працы гісторыкаў (манаграфіі, артыкулы, даклады, рукапісы і г.д.), дакументацыя навукова-даследчых устаноў (пратаколы з’ездаў, канферэнцый, «круглых» сталоў, стенаграмы дыскусій і г.д.), рэцэнзіі на гістарычныя даследаванні.

5. Праблема перыядызацыі гістарыяграфіі гісторыі Беларусі. Развіццё гістарычнай навукі Беларусі патрабуе аналізу і сістэматызацыі пройдзенага ёю шляху пры дапамозе перыядызацыі. Зразумела, што любая перыядызацыя азначае спрошчванне і схематызацыю гістарычнага працэсу, але ўзровень развіцця навукі на сучасным этапе і выкладанне на гістарычных факультэтах вучэбнай дысцыпліны «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі» звяртае даследчыкаў да гэтага пытання.

Пытанне аб перыядызацыі гісторыі гістарычнай навукі паўстала ў пач. 60-х гг. ХХ ст., калі ішла падрыхтоўка «Очерков истории исторической науки в СССР». Акадэмік АН СССР М.В.Нечкіна разгарнула дыскусію на старонках часопіса «История СССР», якая ахапіла шырокае кола навукоўцаў. Гісторыкі паставілі пытанне аб крытэрыях перыядызацыі, якіх было прапанавана пяць: выкарыстанне марксісцка-ленінскай метадалогіі, змена праблематыкі даследаванняў, праведзеныя прыёмы даследавання, увядзенне ў навуковы зварот новых крыніц, змены ў арганізацыі гістарычнай навукі. Таму савецкія гістарыёграфы сталі падзяляць гісторыю гістарычнай навукі ў СССР на тры перыяды: 1917 – сяр. 30-х гг. – станаўленне савецкай гістарычнай навукі, кансалідацыя гісторыкаў на аснове марсісцка-ленінскай метадалогіі; сяр. 30 – сяр. 50-х гг. – накапленне даследчыкамі факталагічных ведаў, стварэнне першых абагульняючых прац; сяр. 50-х – 80-я г. – уздым савецкай гістарычнай навукі.

З беларускіх вучоных да гэтай праблемы адным з першых звярнуўся А.П.П'янкоў. У зборніку «Наука в БССР за 30 лет» ён вызначыў наступныя перыяды: ад адкрыцця БДУ ў 1921 г. да выхада пастановы ЦК ВКП(б) і СНК СССР аб выкладанні грамадзянскай гісторыі ў маі 1934 г.; з 1934 г. да чэрвеня 1941 г.; з пачатку Вялікай Айчыннай вайны да сучаснага яму часу (1949 г.). Цікава, што гісторык за пачатак развіцця беларускай савецкай гістарычнай навукі прыняў не 1917 г. (Кастрычніцкая рэвалюцыя), не 1919 г. (утварэнне БССР), а менавіта арганізацыю Беларускага дзяржаўнага універсітэта.

Блізкую пазіцыю заняў А.П.Ігнаценка. У брашуры «Введение в историю БССР» ён без аргументацыі вылучыў два перыяды: з 1921 г. да Вялікай Айчыннай вайны і пасляваенны.

Пад уплывам перамен, якія адбыліся ў грамадска-палітычным жыцці рэспублікі, грунтоўны аналіз праблемы перыядызацыі гісторыі гістарычнай навукі ў БССР прапанаваў у 1990 г. член-карэспандэнт АН БССР П.Ц.Петрыкаў. Гісторык вызначыў чатыры перыяды. Першы: 1917 – 20-я гг. – станаўленне навуковай марксісцка-ленінскай канцэпцыі гісторыі Беларусі, барацьба з яўрэйскімі гісторыкамі-марксістамі і беларускімі нацыянальнымі гісторыкамі. Другі перыяд: 30-я – першая пал. 50-х гг., характарызуецца аўтарам як поўнае панаванне марксісцка-ленінскай канцэпцыі гісторыі Беларусі, глыбокае вывучэнне даследчыкамі прац К.Маркса, Ф.Энгельса і У.І.Леніна. З другога боку, Петрыкаў адзначыў, што гістарычная навука ў гэты час была падначалена «многім ненавуковым і валюнтарысцкім пастулатам». Трэці перыяд працягваўся з сяр. 50 – па першую пал. 80-х гг. Для яго характэрна «ачышчэнне гістарычных ведаў ад дагматычных установак сталінізму, выданне калектыўных і манаграфічных прац, але «культ асобы аднаго чалавека быў трансфарміраваны ў культ КПСС». А вось чацвёрты перыяд аўтар пачаў з ХХVI з’езда КПСС (1986 г.) і вызначыў яго часам адмаўлення ад догм і стэрэатыпаў, памылковых канцэпцый у гістарычнай навуцы.

З атрыманнем Беларуссю суверэнітэту гісторыкі прыступілі да фарміравання нацыянальнай канцэпцыі гісторыі. Зноў паўстала праблема ўніверсальнай перыядызацыі гісторыі гістарычнай навукі. У 3-м томе «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (1996 г.) аўтары артыкула «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі» (Г.В.Штыхаў, Д.У.Караў, З.Ю.Капыскі, М.В.Біч, М.П.Касцюк, Г.Сяргеева) яе ў цэльным выглядзе не прапанавалі. Даследчыкі вылучылі летапісны перыяд, ХVІ – пач. ХХ ст., савецкі перыяд. Апошні фактычна супаў з перыядызацыяй Петрыкава за выключэннем сярэдзіны 80-х гг. Аўтары прадоўжылі яго да канца 80-х гг.

Імкненне стварыць лінейную храналогію гісторыі гістарычнай навукі Беларусі сутыкнулася з праблемай суадносін паняццяў «беларуская гістарыяграфія» і «гістарыяграфія гісторыі Беларусі». В.Галубовіч заўважыў, што апошняе паняцце па свайму зместу больш шырокае. Да таго ж Галубовіч прапанаваў свой падыход – вылучыць у кожным перыядзе шэраг «гістарыяграфічных сюжэтаў». Гісторык у чатырох перыядах (гістарыяграфія гісторыі Беларусі ІХ – ХІІІ ст., гістарыяграфія гісторыі ВКЛ, гістарыяграфія гісторыі Беларусі ХІХ – пач. ХХ ст., гістарыяграфія гісторыі Беларусі ХХ ст.) разглядае такія тэматычныя аспекты як «польская гістарыяграфія», «літоўская гістарыяграфія», «расійская гістарыяграфія».

У 2002 г. свой погляд на праблему перыядызацыі беларускай гістарыяграфіі навейшага часу прапанаваў В.Астрога. Ён вылучыў сем перыядаў, распачаўшы шлях гістарычнай навукі Беларусі з 1918 г.: з прац А.І.Цвікевіча і М.В.Доўнар-Запольскага. Кожны перыяд падзяляецца на мноства дробных этапаў. Перыядызацыя В. Астрогі нагадвае асноўныя вехі грамадска-палітычнага развіцця рэспублікі ў складзе СССР, а другая палова 90-х гг. падаецца як час цяжкага становішча гістарычнай навукі - «перыяд абыякавасці дзяржавы да сваёй гістарычнай спадчыны». З гэтым тэзісам пагадзіцца нельга.

Новую перыядызацыю ў 2003 г. распрацаваў П.Ц.Петрыкаў. Беларускі гісторык вызначыў чатыры этапы гістарыяграфіі гісторыі Беларусі: легендарна-апісальны (ХІІ – канец ХVІІІ ст.), апісальна-навуковы (канец ХVІІІ – ХІХ ст.), навукова-дыялектычны (1910 г. – 80-я гг. ХХ ст.), плюралістычны(з 90-х гг. ХХ ст.). Відавочна, што ў аснову перыядызацыі пакладзены пануючы метад даследавання мінулага. Праўда апошні этап звязаны больш са зменамі ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі. Аўтар скептычна ставіцца да метадалагічнай канцэпцыі М.П.Касцюка і М.В.Біча.

Храналагічна гістарыяграфію гісторыі Беларусі можна падзяліць на наступныя перыяды: ХІІ – першая палова ХVI ст. – накапленне гістарычных звестак аб Беларусі ў летапісах, хроніках і інш. сярэдневяковых творах. Другая палова XVI – пачатак ХІХ ст. – фарміраванне вытокаў беларускай гістарыяграфіі ў межах польскай і расійскай гістарычнай думкі. Гэты перыяд падзяляецца на чатыры этапы: другая палова XVI ст. – далучэнне культурна-гістарычных працэсаў у ВКЛ да заходнееўрапейскай культурнай традыцыі (М.Стрыйкоўскі); XVII – першая палова XVIII ст. – манаполія ордэна езуітаў на гістарычнае выхаванне моладзі, тэалагічная гістарыяграфія (В.Віюк Каяловіч); 50 - 90-я гг. XVIII ст. – вылучэнне гісторыі ў асобную вучэбную дысцыпліну, фарміраванне «манархічнай» школы А.Нарушэвіча; канец XVIII - пачатак ХІХ ст.– пачатак беларускага крыніцазнаўства, фарміраванне «рамантычнай» школы І.Лялевеля. 30-я – пачатак 60-х гг. ХІХ ст. – зварот да гісторыі Беларусі расійскай кансерватыўна-дваранскай гістарыяграфіі, фарміраванне плеяды «мясцовых» даследчыкаў «гісторыі Літвы» (браты Тышкевічы, Т.Нарбут, А.Кіркор і інш.). Пачатак 60-х гг. ХІХ – пачатак ХХ ст. – вывучэнне гісторыі Беларусі даследчыкамі заходнерускага (М.В.Каяловіч і інш.) і ліберальнага (М.К.Любаўскі і інш.) накірункаў, пачатак фарміравання беларускай нацыянальнай гістарыяграфічнай канцэпцыі (М.В.Доўнар-Запольскі, В.Ю.Ластоўскі). 1919 г. – 80-я гг. ХХ ст. – перыяд беларускай савецкай гістарыяграфіі, які падзяляецца на тры этапы: 1919 г. – 20-я гг. – пераходны этап ад абмежаванага канцэптуальнага плюралізму да ўсталявання марксіскай метадалогіі, актуалізацыя гісторыка-рэвалюцыйнай тэматыкі; 30-я – сярэдзіна 50-х гг. – манаполія марксісцка-ленінскай метадалогіі, прыярытэт гісторыі сацыяльна-эканамічных адносін і рэвалюцыйнага руху; другая палова 50-х – 80-я гг. – адносная «адліга» у метадалогіі гістарычнай навукі, пашырэнне яе дакументальнай і крыніцазнаўчай асновы, з’яўленне калектыўных абагульняючых прац па гісторыі Беларусі, актуалізацыя гісторыі партызанскага і падпольнага руху на тэрыторыі Беларусі перыяда Вялікай Айчыннай вайны, гісторыі сельскай гаспадаркі і сялянства, гісторыі прамысловасці, гарадоў і рабочага класа і інш. накірункаў. 90-я гг. ХХ - … – пераход да нацыянальнай гістарыяграфічнай канцэпцыі, плюралізм ў метадалагічных падыходах, дэідэалагізацыя, дэпалітызацыя і дэпартызацыя гістарычнай навукі.

6. Станаўленне гістарыяграфіі гісторыі Беларусі як навукі. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі як навука пачынае афармляцца ў 20-я гг. ХХ ст. паралельна з арганізацыяй першых вучэбна-навуковых і навуковых цэнтраў у Беларусі – БДУ і Інбелкульта. Адным з заснавальнікаў гістарыяграфічнай навукі лічыцца першы рэктар БДУ, акадэмік У.І.Пічэта.

Уладзімір Іванавіч Пічэта (1878 – 1947 гг.) нарадзіўся ў г. Палтаве. У 1901 г. скончыў Маскоўскі універсітэт. Вучань М.К.Любаўскага. У 1918 г. абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Аграрная рэформа Сігізмунда-Аўгуста ў Літоўска-Рускай дзяржаве». Паралельна ўзначальваў Беларускае навукова-культурнае таварыства ў Маскве, чытаў курс лекцый «Гісторыя беларускага народа» у Беларускім народным універсітэце (Масква). Па прапанове ўрада БССР узначаліў маскоўскую камісію па арганізацыі БДУ. Рэктар БДУ з 1921 па 1930 г. У 1926 г. атрымаў званне заслужанага прафесара БССР, а ў 1929 г. быў выбраны акадэмікам АН БССР. Апублікаваў каля 150 прац па гісторыі, гістарыяграфіі, археалогіі і г.д. У 1930 г. арыштаваны па справе акадэміка Платонава.

У 1921 г. у часопісе «Вестник Наркомпроса Белоруссии» ён апублікаваў артыкул «Новые работы по истории Белоруссии», у якім зрабіў гістарыяграфічны аналіз прац польскіх гісторыкаў (С.Кутшэбы, Л.Калянкоўскага і інш.). Ён высока ацаніў факталагічны бок даследаванняў, вызначыў іх прыналежнасць да гісторыка-юрыдычнай школы, але адзначыў непрымальнасць іх метадалагічнага падыхода – вялікапольскага шавінізму.

У 1922 г. у Маскве Пічэта выдаў манаграфію «Введение в русскую историю (Источники и историография)», якая складаецца з трох раздзелаў: 1) «Собирание и издание источников. Белоруссия»; 2) «Источники Белоруссии»; 3) «Историография Белоруссии». Аўтар узняў пытанне гістарыяграфічнага вывучэння Беларусі ў ХІХ – пачатку ХХ ст. Ён прааналізаваў стан крыніцавай базы айчыннай гісторыі, параўнаў канцэптуальныя падыходы расійскіх і польскіх даследчыкаў да гісторыі Беларусі на прыкладзе чатырох гістарычных і археаграфічных цэнтраў: Вільні, Кіева, Масквы і Пецярбурга. Пічэта адзначыў ўплыў украінскай школы У.Б.Антановіча, маруднае развіццё ўласна беларускай гістарыяграфіі, яе арыентацыю на крыніцазнаўчыя даследаванні, яе сувязь з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам. Праўда, аўтар манаграфіі перабольшваў заслугі свайго настаўніка М.К.Любаўскага – лічыў, што яго канцэпцыя «остается неопровержимой», не даў ацэнку гістарыяграфіі як з’явы грамадскай думкі.

У артыкуле «Формы нацыянальнага і апазіцыйнага руху на Беларусі» (часопіс «Полымя», 1924 г., № 2), прысвечанаму беларускаму нацыянальна-вызваленчаму руху канца ХІХ – пачатка ХХ ст., Пічэта паспрабаваў даць характарыстыку айчыннай гістарыяграфіі ў кантэксце развіцця нацыянальна-рэвалюцыйнага руха. Таксама ўвага даследчыка была звернута да гістарыяграфіі літоўска-беларускага права ХV – XVI ст.: у 1926 г. ён апублікаваў артыкул «Распрацоўка гісторыі літоўска-беларускага права ХV – XVI стст. у гістарыяграфіі». Значны ўклад Пічэта ўнёс у распрацоўку «Скарыніяны». У зборніку «400-лецце беларускага друку, 1525 – 1925» (1924 г.) ён зрабіў гістарыяграфічны агляд публікацый, прысвечаных дзейнасці беларускага першадрукара, якія выйшлі ў перыяд з 70-х гг. ХVІІІ ст. па 20-я гг. ХХ ст.

Акрамя Пічэты да распрацоўкі асобных аспектаў гістарыяграфіі гісторыі Беларусі ў 20-я гг. ХХ ст. звярнуліся В.Д.Дружчыц (гістарыяграфія беларускага феадальнага горада), У.М.Ігнатоўскі (гістарыяграфія Кастрычніцкай рэвалюцыі). У 1929 г. выйшла манаграфія А.І.Цвікевіча «Заходнерусізм»: Нарысы з гісторыі грамадскай мыслі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ ст.», у якой аўтар разглядаў заходнерусізм найперш як плынь грамадска-палітычнай думкі і, у другую чаргу, як гістарыяграфічны феномен.

Выклікае цікавасць праца навуковага сакратара Цэнтральнага бюро краязнаўства пры Інбелкульце М.І.Каспяровіча «Краязнаўства (Нарысы)», выдадзеная ў 1929 г. У ёй аналізуюцца тры плыні краязнаўчага вывучэння Беларусі: польская, руская і беларуская. Да апошняй аўтар адносіў «Нашу Ніву», беларускі навукова-літаратурны гурток студэнтаў Санкт-Пецярбургскага універсітэта, студэнцкі гурток па вывучэнню Беларусі і Літвы.

Гэта былі першыя гістарыяграфічныя работы ў беларускай савецкай гістарычнай навуцы, напісаныя ва ўмовах, калі ішло фарміраванне арганізацыйных асноў навукі, пачыналася даследаванне праблем менавіта гісторыі Беларусі, падрыхтоўка спецыялістаў-гісторыкаў. З другога боку, грамадска-палітычная актыўнасць даследчыкаў і навуковы плюралізм 20-х гг. паступова змяняюцца аднадумствам і насаджэннем марксісцка-ленінскай метадалогіі.

Першая гістарыяграфічная праца 30-х гг. ХХ ст. – «Класавая барацьба і гістарычная навука на Беларусі» (1934 г.) В.К.Шчарбакова, якая стала здабыткам не толькі беларускай, але і агульнасавецкай гістарыяграфіі.

Васіль Карпавіч Шчарбакоў (1898 – 1938 гг.) нарадзіўся ў в. Дуброўка Аршанскага павета. Докт. гіст. навук (1934 г.). Скончыў Рагачоўскую настаўніцкую семінарыю, Харкаўскую вышэйшую партыйную школу. Удзельнік грамадзянскай вайны. З 1930 г. загадчык сектара навукі і асветы пры ЦК КП(б)Б. У 1931 – 1935 гг. віцэ-прэзідэнт, у 1935 – 1937 гг. неадменны сакратар АН БССР. У 1931 – 1937 гг. намеснік дырэктара, дырэктар Інстытута гісторыі АН БССР. Прафесар Мінскага педагагічнага інстытута і БДУ. Першы дэкан гістарычнага факультэта БДУ. Рэпрэсіраваны ў 1938 г.

Манаграфія ўвабрала ў сябе шматлікае кола гістарычных даследванняў таго часу, але ў асноўным змяшчала крытыку публікацый 20-х гг. Яна складаецца з шасці раздзелаў. Першы – «Гістарычная навука і яе палітычнае значэнне» - носіць тэарытычны характар. У ім былі акрэсліла новыя задачы, якія паставіла камуністычная партыя перад гістарычнай навукай у СССР. Шчарбакоў зыходзіў з таго, што ва ўсе перыяды гісторыя выкарыстоўвалася пануючымі класамі для ўмацавання свайго становішча, таму ніколі не была аб’ектыўнай. Асаблівую актуальнасць гэта з’ява набыла ў навейшы перыяд, калі абвастрылася класавая барацьба. Аўтар адзначыў, што «…Марксісцкая гістарычная навука ў рэвалюцыйнай барацьбе пролетарыята, у нашым сацыялістычным будаўніцтве, у барацьбе з класава-варожымі нам вылазкамі ў СССР і БССР, у выхаванні працоўных мас у духу пролетарскага інтэрнацыяналізма, – ва ўсіх гэтых галінах адыгрывае вельмі вялікую ролю». «…Тэарэтычны фронт, фронт навукі», на яго думку, «толькі адзін з участкаў класавай барацьбы», «…Якую б тогу аб’ектыўнасці ні надзяваў вучоны, ён заўсёды ў сваіх працах адказвае на актуальныя пытанні палітычнай сучаснасці». «…У класавым грамадстве», працягвае, «не можа быць някласавай навукі».

У гісторыі Беларусі марксісцкая метадалогія патрабавала звярнуць увагу на «распрацоўку гісторыі Кастрычніцкай рэвалюцыі, грамадзянскай вайны, гісторыі фабрык і заводаў і гісторыі пролетарыята Беларусі». Паколькі з перамогай Кастрычніцкай рэвалюцыі гісторыя набыла пралетарскі характар, то даследчыкам неабходна «…паказаць рост пролетарыята на Беларусі ў сувязі з развіццём капіталізма, яго склад, эксплуатацыю, ускрыць формы пролетарскай барацьбы, яго гераічны ўдзел у рэвалюцыі 1905 г., Кастрычніцкай рэволюцыі…». У дадатак Шчарбакоў адзначыў, што «…Беларускія гісторыкі-нацыяналісты, … стараліся ўсяляк абыходзіць пытанне аб пролетарыяце на Беларусі…». Некалькі лепш, на думку аўтара, абстаіць справа з вывучэннем сялянскага руху на Беларусі. Аднак і тут няма суцэльнай карціны яго развіцця, пры даследаванні гэтага пытання належыць паказаць, што «…толькі пад кіраўніцтвам пролетарыята і яго большэвіцкай партыі сялянства пакончыла са сваім цяжкім мінулым у Кастрычніцкую рэвалюцыю».

Новая метадалогія прадугледжвала крытыку гістарыяграфічных накірункаў немарксісцкага характару. Другі і трэці раздзелы манаграфіі прысвечаны расійскай дакастрычніцкай, чацвёрты – польскай буржуазнай гістарыяграфіі. Згодна аўтару, расійскія дарэвалюцыйныя гісторыкі абгрунтоўвалі права Расіі на Беларусь, у той час як «гісторыкі імперыялістычнай фашысцкай Польшчы» даказывалі свае правы на «усходнія крэсы».

Асобнае месца займае крытыка нацыянал-дэмакратычнай плыні. Ёй аўтар прысвяціў пяты раздзел. У паняцце «нацдэмаўшчына» даследчык укладвае адмоўны сэнс: «…Нацдэмаўская схема гістарычнага развіцця Беларусі – гэта схема беларускай буржуазіі і кулацтва». Першыя пачаткі поглядаў нацдэмаў Шчарбакоў адшукаў у 80-х гг. ХІХ ст., у прыватнасці, у газеце «Гоман». Першым нацдэмаўскім гісторыкам ён называе В.Ластоўскага, першай нацдэмаўскай гісторыяй «Кароткую гісторыю Беларусі». Аўтару не спадабаліся адносіны Ластоўскага да беларускай інтэлігенцыі, якую, па яго словах, ён «…узносіць на небывалую вышыню…». Гэта было выклікана тым, што інтэлігенцыя паходзіла з асяроддзя буржуазіі, шляхты і кулацтва, з’яўлялася распрацоўшчыкам і рупарам беларускай нацыянальнай ідэі, выступала супраць сусветнай сацыялістычнай рэвалюцыі. Даследчык абураецца, што гісторыя В.Ластоўскага не змяшчае ні слова аб развіцці капіталізму на Беларусі, аб пралетарыяце і яго ўдзеле ў рэвалюцыі 1905 г., аб сялянскіх паўстаннях і дыферэнцыяцыі сялянства. Яшчэ адным асяродкам беларускага нацыяналізму Шчарбакоў называе газету «Наша Ніва»: «…З номера ў номер газета «Наша Ніва» фарміруе ідэалогію беларускіх нацыяналістаў, развівае буржуазна-нацыяналістычныя погляды на гісторыю Беларусі, фальсіфікуючы падзеі гістарычнага развіцця яе».

Але, нягледзячы на гэтыя здабыткі, нацдэмаўская гістарычнай школа, на думку аўтара, не змагла ў дасавецкі перыяд сфарміраваць сваіх уласных гісторыкаў. Шчарбакоў тлумачыць гэта ростам пралетарскага рэвалюцыйнага руху і нерашучасцю «нацыяналістаў» гучна казаць аб сваіх патрабаваннях. Буржуазныя па сваёй сутнасці яны з самага пачатку выступілі супраць сацыялістычнай рэвалюцыі, мабілізаваўшы ўсе сілы і сродкі для барацьбы з пралетарыятам. Пасля абвяшчэння БНР пачынаецца дыскусія аб беларускай дзяржаўнасці: «…Дзеячы БНР гатовы былі ў гэты перыяд прызнаць за навуковы аўтарытэт каго ўгодна, толькі б ён сваімі выказваннямі дапамог унушыць масам аб неабходнасці перамогі буржуазнай дэмакратыі».

Такім чынам, праца В.К.Шчарбакова – гэта водападзел паміж лібералізмам 20-х і ідэалагічнай аднабаковасцю 30-х гадоў. Яна адлюстравала тыя змены, якія адбываліся ў грамадска-палітычным жыцці савецкіх рэспублік па меры ўмацавання культу асобы Сталіна.

Першы абагульняючы гістарыяграфічны агляд прац па гісторыі Беларусі прапанаваў У.І.Пічэта ў кнізе «25 лет исторической науке в СССР» (1942 г.). Ён апублікаваў артыкул «История Белоруссии в советской историографии», які сведчыў аб імкненні аўтара раскрыць пазітыўны ўклад беларускіх савецкіх